Төрүт өйдөбүллэрбит — бигэ тирэхпит

Ситим быстыыта диэн Төрдүбүтүтүттэн арахсыыбыт, тэйиибит  буолар, оттон от-мас төрдүнэн, силиһинэн аһаан торолуйар – умнаһыттан үүнэн турар мас туһунан соччо-бачча иһиллибэт эбээт…Биһиги төһө да бу орто дойдуга туохтан да тутулуга суох, турар бэйэбит хаама сылдьар курдук сананнарбыт да, Удьуор Төрдө,  Удьуор тардыыта сөҕүмэр күүстээх буоллаҕа… Ситиммитин быспатарбыт ханнык…

Борис Неустроев — Мандар Уус

Ойуурдаах  куобах охтубат,  дьонноох киһи  тутайбат

Бу улууска оҕо духуобунай  сайдыытыгар ураты болҕомтону ууралларын олус сэргии көрбүтүм. Оҕолор, сүрүннээн уолаттар  өбүгэлэрин — улуу суруйааччылар айымньыларын хайдах курдук  өрө көтөҕүллэн, харахтара уоттанан туран  ааҕалларын истэн бу оҕолортон хайаан да дириҥ  өйдөөх-санаалаах дьон улаатан тахсыыһылар диэн өй-санаа иҥпитэ. Оҕону, ыччаты духуобунас, өй-санаа өттүнэн, олоххо бэлэмнээх буолууларын инники күөҥҥэ тутар улуус  — бигэ тирэхтээх уонна сайдыылаах буолар.

Олус ытыктыыр, саха Конфу­ци­йын курдук ылынар киһим Б.Ф.Неустроев — Мандар Уус тэрийбит лааҕырын туһунан ааспыт аас­пыт сырыыга кэпсээбитим. «Оҕо кэпсэтэн, олох-дьаһах туһунан бэйэтин санаатын этинэ, мөккүһэ улаатыахтаах. Мөккүһэ үөрэммит оҕо өйө-санаата тобуллаҕас буолар, толкуйдуу, ырыта үөрэнэр. Миэхэ сылдьар уолаттар бары уустук олохтоох ыал оҕолоро. Маҥнай хайдах эрэ умуллан хаалбыт харахтаах уолаттар кэлэн баран тимири уһааран, буһан-хатан бардахтарын ахсын өйдүүн-санаалыын уларыйан бараллар.  Оттон оҕо тыына-уоҕа таҕыстаҕына эрэ киһи буолар. Уол оҕо 12 сааһыттан күүс-уох өттүнэн  сайдан барар. Уол оҕо өй-санаа, кут-сүр, күүс-уох өттүнэн көлөһүнэ таҕыстаҕына кыахтаах, чиҥ тирэхтээх киһи буола уһаарыллан тахсар. Ол иһин 9-с сылбын уол оҕолорго анаан лааҕыр тэрийэн сайын ахсын үлэлэтэбин.»

Тааттаҕа меценатство курдук билигин умнуллан эрэр үтүө хамсааһын күүскэ тэнийбитин олус сэргии көр­бүтүм. Чөркөөххө «Оҕо куйуурдуу турара» диэн сүрдээх сонун уонна сырдык тускуллаах бырайыак үлэлиир  эбит. Чөркөөхтөн төрүттээх медицина наукатын доктора Е.Е.Борисов бу бырайыага — кыаммат-түгэммэт ыаллар оҕолорун үөрэттэрэр уонна үлэннэн хааччыйар сыаллаах-соруктаах тэриллибит, тус үбүн 2 мөл харчыны укпут.

Маны таһынан Баайаҕа нэһи­лиэгин аҕалара түмсэннэр «Баай аҕа» диэн хамсааһын тэрийэннэр эмиэ кыттыһан  фонда арыйаннар (манна Баайаҕаттан төрүттээх дьон бары киирэллэр эбит) бэйэлэрин ыччаттарыгар көмөлөһөн үлэ миэстэтэ таһаараннар атахтарыгар туралларыгар өйүүллэрэ сүрдээх үчү­гэй холобур буолар. Маннык хамсааһыннары тарҕатар сыалтан биһи­ги хаһыаппытагар инникитин да улуустар олохторуттан, үтүө санаа холобурдарын сырдата, суруйа туруохпут.

Өссө «Эбээ, эһээ лааҕыра»  тэриллэн үлэлиир эбит. Манна саас­таах дьон — кэргэнниилэр Анна Нико­лаевна уонна Петр Семенович Никифоровтар лааҕыр арыйаннар эмиэ уустук олохтоох  оҕолору  үлэҕэ-хамнаска уһуйан, аһатан-сиэтэн сырытыннараллар. Биллэр ырыаһыт Герман Хатылаев төрөөбүт-үөскээбит тэлгэһэтигэр  талааннаах оҕолору уһуйар, үөрэ­тэр киини арыйбыта эмиэ уос номоҕо буолан киэн тутта кэпсэнэр. Хас биирдии нэһилиэк  илдьэ кэлбит үгэһинэн, өбүгэлэрин суруллубутах сиэрдээх сокуоннарын тутуһан  инники кэскилин оҥосторо, кэнчээри ыччатын сайыннарара, үөрэххэ алҕаан көтүтэрэ — онтон ордук махталлаах бу сиргэ туох баар буолуой?

Бу олох-дьаһах ыараабыт, үп-харчы тутахсыйбыт кэмигэр ордук тыа ыалыгар оҕону үөрэттэрии, атаҕар туруоруу уустугурбут кэмигэр оҕону , ыччаты өйүүр хамсааһыннар элбии туруохтуннар! Улуу Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» өлбөт-сүппэт айымньыта аныгы кэми кытта ситимнээн билиҥээҥэ диэри дьон сүрэҕэр аһымал  санааны үөскэтэн маннык үтүө санаа хамсааһынын тэнитэ турара — бу биир дойдулаахтарын холобур буолар дьиҥ патриоттуу, чопчу дьыаланнан  кэриэстэбилэ буолар.

Сурт  кэриэстээх, өтөх  төҥүргэстээх

Мин тылым – мин туойар хомуһум,

Кэриэһим – кэннибэр хааларым…

Былатыан  Ойуунускай

Таатта сирэ өссө биир уратыта: улуу суруйааччылар уутуйан үөскээбит дириҥ силистэрин — историяларын, сиэрдэрин-туомнарын олус харыстаан, бүөбэйдээн илдьэ кэлбиттэригэр сытар. Биир улууска ону кэрэһэлиир 75 музейдар, өйдөбүнньүктэр, араас тутуулар бааллара, ону харахтарын харатын курдук харыстаан, бүөбэйдэһэн илдьэ кэлбиттэрэ ытыктабылы үөскэтэр. Айаннаан истэххинэ кыраныыссаттан Олоҥхоһут таас монуменыттан саҕалаан улуус историятын кэрэһэлиир араас өйдөбүнньүктэр, улуу суруйааччылар, улахан уустар, худуоһунньуктар улааппыт-үөскээбит алаастара, олорбут балаҕаннара, ааҕар дьиэлэрэ, былыргы охсуу ампаардара, таҥара дьиэлэрэ, музейдара барыта улуус ураты тыынын, духуобунаһын, дириҥ силиһин-мутугун көр­дөрөллөр. «Оҕо куйуурдуу турара», «Оҕустаах Улуу Хоро», «Кээрэкээн ойуун», «Көтөрдөр мунньахтара», «Дьулуруйар Ньургун Боотур» өйдөбүнньүктэр, репрессия сиэртибэлэригэр, бэл механизатордарга анаммыт сквер бу улуус улуу дьонноругар эрэ буолбакка, уос номоҕо буолбут биир дойдулаахтарыгар, үлэ дьонугар, олорон ааспыт ытык дьонноругар — ойууннарга эмиэ ытыктабыллаах сыһыаннааҕын көрдөрөр.  Чөркөөх музейын директора Н.Е.Попов кэпсииринэн ойууннар былыр норуоттарын араҥаччылыыр, көмүскүүр, эмтиир, түмэр сүдү духуобунай күүс, бөлөһүөк буолаллара билигин да ситэ арылла, үөрэтиллэ илик. Хас улуус ахсын кинилэр тустарынан номохтору хомуйан, ааттарын сөргүтэн, үөрэтэн кэлэр көлүөнэҕэ хаалларарга суруйар идэлээх дьон ылсыҥ, хойутаары гынныбыт диэн бэйэтин санаатын тиэрпитэ. Кини кэпсииринэн 1836 сыллаахха Боотурускай улууһугар 164 ойуун уонна 186 удаҕан баар буола сылдьыбыттар. Олортон дьиҥ олоххо баар буола сылдьыбыт Кээрэкээн ойуун туһунан үһүйээни Өксөкүлээх Өлөксөй суруйбут. Онно кини сырдык, ыллыктаах санаалаах ойуун буолара итэҕэтиилээхтик ойууланар. Кээрэкээн ойуун — Дьохсо­ҕоннор өбүгэлэрэ буоларын кэпсээбитэ.

Чөркөөхтөн алта биэрэстэлээх сиргэ Хоочугурдар кыстыктарыгар улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай төрөөбүт балаҕана, үөрэммит оскуолата хайдах баарынан музей-уһаайба буолан турарын сүгүрүйэ көрдүбүт. Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн бу балаҕан ХIХ үйэ иккис аҥарыгар тутуллубут. Суорун Омоллоон туруорсуутунан бу музей-уһаайба норуот күүһүнэн тэриллэн, улуу суруйааччыны кэриэстээн нэһилиэгин дьоно көрө-харайа, ыраастыы, сөргүтэ сылдьаллар. Салгыы айаннаан иһэн оҕо сылдьан Ойуунускай  оҕо куйуурдуу турарын ытыы-ытыы ааҕар айымньыбыт сиригэр — Халамнаайы күөлүн кытыытыгар куйуурдуу турар оҕо өйдөбүнньүгэ ураты тыыннаах бэйэтэ туһунан өлбөт-сүппэт айылгылаах.

Суруйааччы кыратыгар аҕа­та оһолго өлөн, кыратыттан кыһал­ҕаны түөһүнэн тэлэн, баай атаҕас­табылын этинэн-хаанынан билэн улааппыта куйуурдуу турар оҕо хараҕар билигин да көстөргө дылы…

Эбэкээм, көрдөһөр күттүөннээх,

ааттаһар ахсааннаах…

Үөрэхтэн матарым дьэ кэллэ – үтэлээ!

Үөрэнэн үрүҥ күн сырдыгын көрөргө

Бу үтэ булаары сордоно турабын…

Эмиэ бу Халамнаайы эбэ үр­дүгэр «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо үйэлээх таас өйдөбүнньүк турбута өйү-санааны сааһылыыр, эдэр көлүөнэ дьоҥҥо олоҥхо тыынын уһугуннарар сүдү күүстээх.  Чөркөөххө аҕыйах сыллааҕыта  тутуллубут государственность музейа  элбэҕи кэпсиир стендэлэринэн, ураты кэрэ экспонаттарынан баай.   Манна улуу Ойуунускай эппит-тыыммыт трибуната билигин да кини төлөннөөх этиитин иҥэриммиккэ дылы… Музей директора сээркээн сэһэн  Николай Николаевич Попов улуус үрдүнэн 76 музейдар, памятниктар, уһаайбалар баалларын кэпсээбитэ.

Улуус киинигэр Ытык Күөлгэ Ойуу­нускайга, Өксөкүлээххэ, Алампаҕа, Суорун Омоллоҥҥо, Ам­ма Аччыгыйыгар анаммыт таас өйдөбүнньүктэр, Алампаҕа анаммыт хас да гектардаах уһаайба, биир тоһоҕото суох тутуллубут Николаевскай таҥара дьиэтэ, улуу уустар үөскээн ааспыт ытык сирдэрэ туохха да кэмнэммэт истиҥ иэйиини, дириҥ өйдөбүлү хаалларбыттара.

Чөркөөххө кыраайы үөрэтэр историко-этнографическай музей-комплекс иһинэн баар Былатыан Ойуунускай алааһыгар былыргы балаҕаҥҥа, Моҕол ураһаҕа, Новгородов ампаарыгар аһаҕас халлаан анныгар Чөркөөхтөөҕү норуот тыйаатырын артыыстара  уонна оҕолоро«Сайсары» айымньыттан быһа тардыыны олус итэҕэтиилээхтик оонньоон көрдөрбүттэрэ. Бу тыйаатыр историята Былатыан Ойуунускай оҕо сылдьан олоҥхону истиэҕиттэн, онтон 1924 с. дойдутугар тахса сылдьан ыһыах кэмигэр «Манчаары» драманы оонньуохтарыттан ыла силис тардан салҕанан барбыт. Кыракый уолаттартан тиийэ оонньууллара итэҕэтиилээҕэ, тыллара-өстөрө күүстээҕэ, ис иһиттэн иччилээҕэ сөхтөрбүтэ. Былыргы балаҕан тыына, улуус суруйааччылар куттара-сүрдэрэ көй салгыҥҥа кытта хаалан, ханнык эрэ түгэҥҥэ түҥ былыргы кэмҥэ тиийэн хаалбыт курдук санааҕа киллэрбиттэрэ.

Чөркөөххө баар Николаевскай таҥара дьиэтигэр сахалартан бастакы идэтийбит худуоһунньук И.В.Попов сыдьааннарын арыйар сүрдээх интэриэһинэй быыстапка арыллыытыгар сылдьыбыппыт. Бу сүүстэн тахса сыллааҕыта биир тоһоҕото суох тутуллубут таҥара дьиэтэ кур бэйэтэ кубулуйбакка, хамнаан да көрбөккө бэрт чиҥник  турара сөхтөрдө. Быыстапкаҕа худуоһунньук Гаврил Попов 19 үйэ саҥатыгар Чөркөөх аҕабытын  дьиэ кэргэнин дьылҕатыгар бырааттыы Поповтар оччолорго куһаҕана суох үөрэҕи ылан, үйэлэр кирбиилэригэр үктэниилэригэр буолан ааспыт революция кэмигэр дьон дьылҕатын будулҕанныы эрийэр уустук кэмин ойуулуур хартыыналара ыйаммыттара — бэйэтэ туһунан дириҥ ис хоһоонноох история  буолан  дириҥ өйдөбүлү хаалларда.

Тимири  уһаарыы кистэлэҥин – эдэр  дьоҥҥо

Таатта сирэ — удьуор уустар  үөскээн-ууһаан ааспыт ытык сирдэрэ буолар. Былыр тимир уустара улахан баайдары кытта тэҥҥэ тутуллар ытыктанар дьон буолаллара.  Мандар Уус: «Саха курдук туоһунан тиктибит иһит-хомуос, туттар тэрил, бэл олорор дьиэ оҥостубут омук суох. Туос диэн саамай дириҥ, улахан култуура. Аны мас оҥоһукка биир да омук сабыдыаллаабатах. Хайдах туттан кэлбитэй да оннук туттан олорбуттар. Баайаҕаҕа Маандараптар, Чаховтар мас уустара, Луковцевтар, Неустроевтар тимир уустара этилэр. Бэйэм 11-с көлүөнэ тимир ууһа буолабын. Ийэм өттүттэн Игидэй удаҕаттара бааллара биллэр, аҕам Кутаама уустарыттан төрүттээх. Сойуппат диэн ааттаах тимир ууһун сыдьаанабын,» — диэн кэпсээбитэ.

Хадаайыга эдэркээн уолчаан араас бэйэлээх быһахтары, батыйалары тэлгэтэн  турарыгар тиийэн кэпсэппитим. Бу 25 саастаах уол саха быһаҕын оҥорууннан  дьарыктанар эбит. Михаил Данилов АГИТИ бүтэрэн, косторез идэлээх,  эдэр уустар «Аман арт» диэн ааттаах Ассоциацияларын салайааччыта эбит. Сөҕүөм иһин, бу эдэркээн уол сааһыгар тоҕооһо суох мындырдык  бэйэтин идэтин, уус идэтигэр дириҥ көрүүтүн кэпсээбитэ:

—Мин Таатта удьуор уустарыттан төрүттээхпин. Кылгас үрүйэтэ диэн сиргэ өбүгэлэрбит сылдьар аартыктара буолар. Ийэм Баайаҕа Дедюкиннарыттан силис тардар. Кини Тыгын саҕаттан түөлбэлээн олорбут тоҕус ураһалаах, тоҕус ойохтооох Мөҥүрүөн тойон диэн Байаҕантай аҕа уустарыттан  төрүттээх. Төрдүлэрбэр удьуор уустар баалларын олус ытыктыыр киһим Мандар Уус уһугуннаран, кини үөрэтиитин сэҥээрэн өбүгэлэрим төрүт дьарыктарын салгыыр санааттан  саха быһаҕын оҥорууннан дьарыктанабыт. Хааҥҥар өбүгэҥ төрүт дьарыга баар буоллаҕына ханнык эрэ түгэҥҥэ ол арыллан тугу эмит уһана, оҥоро сылдьыах санааҥ уһуктар эбит. Аҕам, быраатым буоламмыт дьиэ кэргэнинэн мастырыскыай арынан саха быһаҕын оҥоробут. Аҕам идэтинэн суоппар буолан кыратыттан техникаҕа, тимиргэ сыстаҕас, эмиэ тимири уһаарыыннан дьарыктанан билигин международнай кылаастаах маастар буолар. Кини Москваҕа буолбут аан дойду ааттаахтара мустубут улахан быыстапкаларыгар кыттан  250 араас дойду уран уустара оҥорбут быһахтарын көрүүтүгэр 3-с миэстэни ылбыта.

Мас ууһа 150 көрүҥнээх уһанар тэриллээх буолар эбит. Былыргы дьоннор 8 көрүҥ араас быһахтаах буолаллара дииллэр. Саха быһаҕа олох араас түгэннэригэр туһанарга аналлаах 28 араас көрүҥэ баар. Холобур, бадаайы диэн сүрүннээн үүтээҥҥэ хаалар дьахтар туттар быһаҕа буолар. Бу быһах улахан, модьу буолар, дьахтар мас бэлэмнииригэр, эти астыырыгар, дьиэ ис-тас үлэтигэр туттарыгар аналлаах. Батыйа — кыргыс үйэтин саҕаттан туттуллар сэрии сэбэ, улахан кыыллары бултуурга ананан оҥоһуллар. Билигин биһиги саха быһаҕын икки эрэ көрүҥүн билэбит — быһычча уонна быһах. Ис дьиҥин ыллахха саха быһаҕын көрүҥэ улуус-улуус  аайы ураты буолар эбит. Ол тугунан дьарыктанан олороллоруттан сүрүннээн тутулуктаах буолар. Холобур, биһиэхэ Булуҥ, Уус Ньара, Халыма табаһыттара сакаастыыллар. Кинилэр сүрүннээн биир быһыылаах быһаҕы –өнчөҕө көнө сүнньүлээх, 14-15 см уһуннаах, уһун синньгэс быһыылааҕы ордороллор эбит. Уонна быһах уга илиилэригэр оруобуна олорорун сөбүлүүллэр. Маннык буолар диэн ытыстарыгар тутан туралларын хаартыска түһэрэн ыыталлар. Маһы дьикти баҕайытык кыспалыыллар эбит –биһиги курдук чыырпааннаабакка , тобуктарыгар ууран олорон төрдүгэр диэри кыһан оҥороллоро тыаҕа сылдьан түргэнник уот саҕалларыгар тоҕоостоох эбит. Маннык быһахтар табаны, кыылы сүнньүгэ анньалларыгар, балык кыһалларыгар сөптөөх  диэн оҥортороллор.  Сылгыһыттар, булчуттар ыҥыырга олорон мэһэйдэппэт туһуттан атахтарын сототунан угуллар гына кыыннаан сакаастыыллар. Идэһэни сүлэргэ, сылгыны сиэллииргэ эмиэ атын көрүҥнээх быһаҕы ордороллор. Хас биирдии уус бэйэтэ тус туһунан уһанар кистэлэҥнээх буолар, ону барытын арыйан биэрбэт. Үчүгэй быһах оҥоһуута элбэх сыраттан-сылбаттан тахсар.

—Хаһан эрэ телевизорынан биэриигэ көрөн аһарбытым. Онно Россияҕа олорор нуучча киһитэ саха быһаҕын модьутун көрдөрөн ампаар маһыгар дьөлө анньан баран икки атаҕы­нан  быһах угар ойон тахсан көрдөрбүтэ. Саха быһаҕа дойду үрдүнэн улахан бренд буолбут быһыылаах. Миэстэтигэр сайыннаран тарҕатар тоҕо сатаммат?

— Кини саха быһаҕын уустарын тойонноро буолар, саха быһаҕын  маннык рекламалаан улахан бизнес оҥостон улахан сыанаҕа атыылыыллар. Биһиги ити өттүгэр арыый да бытааммыт, ол гынан баран улахан быыстапкаларга күөн көрсүһүүгэ иннибитин биэрэ иликпит. Саха быһаҕа хайдах тимиртэн оҥоһуллара эмиэ улахан тутулуктаах, былыргы уустар дьэбиннирэр тимири ордороллор эбит. Тимир көрүҥэ олус элбэх, аныгы кэмҥэ хас да көрүҥү бииргэ уһааран бөҕө-таҕа гына оҥорон таһаарар буолан эрэллэр. Амма сиригэр көстүбүт тимир ордук бөҕө, Хаҥаластар Буотама тимирин формаҕа уулларан оҥороллор.

—Саха быһаҕа оҥхойдоох буолар, ол туох суолталааҕый?

— Ити быһах үөһэ диэн ааттанар. Былыр быһах оҥорорго үчүгэй тимир көмүстээҕэр сыаналаах буолара үһү, ол иһин бастатан туран тимири элбэх барбатын диэн харыстыыр сыаллаах. Иккиһинэн, сытыылыырга сымса буолар, үсүһүнэн уйуктаах, бөҕө буолар. Олуйарга, эти элийэн быһарга тоҕоостоох буолар. Нууччалыы эттэххэ, «серебро жесткости» дэнэр. Нууччалар манныгы «узорная закалка» дииллэр, дьоппуоннар «хаман техники» дииллэр.

Ити курдук эдэркээн уус уол кэпсээнин истэммин Мандар Уус дьоҥҥо, ыччакка өбүгэлэрин төрүт дьарыктарын  харыстаан илдьэ сылдьалларыгар, салгыы сайыннаралларыгар дьайар күүһэ сүрдээх күүстээх буоларын өссө биирдэ итэҕэйэн сүгүрүйэ санаатым. Саха быһаҕа – бэйэтэ туһунан сиэрдээх-туомнаах, дириҥ философиялаах, кистэлэҥнээх, өбүгэлэрбит түҥ былыргаттан тыыннаах хаалар инниттэн олох аргыһа оҥостубут, илдьэ кэлбит култуурабыт сорҕото буолар. Даниловтарга Камчаткаттан, Уфаттан, ыраах Англияттан тиийэ эрийэн саха быһаҕын сакаастыыллар эбит.

Борис Федорович–Мандар Уус билигин да, төһө да ыарытыйдар, кыһатыгар тимирин туппутунан, сытыылыы, чочуйа сылдьар дииллэр. Кини кыһатын аана өрүү аһаҕас, тимир эллэнэр тыаһа тохтооботун… Маннык эдэркээн уолаттар баалларын тухары – улуу уустар удьуордарын хаана тэнийэ, кыһатын уота умайа, угуйа туруоҕа.