Арассыыйа Аартыканан барҕарыаҕа

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар киин оройуоннартан хоту диэки түһүү, онно олохсуйуу балачча баара диэн буолар. Кырдьык, хотугу оройуоннартан сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыы суоҕа. Сэбиэскэй былаас тэриллиэҕиттэн, Хотугу сири наадалаах каадырынан хааччыйыы боппуруоһа судаарыстыбаннай суолталаммыта. Үөрэҕи саҥа бүтэрбит эдэр исписэлиис, анааһын бэрээдэгинэн, хомунньуус киһи, баартыйа сорудаҕынан, хоту баран үлэлиирэ булгуччулаах буолара. Ол иһигэр муор-туор сылдьааччы, олоҕор уонна үлэтигэр табыллыбатах, иҥэ-маҥа сатаан тус хоту хайысханы тутуспут эмиэ аҕыйаҕа суоҕа.

Билэр киһибин, биир дойдулаахпын, үөлээннээхпин Дьаакыбылап Луханы хоту дойду маанылаах киһитинэн ааҕарга толору төрүөт баар. 1974 сыллаахха Саха үнүбэрсиэтин бүтэрэн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталын идэтин ылан, ананыы бэрээдэгинэн, Чокуурдаах оскуолатыгар үлэлии барбыта. Онно үс сыл үлэлээбитин кэннэ, Оленегорскайдааҕы орто оскуолаҕа ыыппыттара. Дьэ, уонна кэриэс, 1977 сылтан ол Оленегорскайыттан харыс да сири халбарыйбакка олорор, үлэлиир. Олохтоох кыыһы ойох ылан, икки кыыстаах, икки сиэннээх.  Лука Михайлович 44 сыл хотугу улууска саха тылын учууталынан үлэлээн кэллэ уонна салгыы үлэлии сылдьар. Лука Михайлович талбыт идэтигэр, олохсуйбут сиригэр-уотугар, дьонугар-сэргэтигэр бэриниилээҕин хайгыырга тыл тиийбэт.

1989 сыллаахха, кырдьаҕас «Кыымҥа» үлэлии сылдьан, Аллайыаха оройуонугар, ол иһигэр Оленегорскайга хомондьуруопканан сылдьыбыттаахпын. Уларыта тутуу — Түргэтээһин – Плюрализм муҥутаан турар кэмнэрэ этэ да буоллар, ыраах Аллайыахаҕа, олох үйэлэргэ олохсуйан кэлбит бэйэтин биир кэм нэс тэтиминэн устара. «Оленегорскай» сопхуос 23 тыһыынча табатын бигэтик тутан олороро. Дьон барыта үлэлээҕэ-хамнастааҕа, маҕаһыыннарыгар ас-таҥас арааһа толору кыстанан турара.

Манна сыһыаран, ситэрэн кэпсээтэххэ, ааспыт үйэ 70-с сылларын саҥаларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ үс саҥа бөһүөлэк тутуллан туһаҕа киирбитэ. Ол – Тополинай, Андрюшкино уонна Оленегорскай бөһүөлэктэр. Иккилии этээстээх, сылаас уулаах, туалеттаах, толору уонна ситэтэ суох хааччыллыылаах дьиэлэрдээх аныгы бөһүөлэктэр дьэндэйбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын туруорсуутунан, таба иитиитинэн дьарыктанар Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар: эбэҥкилэр, дьүкээгирдэр, эбээннэр түөлбэлээн олорор сирдэригэр тутуллубут, кинилэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын кэрэһилээн көрдөрүөхтээх бөһүөлэктэр этилэр.

Оленегорскай улуус кииниттэн 140 км ыраах олохтоох, Индигиир өрүс үрдүгэр турар бөһүөлэк. Ойуурдаах туундара зонатыгар киирэр. Үлэ-хамнас тигинэччи оргуйа турар кэмигэр олохтооҕун ахсаана 700 киһиэхэ тиийэрэ. Тутууну ыытар ПМК, уокка оттор уонна тутууга барар маһынан хааччыйар лесопуун курдук бырамыысыланнай тэрилтэлэр бааллара. Чокуурдаахтан АН-2 сөмөлүөт Оленегорскайга нэдиэлэ 4 күнүгэр көтөрө. «Оленегорскай» сопхуос сылга 5 тыһ. табаны өлөрөн, этин судаарыстыбаҕа туттарара. Кырсаны, кииһи бултаан туттарар каадырабай булчуттардааҕа. Үрдүк суортаах хотугу балык хото бултанара, сопхуоска кырата суох барыһы киллэрэрэ. Сопхуос  тирии уонна түүлээх таҥаһы тигэр мастарыскыайа үчүгэй үлэтинэн өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ биллэрэ.

Оленегорскай «Дьүкээгир национальнай нэһилиэгэ» дэнэр. Урут-уруккуттан онно сүрүннээн эбээннэр, сахалар олороллор, кинилэргэ атын омуктар бэрэстэбиитэллэрэ эбиллэн биэрэллэр. Тоҕо ала-чуо «дьүкээгир нэһилиэгэ» ааттаммытын токкоолоспотох эбиппин.

— Урут Чокуурдаах кырылас кэлии нэһилиэнньэлээх бөһүөлэк курдуга. Хайдах ол саха тылын үөрэтэ сылдьыбыттарай? — хоту дойду кырдьаҕас учууталыттан түөргүлэһэбин. Диэххэ дылы. Оннооҕор саха баар-суох бастыҥ улуустарын кииннэрэ – Бокуруобускай уонна Нам – сахалыы үөрэтэр оскуолалара суохтара. Көр, ону ким да дьиктиргээбэт, сөхпөт, аһара баран абатыйбат буолара ээ.

— Саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэллэрэ, — Лука Михайлович бэйэтин төрүкү бытаан айылгытыгар, аны хотугу киһи нэс майгытын эбинэн, аа-дьуо аҥааттан, бэрт наҕыллык уонна уһуннук кэпсиир. Оттон тус бэйэм, ыраахтан сылдьар билэр киһибин көрсүбүччэ, арааһы ыйыталаһан хаалар баҕалаахпын. Кырдьыга, уонна билигин кэлэн, хоту тиийэр-түгэнэр да биллибэт. – Оленегорскайга 80-с сылларга эбээн тылын үөрэтии киирбитэ. Онон, билигин саха, эбээн тылларын биридимиэт быһыытынан үөрэтэллэр. Бу гынан баран, эбээн тылын үөрэтии 11 кылааһы бүтэриэхтэригэр диэри ыытыллар буоллаҕына, саха литэрэтиирэтин үөрэтии 10 кылааһынан тохтуур. Төрөөбүт тылы үөрэтиинэн «үлүһүйүүнү» уодьуганнааһын бэлиитикэтигэр биһиги оҕустардыбыт. Бу иннинэ саха тылыгар уонна литэрэтиирэтигэр нэдиэлэҕэ иккилии чаас, уопсайа 4 чаас көрүллэр этэ. Ону литэрэтиирэтиттэн 1 чааһын сарбыйан, уопсайа 3 чааһы хааллардылар. Эбээн тылын чааһын тыыппатахтара. Арассыыйа национальнай өрөспүүбүлүкэлэригэр, элбэх атын омуктаах эрэгийиэннэригэр бэйэлэрин литэрэтиирэлэрин үөрэтэр буоланнар, нуучча улуу литэрэтиирэтин куһаҕаннык билэр буолбуттар диэн саба тарыйан буруйдааһын буолла.

(Дьэ буоллаҕа. Нуучча улуу уус-уран литэрэтиирэтэ дьүдэйиитин биричиинэтэ, ама, Арассыыйа атах-бытах норуоттара бэйэлэрин төрөөбүт литэрэтиирэлэрин үөрэтэр «хаалыылаах өйдөрүгэр-санааларыгар» сытара буолуо дуо? Судаарыстыба бэйэтин норуоттарын тылларын, литэрэтиирэлэрин сайдар кэскиллэрин күөмчүлээн, өссө быһан туран, атыҥҥа тапталы уонна сүгүрүйүүнү ситиһэ сатыыр дуо? Улахан толоос, тосту-туора дьаһал буолаарай. – П.И.).

— Оскуолабыт 34 үөрэнээччилээх, быйыл 5 оҕо бүтэрдэ. Икки сыллааҕыта 1 оҕо бүтэрэн турардаах. 25 миэстэлээх дьыссаат толору оҕолоох. Онон оскуолабыт кэскиллээх диэн санаалаахпын. Бөһүөлэк бэрэпиискэлээҕинэн 174 киһилээх.

— Хаһааҥҥыта эрэ 25 тыһыынча табалана сылдьыбыт Аллайыаха улууһа, ол баайыттан ытыс соттубута ыраатта. Бу маны миэстэтигэр тугунан быһаараллар быһыылааҕый?

— Ыһыллыы саҕана төрүт уус общинанан барыы буолбута. Өр-өтөр буолбатаҕа, олохтоох таба төрдүттэн эстэн киирэн барбыта. Көр, ол кэнниттэн Аллараа Халыматтан икки төгүл хааргын боруода табаны, Усуйаанаттан эмиэ икки төгүл эбээн боруодатын аҕалтаан иитэн көрө сатаабыттара. Мэлигир. Биир да ордубатаҕа. Бөрө тарпыт, кыыл илдьэ барбыт аатырбыта. Дьиҥ дьыалатыгар көрөр-истэр, бостууктаһар киһи диэн билигин суох буолла. 2019 сылга Усуйаанаттан биир ыстаада табаны аҕалар туһунан кэпсэтии барар диэн буолар. Бука, саарбах дьыала буолуо ээ. Арай бөһүөлэк иһигэр тимир хааччахха хаайан, аһылыгын таһан, инньэ ынахтыы аһаттахха хайаһар.

Утум, дьэ, түргэнник быстар буолар эбит. Урут оскуолаҕа «Таба иитиитэ» үөрэх анал чааһа баара. Сорох сылга оскуоланы бүтэрээччилэртэн бүтүн кылааһынан табаҕа үлэлии тахсар буолар этилэр. Эбээн таба куттаах, таба суох буоллаҕына – эбээн эмиэ суох дэнэр. Туораттан туох диэн саҥарыаҥый гынан баран, төрүт дьарыгы уонна төрүт баайы сүтэрии аҕыйах ахсааннаах норуокка куһаҕан дьайыылаах буолан хаалыан эмиэ сөп.

Билигин дьон айаҕар эрэ балыктыыр. Балык далааһыннаахтык бултанар, хараллар уонна батарыллар кыаҕа суох. Ол үөһэ араас бэдэрээлинэй сокуоннары таһаараннар, кубуота, лиссиэнсийэ олохтооннор, айаххар да балыктыыргын быһыах курдуктар.

— Быычыкаа бөһүөлэккэ үлэ миэстэтэ көстөр дуо? Эргиэн-урбаан дьыалата хайдаҕый?

— Бюджеттан үбүлэнэр тэрилтэлэр: оскуола, оҕо саада, кулууп, ФАП, кииннэммит хочуолунай үлэлээбиттэрин курдук үлэлии олороллор. ДЭС, почта үлэлииллэр. Производс­тво, оҥорон таһаарыы диэн төрдүттэн суох. Чааһынай атыыны-эргиэни тэринии диэн, эмиэ төрдүттэн кыаллыбат дьыала. Бэнсиин биһиэхэ Чокуурдаахтан саас хаардаахха эрэ тиэрдиллэ түһэр. Кыһын уонна сайын олохтоох дьон бэйэлэрэ таһыналлар. А-92 мааркалаах бэнсиин 1 лиитэрэтэ 63 солк. тэҥнэһэр. Буулка хара килиэп сыаната 110 солк., үрүҥ килиэп – 100 солк.

Оскуола дьиэтэ 1976 сыллааҕы тутуу, улаханнык эргэрдэ. Аллараа этээһэ  олох тымныы. Ичигэс туалеттааҕа үлэлиир. Оҕо саадын дьиэтэ биир оннук туруктаах. Улуус киинигэр Чокуурдаахха үс этээстээх таас балыыһа баар. Дьиэ буолар дьиэ. Исписэлиис быраастара аҕыйахтар, суохтар да диэххэ сөп. Кыргызтар үлэлээн сылдьыбыттара. Бэл олор тэскилээн тураллар. Айхал бөҕөнөн аһыллыбыт Чокуурдаахтааҕы балык собуотун дьылҕатын туһунан бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо.

— Луха, эн билигин тымыр-сыдьаан тарпыт төрүт хотугу киһи буоллаҕыҥ дии. Ол үрдүнэн, ол дойдуга билигин даҕаны туох эрэ ыарырҕатардааххын дуо?

— Кырдьык, мин билигин онно төрүт олохтоох киһиэхэ киирсэбин. Ол эрэн, омугум саха буоларынан, хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарга көрүллэр чэпчэтиинэн туһаммаппын. Оленегорскайга олохсуйбут саха дьоно бааллар, кинилэр эмиэ мин курдук балаһыанньалаахтар. Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонунан, саха норуота Саха сиригэр төрүт олохтоох норуот буолара бигэргэнэн турар. Өрөспүүбүлүкэ бары хотугу улуустарыгар саха дьоно түҥ былыргы үйэлэртэн күн бүгүнүгэр диэри олохсуйан, ууһаан олороллор. Ол быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ анал сокуонунан «хотугу саха» диэн эмиэ хотугу төрүт олохтоох туспа категория бигэргэниэн наада этэ. «Русские старожилы» диэн туспа анал категория олохтоохтор бааллар дии.

Биһиги, хотугу сир олохтоохторо, олохпут ыарахан, онтубут тиийбэт, мантыбыт итэҕэс диэн үҥсэргии, муҥатыйа сылдьыбаппыт. Били, хайа эрэ өйдөөх: «Бэйэлэрин иэдээннэрин кыайан өйдөөбөттөрө уонна билбэттэрэ – ол кинилэр дьоллоро», — диэн эппитинии, испит тот, дьиэбит сылаас буолла да, туох да атын муҥа-таҥа суох, «ээ, биһиги эмиэ үчүгэйдик олоробут» диэхтиир буоллахпыт эбээт.

Күөх Ньурбаттан төрүттээх биир дойдулааҕым Луха Мэхээлэйэбис Дьаакыбылап кэпсээнэ итинник. Өрөспүүбүлүкэ хотугу улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара дириҥ хаалыыга уонна кэхтиигэ  тэбиллибитэ – олохпут мөккүһүннэрбэт чахчыта. Судаарыстыбабыт хаһан кириисистэн уонна саансыйалартан төлө түһэн, Аартыкатааҕы уонна хотугу эрэгийиэннэригэр хайыһар? Билиҥҥитэ байыаннай уонна оборуоналанар эрэ сыал уруттата тутуллар курдук. Аартыкатааҕы зонаны, Хотугу сири сайыннарыы дьыалатын судаарыстыба эрэ сүгэр, кыайар уонна олоххо киллэрэр кыахтаах уонна дьиҥэ оннук быһаччы эбээһинэстээх.