Ыйааһын бэскитигэр биэтэҥнии…

Сир аннын баһылааһыҥҥа урут судаа­рыстыба бэлиитикэтэ уонна интэриэһэ бииргэ бааллан үлэлииллэрэ. Хостонор баай судаарыстыба күүһэ-уоҕа, үбэ-аһа (валютата) хаҥыырыгар туһуланара. Таарыччы норуот олоҕун уйгута кытта үрдүүрүн туһунан кэрээбэккэ кэпсэнэр буолара.

Сир аннын баайа — аныгы кэмҥэ

Уларыйыылаах 90-с сылларга, Арассыыйаҕа биир бастакынан геология садаҕаламмыта, төрдүттэн кэриэтэ эстибитэ. Арассыыйа таҥараттан бэлэхтэппит, кинини судаарыстыба быһыытынан үйэлэргэ тутан кэлбит сирин аннын баайыттан тэйитии соруга, арааһа, бастакы былааҥҥа турбут буолуохтаах. Ол үрдүнэн, үп-харчы, баай ымсыыта ити «стратегическай соругу» тиһэҕэр диэри тиэртэрбэтэҕэ. Арассыыйаҕа суһал үлүгэрдик олигархия бөлөҕө үөскүү охсон, урукку сир аннын баайа «норуот дьолугар» туһалыахтаах дэнэр  идеологияны төрдүттэн киэр тибэн туран, сэбиэскэй производствоттан ордон хаалбыт сэп-сэбиргэл сэмнэҕин хаттаан үлэлэтэн  хаадьаҥнаппытынан барбыта.

Итинтэн ыла Арассыыйаҕа сир аннын баайа чааһынай хапытаал интэриэһигэр үлэлиир. Судаарыстыба, бэйэтин кырата суох өлүүтүн, нолуоктаан ылар. Конституциятыгар (Төрүт Сокуонугар), сир аннын баайын туһунан өссө урукку систиэмэҕэ суруллубут постулат, соннук  оннунан хаалан сылдьар. Сир аннын баайын саҥа кэмҥэ, саҥалыы баһылааһын, саҥа идеологията итинник суолу тутуһар.

Хостуур бырамыысыланнас үлэтин тэтимэ уларыйан, улаатан, түргэтээн иһэригэр киһи сөҕөрө туох да суох. Инникитин бу хайысхаҕа өссө хайдахтаах уларыйыылар тахсыахтарын билиҥҥитэ сабаҕалаан санаабыт да тиийбэт. Производство бүтүннүүтэ роботизация төрүтүгэр көһөрүллүүтэ диэн, баара-суоҕа сарсыҥҥылаах, оҕо оонньооһунугар холоонноох дьыала буоллаҕа.

Хостуур бырамыысыланнас уонна экология — төрүкү утарыта турар өйдөбүллэр, биирэ атыныгар хоромньуну эрэ оҥорор саҥнаах. Күн бүгүнүгэр диэри, ити кэлтэйдии ночооттоох хардарыта алтыһыы эйгэтигэр күттүөннээх  уларыйыы тахса илик. Төрүөтэ – киһи уонна айылҕа сыһыаннара. Айылҕа «миигин түөрэ сүргэй» диэн кими да ыҥырбат, оттон киһи – ылар, сомсор эрэ мөккүөрдээх. Итинник сыһыан баарын тухары, биирэ эмсэҕэлиир эрэ аналлаах.

Икки атахтаах өйүгэр-санаатыгар инникитин туох уларыйыылар тахсыахтарай? Өй-санаа, билии-көрүү, үтүө быһыы өрөгөйдөөн, киһи аймах тулалыыр эйгэтигэр олох төрдүттэн буолбатаҕына, муҥ саатар муҥутуур кыра хоромньуну оҥорор кэмэ кэлиэ дуо? Оннук технологиялар тоҕо айыллыа уонна туттуллуо суохтаахтарый? Сорох дойдулар, сирдэрин аннын баайын кэлэр көлүөнэлэригэр анаан кэнсиэрбэлээн, саба баттаан кэбиһэллэр үһү диэни иһиттэхпинэ,  ол өйдөөхтөр харыстабыллаах технологиялар айыллалларын сэргэ, киһи айылҕаны ылынар култуурата, киниэхэ сыһыана саҥалыы иитиллиитин көһүтэр буоллахтара дии саныыбын.

Дьокутааты туох долгутарый?

Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуокка сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна прива­тизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев, — 20 №-дээх Айхаллааҕы быыбардыыр уокуруктан талыллыбыт дьокутаат. Сүлдьүкээр – «Эбэҥки национальнай нэһилиэгэ» — бу быыбардыыр уокурукка киирэр. Нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын, күннээҕи кыһалҕатын уонна, кылаабынайа, инники дьылҕатын туһунан дьокутаат маннык санаалардаах:

— Арыылаах, Таас Үрэх уонна Сүлдьү­кээр нэһилиэктэрэ «Новай» сопхуоһу төрүттээн олороллор. Арыылаах— сопхуос киин уһаайбата буолар. «Новай» сопхуос АЛРОСА АК устуруктууралаах подразделениета — сыаҕа диэн анал туруктаах. Арыылаах нэһилиэнньэтэ 1,5 тыһ., Таас Үрэх олохтооҕо 400 уонна Сүлдьүкээр 300 киһилээҕинэн ааҕыллар. Ааспыт үйэ 60-с сылларын ортолоругар диэри, урукку Садын оройуонун нэһилиэктэрэ этилэр. Оччолорго оройуоннарын киинэ — Туой Хайа. Эбэҥкилэр уонна сахалар олохсуйан таба, ынах сүөһү, сылгы ииттэн, бултаан олорбуттара.

Уу нуурал уонна оччотооҕу таһымынан ньүөл олохторугар, хостуур бырамыысыланнас үөскээһинэ улахан уларыйыылары таһаарбыта. Хостуур бырамыысыланнаһы эньиэргийэнэн хааччыйар инниттэн, Бүлүү Эбэни бохсон, ГЭС тутуллубута. Туой Хайа бөһүөлэгэ ГЭС ускуустубаннай муоратын анныгар хаалбыта. Олохтоохторо Арыылаахха көспүттэрэ, сорохторо онон-манан бытанан, тарҕанан хаалтара.

Мииринэй оройуона тэриллэригэр, Садын национальнай оройуонун сирэ-уота бүттүүнэ, Сунтаар, Өлөөн уонна Ленскэй сирдэриттэн быһа кырыллан бэриллибиттэрэ. Биир оройуон сүтэр, имниин эстэр, ол оннугар саҥа улахан бырамыысыланнас оройуона үөскүүр. Эмсэҕэлээбиттэргэ толуур быһыытынан, «Якуталмаз» производственнай трест көмө хаһаайыстыбата анал туруктаах, Арыылаахха кииннээн, «Новай» сопхуос тэриллэр. Таас Үрэх уонна Сүлдьүкээр нэһилиэктэрэ сопхуос отделениелара буолаллар. Хаһаайыстыба бастаан тэриллэн үлэлииригэр дьиэ табатын иитии уонна түүлээҕи бултааһын дьарыктара өссө да бааллара. Билигин ынах сүөһү, сылгы тутуллар, кууруссаны иитэллэр. Табалара эстибитэ ыраатта, биирдиилээн дьон кэтэхтэригэр син хойукка диэри тута сатаабыттара быһыылааҕа. Булт дьарыга эмиэ тохтообута.

«Новай» сопхуос экология өттүнэн ыраас бэйэ оҥорон таһаарыы тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатынан компанияны 50-тан тахса сыл хааччыйан кэллэ. Сэбиэскэй кэмҥэ сопхуоһу эһэр туһунан тыл турбатаҕа. 2000 сылларга алмаас ырыынагар үөскээбит кириисистэн уонна АЛРОСА үрдүкү салалтата профильнайа суох подразделениеларыттан босхолонор туһунан быһаарыыны ылыныаҕыттан, сопхуостан аккаастанар, производство бу сыаҕын тохтотор, өрөспүүбүлүкэ ТХМ-ын дьаһалыгар биэрэр туһунан боппуруос аҕыйаҕа суохтук тура сырытта.

Сопхуос интэриэһин утумнаахтык туруулаһан кэлбит киһинэн компания вице-бэрэсидьиэнэ Иван Кириллович Демьянов буолар. Кини:«Компания сопхуоһу бэйэтин сылаас илиитин иһигэр булгуччу тутан олоруохтаах. Ол — кини быһаччы эбээһинэһэ, олохтоох нэһилиэнньэҕэ төлүөхтээх сүүнэ иэһин ханнык эрэ быычыкаа сорҕото эрэ буолар». — диирэ. Иван Кириллович биэнсийэҕэ тахсан, дойдулаабыта хас да сыл буолла. Компания салайар эргимтэтигэр күн бүгүн Иван Демьянов курдук этэр-тыынар киһи көстүө дии санаабаппын.

Сопхуоһу эһэр туһунан боппуруос хаттаан күөрэйдэ. Кырдьык, хаһаайыстыба балаһыанньата ыарахан, экэниэмикэтин туруга уустук. Сылы 800 мөл. солк. ночооттоох түмүктээтэ. Сопхуос оробуочайдарын ыйдааҕы орто хамнастара 70 тыһ. солк. Өрөспүүбүлүкэ АПК-тын арааһынай бас билии көрүҥнээх бары хаһаайыстыбаларын үлэһиттэрин хамнастарын кытта тэҥнээтэххэ, сирдээх-халлаан араастаһыылааҕын курдук көстүөн сөп. Эмискэ истэргэ эрэ оннук буолуоҕа. Дьиҥэр, кинилэр бу үлэлээн ылар харчылара буолар. Бу гынан баран, сопхуостара эстэр түбэлтэтигэр, бу дьон ханна да баран, маннык хамнаһы кыайан аахсыахтара суоҕа. Саха сирин экстремальнай усулуобуйатыгар тыа хаһаайыстыбатын дьарыга сүрүннээн ночооттоох өрүттээҕэ көстөн турар суол буолар. Ол үрдүнэн, тыа хаһаайыстыбата уонна производствота Саха сиригэр булгуччу баар буолуохтаах уонна сайыннарыллыахтаах. Аһын-үөлүн бэйэтэ оҥостубат норуот диэн ханна да суох. Баар буоллаҕына, ону хайдах ааттыахха сөп эбитэ буолла?

Дьон алмаастааҕар күндү?

— Оттон «новайдарга» төннөр буоллахха, аһара түһэн эттэххэ, алмаасчыттарга кинилэр иитимньигэ да киирэр бырааптаах буолуохтарын сөп этэ. Сирдэрин-уоттарын сиэртибэ укпут, алмаас бырамыысыланнаһа туругурарын туһугар олохторугар алдьархайдаах эмсэҕэлээһини ылбыт дьон буоллаҕа. Ону баара, кинилэр хаһан да, кимиэхэ да иитиллэ сатаабатахтара, бэлэмҥэ бэһирбэтэхтэрэ. Дьылҕаларыгар охсубут иэдээннэрин истэригэр иҥэринэн, элбэх муҥа-таҥа суох, саҥа сиргэ олохторун оҥостон, үйэлээх соҕотох үөрүйэхтэринэн үлэлээн дьүккүйбүтүнэн барбыттара. Оччоттон баччаҕа диэри итинник майгынынан олорон кэллилэр.

Ырыынак сыһыаннаһыытын дьэбир быһыытыгар-майгытыгар үлэлии олорор компания, производствотын хайа эрэ ночооттоох көрүҥүттэн, ордук-хоһу актыыбыттан босхолоноро – тус бэйэтин быһаарыыта уонна дьыалата. Онон, «Новай» сопхуос инники дьылҕата ыйааһын бэскитигэр ууруллан биэтэҥнии турар…

Өрөспүүбүлүкэҕэ икки профициттаах бюджеттаах (дохуота ороскуотун аһарар) нэһилиэк баар. Накыыннааҕы алмаас баайдаах сир Ньурба Маалыкайын сиригэр-уотугар киирэринэн, НДФЛ нолуога өрөспүүбүлүкэ, улуус уонна поселение (нэһилиэк) таһымнардааҕы бюджеттарга киирэр. Мииринэй улууһун Таас Үрэх нэһилиэгэ сирин компанияҕа биэрбитэ. Онон, НДФЛ нолуога эмиэ кини бюджетыгар киирсэр. Таас Үрэх оттонор сэниэлээх ходуһата, мэччирэҥэ суох. Таас Үрэх сиригэр-уотугар билигин ньиэби-гааһы туһаҕа таһаарар хайысхалаах 7 предприятие үлэлии сылдьар. Олохтоохтортон элбэх киһи үлэлэһэр.

Сүлдьүкээр сиригэр-уотугар хостуур бырамыысыланнас эмиэ күүскэ өтөн киирдэ. Эмиэ ньиэп-гаас сүпсүлгэнэ. Баара-суоҕа 300 киһилээх нэһилиэккэ үлэ боппуруоһа олус сытыытык турар. Булт күрэнэн, олохтоох дьон эбиискэ дьарыктарыттан ытыс сотуннулар. Сылгы уонна сүөһү эрэ хаалла. Оттуур ходуһалара Бүлүү өрүс сүнньүн бата сытар. Нэһилиэк сылы эргиччи сылдьыһар суола суох. Сүлдьүкээр уонна Кукуйдаар үрэхтэргэ (хайа үрэхтэрэ) хапытаалынай  таас муосталар тутуллар эрэ буоллахтарына, суолу оҥоруу үлэтэ ыытыллар кыахтаах.

Ирбэт тоҥу чинчийэр үнүстүүт учуонайа В.В.Шепелев «Саха сирин сир аннынааҕы уулара» монографиятыгар Сүлдьүкээргэ сир аннынааҕы уу улахан источнига баарын уонна Саха сиригэр биир саамай ыраас уу буоларын туһунан суруйар. Оннук үчүгэй хаачыстыбалаах ууну АЛРОСА туһаҕа таһаарыахтаах этэ. Буолаары буолан, олохтоох элбэх ууну киртитэ олорон.

Түмүктээн эттэххэ, АЛРОСА бэйэтэ уһун сылларга сириэдийэн олорор дойдутун, сирин-уотун төрүт олохтоохторун,  аҕыйах ахсааннаах эбэҥки норуотун, көрөр-истэр, харысыһар быһаччы иэстээх. Бастатан, баайын хостуу олорор сиригэр-уотугар хайа да компания булгуччу социальнай бэлиитикэлээх буолуохтаах. Оттон чуолаан Сүлдьүкээр эбэҥкилэригэр сыһыаннаан этэр буоллахха, АЛРОСА туох-ханнык иннинэ, кинилэр үгэс буолбут төрүт дьарыктара быстыбатыгар, олохторун төрүт укулаата айгыраабатыгар кыһамньытын ууруохтаах.

Моно-куораттар бырагыраамалара ылыллаллар уонна үлэлииллэр. Онно маарыннатан, кыракый нэһилиэккэ дьарыктаах буолуу миэстэтин үөскэтиигэ ылсыахха сөп. «Иитиллэр иэстээх» диир норуот муудараһа, бу кэпсэнэр түбэлтэҕэ ытыһы уунан, айаҕы атан олоруу туһунан эппэт. Урут судаарыстыба туругурарын, билигин хапыталыыс хаҥыырын туһугар, дьиҥ-дьиҥэр сиэртибэ буолбут кыракый норуот үлтүркэйэ, бар дьону кытта бииргэ олох олорор, үлэлиир-хамсыыр, ыччатын бэйэтин төрүт үгэстэригэр иитэр толору бырааптаах. Онуоха өйөбүл баар буолуохтаах. АЛРОСА «Дьон алмаастааҕар күндү» диир диэбиһин дьиҥ дьыалаҕа көрдөрүөхтээх.

Прокопий ИВАНОВ