Инники кэскилбитигэр бөдөҥ суолталаах быыбардар

Сомоҕолоһуулаах, түмсүүлээх буолуу сайдыыга эрэ сирдиир

Биэтэккэ  кимнээх тиийдилэр?

Саха сирин политическай историятыгар, арааһа, маннык улахан үс таһымнаах быыбар тэҥинэн барбыта суох буолуохтаах. Онон, биллэн турар, быыбардааччылартан үрдүк эппиэтинэстээх сыһыан күүтүллэр.

Сахабыт сирэ — ураты регион. Бу ураты субъегы салайарга Ил Дарханынан, биллэн турар, уһулуччу дириҥ уонна киэҥ билиилээх, аныгылыы көрүүлээх, өтө көрөр дьоҕурдаах, итини тэҥэ норуокка туох сырдык өй-санаа үөскээбитин үлэтигэр туһанар киһи талыллыахтаах.

От ыйын 25 күнүгэр киин быыбардыыр хамыыһыйаҕа өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханыгар кандидаттартан докумуоннары тутуу түмүктэннэ. Өрөспүүбүлүкэбит баһылыгар кандидаттар кимнээх буоллулар, биэтэккэ диэри кимнээх тиийдилэр? «Биир ньыгыл Россия» партия бэрэстэбиитэлэ Айсен Николаев, РФКП Саха сиринээҕи салаатын лидерэ, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев, «Справедливай Россия» партия бэрэстэбиитэлэ, инженер идэлээх Владимир Богданов уонна РЛДП Саха сиринээҕи салаатын лидерэ, Ил Түмэн депутата Гаврил Парахин.

Оттон өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын быыбарыгар кытталларын туһунан иһитиннэрбит, ол эрээри иккис бакыат докумуоннарын ситэ хомуйбаккалар, Нерюнгри оройуоннааҕы сэбиэтин депутата Александр Силин уонна «Гражданскай платформа» партия бэрэстэбиитэлэ Эрнст Березкин киин быыбардыыр хамыыһыйаҕа кандидат быһыытынан кыайан регистрацияламматылар. Оттон «Родина» партия бэрэстэбиитэлэ Алексей Лаптев өрөспүүбүлүкэ баһылыгын быыбарыгар кыттарыттан аккаастанарын туһунан иһитиннэрбитэ.

Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыгын быыбарыгар кыттыы политик рейтинин үрдэтэр. Онон Ил Дархан быыбарыгар кыттар кандидаттар, оннооҕор кытталларын туһунан иһитиннэрбит да дьон киэҥ эйгэҕэ биллэн-көстөн хаалаллар, политическай биографиялара байар.

Сахабыт сирэ — ураты регион. Бу ураты субъегы салайарга Ил Дарханынан, биллэн турар, уһулуччу дириҥ уонна киэҥ билиилээх, аныгылыы көрүүлээх, өтө көрөр дьоҕурдаах, итини тэҥэ норуокка туох сырдык өй-санаа үөскээбитин үлэтигэр туһанар киһи талыллыахтаах.

Итэҕэйии,  эрэнии сценарийынан

Болдьоҕун иннинэ буолуохтаах өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын быыбара ааспыт саас ыытыллыбыт дойду аҕа баһылыгын быыбарыгар майгылыырдык барыа дии саныыбын. Тоҕо?

Хайдах да таһымнаах быыбарга атыттартан уһулуччу чорбойор кандидат, лидер баар буоллаҕына, ол быыбар референдум хайысхаланар. Оттон быыбар иннинээҕи хампаанньа кандидаттар икки ардыларыгар илин-кэлин түсүһүү буолбакка, уопсастыбаҕа, норуокка күүстээх дьайыылаах уһулуччу кандидакка итэҕэйии, эрэнии сценарийынан барара баар суол.

Оттон эгил-тэгил кандидаттар турдахтарына, илин-кэлин түсүһүүлээх, «айдааннаах» быыбар ыытыллара биллэн турар.

Онон аны күһүҥҥү өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын быыбара холкутук, чуумпутук, түмсүүлээхтик, иллээхтик барыаҕа.

Тутахсыйбат кэриҥнээхпит

2014 сыллаахха бол­дьоҕун иннинэ ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын быыбарыгар Интернет ситимигэр Алтай кыраайын кыыһа «итинник үрдүк дуоһунаска туруохтарын сөп дьоннооххутунан сахалар киэн туттуоххутун наада» диэн суруйуутун үгүстэр аахпыт буолуохтааххыт. Киһи бу суругу ааҕан баран, кырдьык ээ диэн санааҕа кэлэҕин. Өрөспүүбүлүкэни салайар кыахтаах дьоммутунан өтөрүнэн тутахсыйбат кэриҥнээхпит.

Хайа баҕарар омук өркөн өйдөөх, дириҥ толкуйдаах, айылҕаттан айдарыылаах, норуоттарын кэскиллээххэ түмэр, сомоҕолуур кыахтаах бас-көс дьонноох буолан күүстээх. Урут-уруккуттан Софрон Сыранов, Лөгөй, Сэһэн Ардьакыап, Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай, Аммосов, Винокуров, Барахов уо.д.а. курдук саарыннардаах буоламмыт, дьылҕа, уйан-хатан быһаарыллар уустук кэмнэрин этэҥҥэ туораан кэллэхпит.

Бу суруйууга дойду ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр уустук кэмигэр өрөспүүбүлүкэбитин саталлаахтык салайбыт бастакы президеммит Михаил Николаев аатын тумнарбыт табыллыбат дии саныыбын. Кини дойдутун туһугар ыыппыт сөҕүмэр үлэтэ, сырата сыаналаныан сыаналанар. Саҕалааһын туохха барытыгар элбэҕи быһаарар диэн этэллэр.

Хайдах да таһымнаах быыбарга атыттартан уһулуччу чорбойор кандидат, лидер баар буоллаҕына, ол быыбар референдум хайысхаланар. Оттон быыбар иннинээҕи хампаанньа кандидаттар икки ардыларыгар илин-кэлин түсүһүү буолбакка, уопсастыбаҕа, норуокка күүстээх дьайыылаах уһулуччу кандидакка итэҕэйии, эрэнии сценарийынан барара баар суол.

Наадата  тирээтэҕинэ, норуот   түмсэр

Сомоҕолоһуулаах, түм­сүүлээх буолуу, кэскили көрүү сайдыыга эрэ сирдиирин өйдүөх тустаахпыт. Норуот, бас-көс дьоммут, наада тирээтэҕинэ, түмсэрэ, сомоҕолоһоро урут-уруккуттан баар суол. История чахчылара да итини көрдөрөллөр.

«Биир ньыгыл Россия» партия норуот приемнайын аһан үлэлэтэн эрэрэ сөптөөх. Итини тула дьон-сэргэ, уопсастыба сомоҕолоһуута саҕаланна. Быыбар уопсастыбаны хайытыа суохтаах, төттөрүтүн, норуоту түмүөхтээх, сомоҕолуохтаах. Быыбардыы үөрэммит сайдыылаах дойдулар ити суолу-ииһи тутуһалларыгар салгыы үөрэниэх тустаахпыт.

Биллэрин курдук, 2005 сылтан саҕалаан 2014 сылга диэри регионнар аҕа баһылыктарын быыбара тохтотуллубута. Регионнар аҕа баһылыктарын быыбардааһыны тохтотуу бэйэтин кэмигэр эмиэ сөптөөх быһаарыы этэ. 90-нус сыллар бүтүүлэригэр уонна 2000 сыл саҥатыгар губернатордары талыы быыбардара төһөлөөх айдааннаахтык, кирдээхтик баралларын, ама, ким умнуой? Ол гынан баран быыбар аата быыбар.

Үөһэттэн анаммыт уонна норуотунан талыллыбыт аҕа баһылык икки ардыларыгар улахан араастаһыы баар. Талыллыбыт регион салайааччыта, биллэн турар, дьонун-сэргэтин өйөбүлүттэн бигэ тирэхтэнэр уонна үлэлииригэр-хамсыырыгар эппиэтинэһэ өссө үрдүүр. Норуокка мэлдьи тирэҕирэр, норуот өйөбүлүн ылар эрэ буоллаҕына, ол былаас күүстээх.

Ил  Түмэн  састааба быыбардааччыттан тутулуктаах

Балаҕан ыйыгар Ил Дарханы таһынан Ил Түмэн депутаттарын талыахпыт. Өрөспүүбүлүкэ дьылҕатын көмүскээччинэн парламент, былаас бэрэстэбиитэллээх уоргана, норуот депутаттара буолаллар. Парламент таһаарбыт уураахтарын, Конституционнай сокуоннарын ким да көтүрэр бырааба суох. Ил Түмэн күүһэ манна сытар.

Оттон өрөспүүбүлүкэ парламенын кэлэр алтыс ыҥырыытын састааба хайдах буолара быыбардааччылартан, биһигиттэн, сүүс бырыһыан тутулуктаах.

Ил Түмэн үгүс ыытар үлэтэ-хамнаһа дойду субъектарын парламеннарыгар холобурга сылдьара баар суол. Өрөспүүбүлүкэбит Судаарыстыбаннай Мунньаҕа Госдумаҕа киллэрбит этиилэрэ уонна туруорсуулара дириҥник толкуйдаммыттарынан, олоххо-дьаһахха чугастарынан уратылаах, ылыннарыылаах буолаллар.

Саҥа талыллыбыт депутатскай куорпус ити үтүө үгэһи салгыы сайыннаран үлэлиэҕэ-хамсыаҕа диэн эрэллээхпин.