Быыбар кэнниттэн тугу күүтүөххэ сөбүй?

Быыбар ааһыа, оттон олох салҕаныа. 2018-2024 сылларга дойдуну салайыахтаах Президент, бастатан туран, ордук ханнык тыын боппуруостарга болҕомтотун хатыыра нааданый? Экспердэр манна тугу этэллэрий?

Демографическай боппуруоска

Биллэрин курдук, дойду ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр, ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сылларыгар оҕо төрөөһүнэ таҥнары түспүтэ. Ити кэмҥэ ийэ буолар дьолу билбит дьон бу балаһыанньаны иһиттэн билэбит уонна өйдүүбүт. Ол курдук, төрүүр дьиэлэргэ оҕолонор дьахтар ахсаана олус аҕыйаҕа. Маҕаһыыннарга оҕо суута, таҥаһа уонна аһа диэн суоҕун кэриэтэ этэ. Саҥа күнү көрбүт кырачааннар барахсаттар эдьиийдэрин-убайдарын эргэ-урба сууларыгар сууланан дьиэлэригэр тахсаахтыыллара. Ол баар буоллаҕына, үөрүү буолара. Чурапчы төрүүр дьиэтиттэн биир ийэ барахсан оҕо суорҕана суох буолан, дьоно улахан суорҕаны сүгэнэн быһан, бүүрүктээн кырачааннарын дьиэлэригэр таһаарбыттарын бу курдук өйдүүбүн. Суоска да суоҕа. Хата, дьоппуоннар оҕо бороһуок үүтүн, бытыылкалаах суосканы гуманитарнай көмөҕө ыытаннар абыраабыттара.
Билигин ити уустук кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ийэ-аҕа буолар саастарын ситтилэр. Маны тэҥэ, кэлиҥҥи кэмҥэ Россияҕа төрүүр саастаах дьахтар ахсаана биллэрдик аччаабыта бэлиэтэнэр. Ол курдук, Росстат дааннайынан, 2017 сыл тохсунньу-алтынньы ыйдарыгар, 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 170 тыһыынчанан аҕыйах оҕо күн сирин көрбүт.
Экспердэр кулун тутар ыйга ыытыллар быыбарга кыайбыт дойду Президенэ ити демографическай дьааманы кытта ситимнээх боппуруостарга болҕомтотун ууруохтааҕын бэлиэтииллэр. Тустаах боппуруоска билигин үлэлии олорор дойду салалтата кэккэ дьаһаллары ылбытын кытта, ааҕааччы, билсибит буолуохтааххын. Онтон биирдэстэринэн бу үүммүт сылга төрөөбүт бастакы оҕоҕо ый ахсын төлөнөр пособие олохтоммута буолар. Судаарыстыбаттан бэриллэр ити көмө эдэр ыалга абырал буолара, дьадайыы боппуруоһун сорох өрүтүн быһаарара саарбаҕа суох. Ол курдук, Росстат биэрбит дааннайынан, дойду нэһилиэнньэтин 13,5% (20 мөл. киһи) дьадаҥытык олороро бэлиэтэнэр.
Кыра оҕолордоох дьиэ кэргэттэргэ чэпчэтиилээх 6% ипотекаҕа кредит бэриллиэҕэ. Ити судаарыстыбанан ылыллыбыт миэрэлэр дойдуга оҕо төрөөһүнэ таҥнары түһүүтүн тохтотууга төһүүнэн буолаллара саарбаҕа суох.

Пенсия ситимигэр сырыы ахсын реформалааһыны оҥорор сыыһа. Дойдуга уонунан сыллары хабар бигэ пенсия ситимэ оҥоһуллуутугар болҕомто, сыра ууруллуохтааҕын туһунан экспердэр бэлиэтииллэр.

Оҕолору дьааһыланан хааччыйыыга

2012 сыллаахха Российскай Федерация Президенин ыам ыйынааҕы Ыйаахтара тахсыаҕыттан, дойдуга 3-тэн үөһэ саастаах кырачааннары оҕо саадтарыгар миэстэнэн хааччыйыы боппуруоһа быһаарылынна. Ол эрээри кистэл буолбатах, ити боппуруос үгүс өттө дьааһыла саастаах оҕолор бөлөхтөрүн сабыы түмүгэр оннуттан сыҕарыйбыта.
Үгүс ийэлэр оҕолоро 1,5 саастарын туоллахтарына, үлэлэригэр тахсыахтарын баҕараллар эрээри, кыахтара суох. Ол курдук, ийэ эрэ барыта ньээнньэҕэ төлүүр, кырачаанын чааһынай дьааһылаҕа биэрэр үбэ-харчыта суох.
Кыра оҕолоох ыаллар олох­торун-дьаһахтарын чэпчэтэр сыалтан судаарыстыба дьааһылалары уонна оҕо поликлиникаларын тутуу бырагыраамаларын кэҥэтэн биэрэр соруктаах. Российскай Федерация үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ Ольга Васильева: «Биһиги резервэ фондатын үбүнэн-харчытынан 2 ыйдарыттан саҕалаан 3 саастарыгар диэри кырачааннарга анаан дьааһылалары тутууну саҕалаатыбыт. Бу — федеральнай уонна регион салалталарыттан, үөрэх тэрилтэлэриттэн үгүс сыраны эрэйэр сүрдээх улахан бырагыраама», — диэн этэн турардаах. Кини тустаах министерствоҕа маннык дьоһуннаах бырайыактары олоххо киллэриигэ уопут баарын уонна бырагыраама оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору үөрэтии регионнааҕы ситимин модернизациялааһын салгыыта буоларын бэлиэтээбит.

Бигэ пенсия ситимэ

Кэлиҥҥи сылларга дойдуга нэһилиэнньэ өлүүтүн ахсаана аччаабыт уонна орто саас көрдөрүүтэ улаатан биэрбит. Российскай Федерация доруобуйа харыстабылыгар министерствота биэрбит дааннайынан, орто саас 72,6-ҕа тэҥнэспит. Сабаҕалааһын быһыытынан чугас­тааҕы үс сылга ити сыыппара 75-кэ тэҥнэһиэхтээх.
Итини тэҥэ дойдуга аҕа саастаах дьон ахсаана элбээн иһэр. Онтон пенсия ситимин ноҕурууската улаатан иһэрэ күүтүллэр. Бу үөскээбит быһыы-майгы пенсияҕа тахсыы сааһын үрдэтиини ирдиир. Билигин дойдуга бочуоттаах сынньалаҥҥа дьахталлар 55, эр дьон 60 саастарыгар тахсаллар. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр – дьахтар 50, эр дьон 55 саастарыгар.
Экспердэр бэлиэтииллэринэн, дойду социальнай эйгэтигэр саамай тирээн турар кыһалҕанан пенсионнай ситимҥэ үөскээбит быһыы-майгы буолар. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт дьону билигин ыла сылдьар кыра пенсиялара астыннарбат. Оттон пенсияны тахсыы сааһын үрдэтии бу эйгэҕэ мунньуллубут үгүс үтүмэн кыһалҕаны кыайан быһаарбатын туһунан экспердэр ыйаллар. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыы сааһа үрдээн биэрдэҕинэ, үөрэҕи бүтэрбит ыччаппыт үлэ буларыгар өссө улахан кыһалҕалар үөскүүллэрэ биллэр. Оннооҕор билигин тустаах боппуруос бөдөҥ проблеманан буолара көстөр.
Экспердэр пенсия ситимигэр сырыы ахсын реформалааһыны оҥорор сыыһатын туһунан этэллэр. Билигин уонунан сыллары хабар бигэ пенсия ситимэ оҥоһуллуутугар болҕомто, сыра ууруллуохтааҕын туһунан бэлиэтииллэр.

Российскай Федерация доруобуйа харыстабылыгар министерствота биэрбит дааннайынан орто саас 72,6-ҕа тэҥнэспит.

Болҕомтону — үлэһит доруобуйатын харыстааһыҥҥа

Кэлиҥҥи кэмҥэ дойдуга үлэлиир саастаах дьон өлүүтэ уонна ыал­дьыыта элбээбитэ бэлиэтэнэр. Кистэл буолбатах, билигин үлэлииргэ-хамсыырга чэпчэкитэ суох кэм. Россия Наукаларын академиятын аан дойду экономикатыгар уонна норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыларга Институтун дириэктэрин солбуйааччы Евгений Гонтмахер ити боппуруоска дойду салалтата уҕараабат болҕомтотун уурара, тустаах проблеманы туоратар үлэни-хамнаһы ыытара наадатын ыйар.
Сайдыылаах, дьалхааннаах үйэҕэ киһи ис туруга олус улахан суолтаны ылар. Ол курдук, бөҕө-таҕа доруобуйалаах, ис туруктара, куттара-сүрдэрэ күүстээх, киэҥ көҕүстээх, холку эрэ дьон астына-дуоһуйа олорор кэмнэрэ кэллэ. Этэргэ дылы, өй-санаа тэтимнээхтик сайдар, оттон эт-сиин, ис турук мөлтүүр. Кистэл буолбатах, билиитээҕэр-көрүүтээҕэр психологическай, духуобунай турук ордук сыаналанар буолла.
Ордук үлэ көрдөөччүлэр ити туһунан үчүгэйдик билэр буолуохтаахтар. Үлэ биэрээччи биллэриитигэр, бастакы уочарат үлэһиккэ ирдэбилэ — «стрессоустойчивость». Аанньаттан ити тыл биллэриигэ суруллубат буолуохтаах. Евгений Гонтмахер туохтан дьаахханара мантан көстөн кэлэр. Ыччат дьон аһара ноҕуруускаттан сүрэхтэрин астараннар үлэлиэхтэрин баҕарбат буолар түгэннэрэ эмиэ баар. Дьиҥэр, үлэ дуоһуйууну-астыныыны аҕалыахтаах.
Экспердэр формальнайа суох сектордарга үлэ режимин тутуспат буолуу, уоппуската суох үлэһити көлүйүү баарын бэлиэтииллэр. Кинилэр тустаах кыһалҕа киһи эрдэ өлүүтүгэр тиэрдэрин ыйаллар.
Сайдыылаах дойдуларга бу боппуруоска күүстээх болҕомтолорун уураллар. Холобур, ааспыт сыллаахха Францияҕа салайааччылар үлэ чааһын кэнниттэн үлэһиттэригэр төлөпүөннээбэттэрин курдук сокуон ылыммыттара. Ити докумуону ылыныыны дойду эмчиттэрэ туруорсубуттара. Франция эмчиттэрэ үлэһити үлэ кэнниттэн салалта «тыытара» доруобуйаҕа улахан охсуулааҕын туһунан эппиттэрэ. Маны таһынан, бу судаарыстыбаҕа үлэ чааһа күнүс 16 чааска түмүктэнэрин бэлиэтиибин.
Экспердэр итини таһынан үп-харчы кириисиһин кэмигэр үгүс салааларга биир таһымҥа турбут үлэһит хамнаһын үрдэтиигэ үлэ-хамнас барара наадатын ыйаллар.

Доруобуйа харыстабылыгар

Дойду нэһилиэнньэтигэр эмкэ-томко үгүстүк наадыйар аҕа саастаах дьон элбээн эрэринэн, доруобуйа харыстабылыгар эмиэ болҕомтону уурар наадатын экспердэр бэлиэтииллэр. Билиҥҥи кэмҥэ аан дойдуга 7 мөлүйүөн быраас идэлээх дьон тиийбэттэрэ бэлиэтэнэр эбит. Онон үрдүк квалификациялаах кадрдар ханна үгүөрүтүк төлүүр, үлэ усулуобуйатын тэрийэр сиргэ көһөн баралларын экспердэр бэлиэтииллэр.
Маны таһынан дойду нэһи­лиэнньэтин дохуота улаханнык араастаһарынан, киһиэхэ барытыгар хаачыстыбалаах медицинскэй көмөнү, өҥөлөрү оҥорорго, бу эйгэҕэ аныгы технологиялары киллэриигэ салалта болҕомтотун уурара наадатын ыйаллар.
Экспердэр олус сөптөөх тыын боппуруостарга тохтообуттарын бэлиэтиибин. Кулун тутар 18 күнүгэр буолар быыбарга талыллыбыт дойду аҕа баһылыга ити ыйыллыбыт кыһалҕаларга күүстээх болҕомтотун ууруоҕар эрэнэбит.