БЫЫБАР түмүгэ

Бу дьыл ыам ыйын 28 күнүгэр биһиэхэ өрөспүүбүлүкэҕэ Ил Тү­мэн бэс ыйын 8 күнүгэр бэйэтин уурааҕынан  Ил Дархан болдьоҕун иннинээҕи уонна VI ыҥырыылаах Ил Түмэн саҥа састаабын талар быыбары балаҕан ыйын 9 күнүгэр анаабыта. Онтон ылата быыбарга бэлэмнэнии тэтимнээхтик саҕаламмыта.

Дьокуускай куорат баһы­лыгын уонна Куораттааҕы Дуума депутаттарын эмиэ бу күҥҥэ таллыбыт.

Быыбардааччы 50,8 бырыһыана кыттан быыбар этэҥҥэ ааста. Тэҥнээн көрдөххө, 2013 сыллаахха Ил Түмэн быыбарыгар куоластыыр бырааптаах дьон 45% кыттыбыта, 2014 сыллаахха Ил Дарханы таларга 52% кыттыбыта.

Быыбарга кыттыы эриэ-дэхси буолбатах, ол курдук саамай элбэх киһи Өлөөҥҥө — 90,24% куоластаата, Аммаҕа — 80,04%, Анаабырга — 79,06%. Промышленнай оройуоннар көрдөрүүлэрэ: Нерюнгри — 34,91%, Ленскэй — 35,03%, Мирнэй — 37,13%.

Эдьигээн эбэҥки национальнай нэһилиэгэр “Эдьигээн нэһилиэнньэлээх пууҥҥа арыгыны уонна пиибэни атыылааһыны бобору кытта сөпсөһөҕүн дуо” диэн ыйытыктаах референдум буолла. Нэһилиэнньэ 62,52% өйөөтө, 35,58% утарда. Уопсай быыбардааччыттан 57,76% куоластаата. Олохтоохтор баһыйар үгүстэрин быһаарыытынан улуус киинигэр Эдьигээҥҥэ итирдэр утахтар аны атыыламматтар. Норуот чөл олоҕу куоластаан талла. Маннык быһаарыныы атыттарга холобур буолуоҕа.

Быыбар кэмигэр сокуону кэһии түбэлтэлэрэ суох, кыралаан үҥсүүлэр киирэ сылдьыбыттара, олор суһаллык миэстэтигэр быһаарыллыбыттара. Быыбарга партиялартан уонна кандидаттартан 2 тыһ. тахса киһи кэтээн көрдө.

35 территориятааҕы быыбардыыр хамыыһыйа, 35 уокуруктааҕы, 795 учаастактааҕы быыбардыыр хамыыһыйа тэриллибиттэрэ. Бу саас  учаастактааҕы хамыыһыйалар боломуочуйалара бүтэн, хамыыһыйа чилиэттэрин 30 бырыһыаннара уларыйан, саҥа дьон кэлбиттэрэ. Улахан тэрээһин үлэ түмүгэр 9 политическай партия бэрэстэбиитэллэрэ хамыыһыйалар састааптарыгар киирбиттэрэ. Быыбардааччы ахсаанын чуолкайдааһын, өрүү буоларын курдук, биир сүрүн мүччүрүйбэт соругунан буолбута.

Ил Дархан дуоһунаһыгар 7 киһи турбутуттан 4 регистрацияланан быыбарга кытынна. Куоластааһын түмүгүнэн “Биир ньыгыл Россия” партияттан турбут Айсен Николаев 71,41 бырыһыаны ылан эрэллээхтик кыа­йыы­­лааҕынан таҕыста. Коммунистическай партияттан Виктор Губарев 12,04%, “Сиэрдээх Россияттан” Владимир Богданов 6,58%, ЛДПР-тан Гаврил Парахин 6,22% ыллылар.             Өрөспүүбүлүкэҕэ баар 31 партияттан (Россия үрдүнэн 63) 12 партия бэйэлэрин кандидаттарын испииһэгинэн уонна биирдиилээн мандаакка туруорбуттара. Барыта 748 киһи аата ааттана сырытта. Мантан көрдөххө, дьон политикаҕа киирэн, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар бэйэтин тылын-өһүн тиэрдэн, кыттыһыан-салайсыан баҕарар актыыбынаһа үрдээн иһэрин бэлиэтиэххэ сөп.

Республикатааҕы испии­һэ­гинэн элбэхтии киһини улахан партиялар туруорбуттара: “Биир ньыгыл Россия” – 105 киһини, “Сиэрдээх Россия” – 98, РЛДП – 65, РФКП – 51, “Родина” – 30, “Пенсионердар партиялара кырдьык иһин” – 21, “Россия коммунистара” – 106, Россия экологическай партията “Зеленайдар” – 27 кандидаты.

Биэтэккэ тахсыыга 6 регистрацияламмыт партияттан быыбар бүлүтүөнүгэр 4 партия хаалбыта: “Биир ньыгыл Россия”, “Сиэрдээх Россия”, РФКП, РЛДП, барыта 300 киһилээх.

Кандидаттар баһыйар үгүстэрэ үрдүк үөрэхтээхтэр. Уопсай ахсаантан 28,8% дьахтар, 30-гар диэри саастаах 11,7%, 30-39 диэри – 21,7%, 40-49  саастаах – 30,6%, 50-59 саастаах – 19,8%, 60-тан аҕа кандидат ахсаана 16,2%. Мантан көрдөххө, 70 бырыһыаннара пенсияҕа тахсыбатах, эдэр, айар-тутар саас­тарыгар сылдьар дьон. 

Бу быыбар биир сүрүн уратытынан политическай партиялар да, биирдиилээн кандидаттар да суутунан дьыаланы быһаарсыбыттара буолар. Ол курдук Россия Үрдүкү Суута Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суутун уурааҕын сөптөөҕүнэн ааҕан, “Родина”, “Зеленайдар”, “Социальнай реформа партията – Сир баайын – Норуокка”, “Сиэрдээх буолуу иһин партия” быыбарга киирбэтилэр. Биричиинэтэ – быыбар хамыыһыйатыгар туттарыллыбыт докумуоннарга баар чахчылар, докумуону толоруу быыбар сокуонугар сөп түбэспэтэҕинэн.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн атын оройуоҥҥа баран 27 тыһ. тахса киһи куоластыыр быраабын туһаныан баҕарарын туһунан сайабылыанньа суруйбута, суола-ииһэ суох ыраах учаастакка үлэлии сылдьар (табаһыттар, балыксыттар, сир баайын хостооччулар, геологтар, полярнай станцияларга уо.д.а.) 4801 киһи 27 улууска болдьоҕун иннинэ куоластаата. Муниципальнай таһымҥа 9135 киһи айанныыр биричиинэлээх буолан, учаастактааҕы хамыыһыйаларга кэлэн эрдэ куоластаатылар.

Хас биирдии кырыы учаастактан саҕалаан бары быыбардыыр хамыыһыйалар куоластааһыны үтүө суобастаахтык (7 тыһ. тахса киһи), үрдүк таһымҥа тэрийэн ыыттылар. Оройуон, нэһилиэк  дьаһалталара сөптөөх дьиэ-уот, транспорт биэрэн быыбар тэрээһиннээхтик барарыгар улахан төһүү буоллулар. Бары 792 быыбардыыр учаастакка ГАС быыбар систематыгар холбоммут компьютернай техника үлэлээтэ.

Бу быыбарга 15 оройуон баһылыга талылынна. Элбэх куо­лаһы ылан Алдаҥҥа Северин Поздняков, Анаабырга Иван Семенов, Горнайга Никита Андреев, Мирнэйгэ Ришат Юзмухаметов, Өлөөҥҥө Александр Иванов, Тааттаҕа Михаил Соров, Чурапчыга Андрей Ноговицын, Уус-Алдаҥҥа Алексей Федотов иккистээн, Уус-Дьааҥыга Георгий Федоров үһүстээн талылыннылар. Уус-Маайаҕа Александр Антипин хас да сыл тохтуу сылдьан баран, иккистээн талылынна.

Дьокуускайга Cардаана Авксентьева, Кэбээйигэ Иван Левин, Үөһээ Халымаҕа Анастасия Яхонтова, Муомаҕа Иван Павлов, Намҥа Юрий Слепцов, Эбээн-Бытантайга Гаврил Горохов – саҥа баһылыктар талылыннылар.

Бу эппиэттээх дуоһунаска киирсэргэ 69 киһи аата ааттана сырытта, ол иһигэр 34 киһи бэйэтин бэйэтэ туруоруммута. Онтон регистрацияны 58 киһи ааспыта, ол иһигэр 25 бэйэтин туруоруммут киһи, 8 киһи  сайабылыанньа биэрэн эрдэ туораабыта.

VI ыҥырыылаах Ил Түмэн саҥа састааба, 35 депутат биирдиилээн мандааттаах уокуруктарынан талылынна, ол иһигэр 23 киһи “Биир ньыгыл Россияттан”, 4 киһи “Сиэрдээх Россияттан”, 3 – РФКП, биирдии киһи РЛДП-тан уонна “Гражданскай платформаттан”, 3 киһи бэйэтин бэйэтэ туруоруммут. 35 депутаты партиялар ким төһө куолаһы ылбытынан мандааты кимиэхэ биэрэри быһаараллар.

Быыбар иннигэр Интернеккэ, ватсапка араас хабааннаах элбэх суруйуу, ыҥырыы, үөхсүү тахса сырытта. Билигин даҕаны былааһы үөҕэр, киһини хараардар “айымньылар” дьон болҕомтотун ордук тардаллара баар суол. Былааска саҥа киирэн эрэр эдэр дьоҥҥо ыллыктаах сүбэ, дьоһуннаах этии, үчүгэйи түстээһин суоҕун кэриэтэ, ол оннугар эстэн-быстан эрэрбит туһунан ытаныы элбэх.

2021 сылга Госдума быыбара, 2023 сылга 5 сыл ааһан, бэйэбит саҥа былааһы, депутаттарбытын талар быыбарбыт, 2024 сылга Россия Президенин быыбара күүтэллэр.

2018 сыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр талыллыбыт Ил Дархаҥҥа – А.С. Николаевка, Ил Түмэн саҥа састаабыгар, 15 муниципальнай оройуоннар уонна Дьокуускай куорат баһылыктарыгар, 20 нэһилиэктэр баһылыктарыгар, олохтоох сэбиэттэр депутаттарыгар өрөспүүбүлүкэбит кэскилин туһугар таһаарыылаах, айымньылаах үлэни, үтүө доруобуйаны, дьоллоох олоҕу баҕарабын, быыбар иннинээҕи ыра санааҕыт барыта туоллун.

Алексей Ефимов, СӨ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ.