Кырасдааныскай иэһинэн, көҥүл санаанан

Балаҕан ыйын 8 күнэ – куоластааһын ыытыллар биир уопсай күнэ – субу чугаһаан тиийэн кэллэ. Дойдуга бүттүүнүгэр курдук, Саха сирин куоластыыр бырааптаах дьоно-сэргэтэ, бэйэтин кырасдааныскай иэһинэн уонна көҥүл санаатынан салайтаран, быыбардыыр учаастактар диэки күргүөмүнэн хотоһуоҕа.

Буолуохтаах бэлиэ күн иннинэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Киин быыбар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ А.М.Ефимовтан кэккэ ыйытыыларга эппиэттииригэр көрдөстүм.

— Алексей Михайлович, бу быыбар муниципальнай таһымҥа барарынан уратыйар. Хайа улуустарга баһылыктар, дьокутааттар талыллыахтарай, быыбар ханнык систиэмэтэ туттуллуой?

—  Балаҕан ыйын 8 күнүгэр буолар быыбарга 57 муниципальнай быыбардыыр хампаанньа уонна Аллараа Халыма муниципальнай улууһугар: «Аллараа Халыма  национальнай улууһа» анал туругу биэриини кытта сөбүлэһэҕин дуо?» диэн ыйытыыга олохтоох референдум ыытыллыахтара.

Маннык быыбардар ананнылар:

Аллайыаха, Аллараа Халыма, Өлүөхүмэ улуустарынааҕы муниципальнай тэриллиилэр уонна «Жатай» куораттааҕы уокурук баһылыктарын талыы.

Икки муниципальнай улуус уонна «Жатай» куораттааҕы уокурук бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын быыбардара. Ол — Аллайыаха улууһугар 15 дьокутааты быыбардааһын (маныаха быыбар буккаас систиэмэтэ үлэлиэҕэ: 12 дьокутаат пропорциональнай систиэмэнэн уонна 3 дьокутаат мажоритарнай систиэмэнэн – 3 мандааттаах биир уокуругунан талыллаллар).

Өлүөхүмэ улууһа – 27 дьокутаат (буккаас систиэмэ туттуллар: 14 дьо­кутаат пропорциональнай систиэмэнэн уонна 13 дьокутаат мажоритарнай систиэмэнэн – 5 элбэх мандааттаах уокуруктарынан талыллаллар).

«Жатай» куораттааҕы уокурук–15 дьокутаат( быыбардааһын мажоритарнай систиэмэтэ туттуллар–биир мандааттаах уокуруктарынан талыллаллар).

Үөһээ Дьааҥыга, Мэҥэ Хаҥа­ласка, Уус-Маайаҕа улуустар таһымнаах дьокутааттар эбии уонна Не­рюнгри улууһугар хаттаан быыбардара ыытыллаллар.

Маны таһынан, 18 нэһилиэк уонна куораттааҕы поселениелар баһылыктарын, ол иһигэр икки улуус кииннэрин – Сунтаар сэлиэнньэтин уонна Орто Халыма куоратын баһылыктарын быыбардара ананнылар. 18 баһылыктан алтата, инники баһылыктар боломуочуйаларын болдьохторун иннинэ тохтоппуттарынан, талыллыахтара. Ол курдук, Булуҥ улууһун «Түмэти нэһилиэгэ», Нам улууһун «Искра нэһилиэгэ», Ньурба улууһун «Таркаайы нэһилиэгэ», Орто Халыма улууһун «1-гы Хаҥалас нэһилиэгэ», «Орто Халыма куорат» уонна Уус-Маайа улууһун «Бэлкэчи нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара быыбарданыахтара.

Хаҥалас улууһун «Сиинэ нэһи­лиэгэ» МТ (7 дьокутаат) уочараттаах быыбардара, 29 поселение бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар дьокутааттар эбии быыбардара, Нерюнгри оройуонун «Серебрянай Бор бөһүөлэгэ» МТ 1 дьокутаакка уонна «Нерюнгри оройуона» МТ 1 дьокутаакка хаттаан быыбардара былааннаналлар.

Онон, бу сыл балаҕан ыйын 8 чыыһылатыгар — кырасдааннар куоластыыр биир уопсай күннэригэр — өрөспүүбүлүкэбитигэр МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын 123 дьокутааттарын уонна 22 баһылыктарын талыахпыт. Сүрүн, болдьоҕун иннинэ, хаттаан уонна эбии анаммыт быыбардар өрөспүүбүлүкэ 24 улууһун уонна «Жатай» куораттааҕы уокурук сирдэригэр-уоттарыгар ыытыллыахтара.

— Быыбар хамыыһыйаларын быыбар иннинээҕи үлэлэрин туһунан сырдата түс эрэ.

— Быыбардар ыытыллыахтаах бары му­ниципальнай тэрээһиннэргэ быыбар хамыы­һыйалара түмсэннэр, быыбардар иннинээҕи үлэни-хамнаһы күүскэ ыытан кэллилэр. Туһааннаах МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын туруорсууларынан, өрөспүүбүлүкэтээҕи Киин быыбар хамыыһыйатын быһаарыытынан,19 муниципальнай тэрээһиннэрдээҕи быыбар хамыыһыйаларын боломуочуйалара учаастактардааҕы быыбар хамыыһыйаларыгар, 7 МТ поселениелар быыбар хамыыһыйаларын боломуочуйалара территориялардааҕы быыбар хамыыһыйаларыгар, 7 муниципальнай оройуоннар быыбар хамыыһыйаларын боломуочуйалара  эмиэ территориялардааҕы хамыыһыйаларга сүктэрилли­биттэрэ. «Жатай» куораттааҕы уокурукка быыбар хамыыһыйата саҥа састаабынан тэриллибитэ.

Онон өрөспүүбүлүкэ муници­паль­най быыбардарын 150 учаастак­тардааҕы быыбар хамыыһыйалара састааптаах 8 муниципальнай оройуоннар, куораттардааҕы уокуруктар уонна 42 муниципальнай тэриллиилэр быыбарга хамыыһыйалара тэрийэн ыытыахтара. Быыбар хамыыһыйаларын туһунан информация, аадырыстара, төлөпүөннэрэ, хамыыһыйаларын састааптара Быыбар киин хамыыһыйатын анал саайтыгар бааллар.

— Бэлитиичэскэй баартыйа­лар бу  быыбарга интэриэстэрэ хайдаҕый?

— Бу быыбарга өрөспүүбүлүкэҕэ баар 28 бэлитиичэскэй баартыйаттан алтата  кыттыыны ылар. Хандьыдааттары туруо­руу кэмигэр, быыбар хамыы­һы­йа­ларын чилиэннэрэ, бэлитии­чэскэй баартыйалар тэрийэр дьаһалларыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаспыттара. Ол да иһин, Быы­бар киин хамыыһыйатын чилиэннэрэ уонна аппараатын үлэһиттэрэ, муниципальнай тэрээһиннэр быыбарга хамыыһыйаларын көрдөһүүлэринэн, РФКП, ЛДПР, Сиэрдээх Арассыыйа, Арассыыйа Силигилээһинэ хандьыдааттарын туруортуур түмсүүлэригэр сылдьыталаабыттара. Оттон Биир ньыгыл Арассыыйа уонна Агыраарынай бэлитиичэскэй баартыйалар хандьытааттарын туруорар тэрээһиннэрэ миэстэтигэр буолуталаабыттара, олору МТ-ҕи быыбар хамыыһыйаларын чилиэннэрэ  эмиэ тумнубатахтара.

Бэлитиичэскэй баартыйалар быыбарга интэриэстэрэ улахан. Ол өйдөнөр. Баартыйалар быыбардары улахан-кыра таһымнаахтарынан көрөн араарар, таһарахсытар буоллахтарына, кэккэлэрэ хаҥыан оннугар чарааһыырга барыан сөп. Алларааттан үөһээҥҥэ диэри, төһө кыалларынан, халыҥ дьапталҕалаах ханнык баҕарар түмсүү, холбоһук күүстээх дьайыылаах буолар.

От ыйын 29 күнүгэр киэһэ 18 чааска хандьыдааттары  туруорууга уонна эрэгистирээссийэлээһиҥҥэ дөкүмүөннэри тутуу түмүктэммитэ.

Барыллааһын түмүгүнэн, быыбардар  уонна олохтоох референдум ыытыллыахтаах сирдэригэр-уоттарыгар 117551 быыбардааччы эрэгистирээссийэлэммитэ. Бу өрөспүүбүлүкэ бүттүүн быыбардааччытын ахсаанын 18,3%-гар тэҥнэһэр.

Аллайыаха улууһун баһылыгын дуоһунаһыгар 5 хандьыдаат («Биир ньыгыл Арассыыйа» — 1, РФКП — 1, «Сиэрдээх Арассыыйа» — 1, ЛДПР — 1 уонна бэйэни туруорунуу — 1) эрэгистирээссийэлэммитэ. Аллараа Халыма  улууһун баһылыгын дуоһунаһыгар 5 хандьыдаат ( 3 киһи бэлитиичэскэй баартыйалартан, 2 хандьыдаат бэйэни туруорунуу) эрэгистирээссийэни барбыта. Өлүөхүмэ улууһугар 7 хандьыдаат ( 4 – бэлитиичэскэй баартыйалартан, 3 – бэйэни туруорунуу) эрэгистирээссийэлээх. «Жатай» к.уо. 7 хандьыдаат (4 – бэлитиичэскэй баартыйалартан, 3 – бэйэни туруорунуу) бүтэһиктээх эрэгистирээссийэни барбыта. Бу таһымҥа турбут 24 хандьыдааттан 20-тэ эр дьон, 4-дэ — дьахтар.

Поселение таһымнаах муниципальнай тэриллиилэр баһылык­тарын быыбардарыгар 65 хандьыдаат эрэгистирээссийэлэммититтэн, 18 — «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаттан, 9 – «Сиэрдээх Арассыыйаттан», 7 – РФКП, 3 – ЛДПР уонна 1 — Агыраарынай баартыйаттан. Бэйэни туруорунуу – 27 хандьыдаат.

Поселениелар баһылыктарын быыбардарыгар эрэгистирээсси­йэни ааспыт 65 хандьыдааттан 16 — дьахтар (24,6%), эр киһитэ — 49 (75,4%). Поселениелар баһылыктарын дуоһунастарыгар хандьыдааттар ортолоругар 10 үлэлии сылдьар баһылык уонна 4 баһылыктар солбуйааччылара бааллар.

Улуус таһымнаах МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын быыбардарыгар 246 хандьыдаат эрэгистирээссийэни барбытыттан 42 – бэйэни туруорунуу, атыттара – баартыйалартан.

Поселениелар бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын быыбардарыгар 165 хандьыдаат бүтэһиктээх эрэгистирээссийэни барбыта. 57 хандьыдаат бэйэни туруорунуунан, атыттара 4 баартыйаттан аастылар. Хандьыдааттарга 78 дьахтар (47,3%) уонна 87 эр киһи (52,7%) баар.

— Быыбар ыытыллар күнүгэр уонна кэмигэр туох тэрээһин,  хонтуруоллуур дьаһаллар олохтонуохтарай?

—  Толоруулаах былаас уонна олохтоох салайыныы уорган­нарын кытта бииргэ быыбар хамыы­һыйаларыгар көмөнү оҥоруу утумнаахтык ыытыллар. Быыбар хамыыһыйалара үлэлиэхтээх, куолас­тааһын ыытыллыахтаах, быыбардар дөкүмүөннэрэ хараллыахтаах сөптөөх дьиэлэринэн-уоттарынан,   сибээс сириэстибэлэринэн, тырааныспарынан, көмпүүтэр тэриллэринэн, орг-тиэхиньикэнэн, сиэйпэлэринэн босхо төрүккэ хааччыйыы тэриллэр. Быыбардыыр учаастактарга видеонан кэтээн көрүү олохтонор. Сорох быыбардыыр учаастактарга металлодетектордар туруоруллуохтара. Бэрээдэги араҥаччылыыр уорганнары кытта быыбардыыр учаастактарга куттал суох буолуутун хааччыйыы, быыбар дөкүмүөннэрэ эрэллээхтик хараллыыларын боппуруостара быһаарыллаллар.

Быыбар киин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Власов кыттыылаах СӨ Уопсастыбаннай палаататын сэбиэтин мунньаҕар, быыбар күн уопсастыбаннай кэтээн көрүү бэрээдэгинэн, Палаата кыттыыны ылар боппуруоһа көрүллүбүтэ уонна быһаарыллыбыта.  Быыбар киин хамыыһыйата от ыйын 8 күнүттэн маассабай информация тиһиктэрин бэрэстэбиитэллэрэ быыбар күнүгэр, куоластааһын ыытыллар кэмигэр, куоластааһын түмүгэ таһаарыллыытыгар үлэлииллэригэр аккредитацияланыыга сайаапкалары ылыыны саҕалаабыта. Балаҕан ыйын 4 күнүгэр сайаапкалары ылыы бүтэр.

Доруобуйаларын туруктарынан хааччахтаах гражданнар быыбардыыр бырааптарын туһанар боппуруостарын Быыбар киин хамыыһыйата хонтуруолга тутар. Куоластааһын ыытыллыахтаах 150 дьиэтин-уотун сирийэн көрүү түмүгэнэн, 12 учаастактааҕы быыбар хамыыһыйалара дьиэлэр иккис этээстэригэр үлэлии олороллор.

Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, атырдьах ыйын 18 күнүттэн ыраах кырыыба сытар уонна куһаҕан суоллаах-иистээх, ыарахан айаннаах сирдэргэ болдьоҕун иннинэ куоластааһын ыытыллар. Атырдьах ыйын 28 күнүттэн учаастактардааҕы быыбардыыр хамыыһыйалар үлэ­лиир дьиэлэригэр-уоттарыгар болдьоҕун иннинэ куоластааһын саҕаланар.

Прокопий ИВАНОВ