Дьарыктаах буолууну хааччыйыы судаарыстыба таһымыгар таҕыста

Үлэтэ суох дьон ахсаанын үлэһит илиигэ наадыйыы ахсаана хас да төгүл  куоһарара  — бүгүҥҥү олох өйдөммөт уонна  курус көстүүтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ экономикатын ирдэбилигэр сөп түбэһэр наадалаах идэлэргэ үөрэтии тэҥҥэ барбатаҕын  түмүгэр маннык балаһыанньа үөскээтэ диэн эппитэ. Үлэ ырыынагын ирдэбилэ уонна үлэһит илииннэн хааччыллыы систиэмэтэ суох барыыта бу аллараа баар таблицаҕа да көстөр.

Муус хоҥунна

Бүгүҥҥү күнү ылан көр­дөххө, үлэтэ суохтар ахсааннарыгар нэһилиэнньэ саамай уйан араҥата – эдэр ыччат элбэҕэ көстөр. Үлэтэ суох буолуу – эдэр киһиэхэ инникигэ эрэллээх буолуутун сарбыйарын ааһан,  социальнай араҥа быһыытынан олох очуругар оҕустарыытын элбэтэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбытыгар дьарыктаах буолуу кииннэригэр учуокка туруунан ылан көрдөххө, 10 599 киһиттэн 3 304  (30%)  30-гар диэри саастаах эдэр дьоннор. Бу учуокка турааччылар, оттон дьиҥнээх сыыппара , биллэн турар, итинтэн быдан элбэх. Үөһээҥи таблицаны ылан көрдөххө үлэһит илиигэ наадыйыы биһиги өрөспүүбүлүкэбытыгар олус улахан. Бу хардарыта сөп түбэспэт  балаһыанньаны тэҥнии тутар сыалтан  өрөспүүбүлүкэ парламена уонна бырабыыталыстыбата үлэ ырыынагын сааһылааһыҥҥа уонна сөптөөх хайысханнан туһаайан биэрэр сыаллаах-соруктаах  анал сокуон, уураах ылынан улахан судаарыстыбаннай таһымнаах үлэни саҕалаатылар.

Санатар буоллахха, өссө үс сыллааҕыта Мирнэй куоракка Ил Түмэн көҕүлээһининэн, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыс­тыбата уонна Саха сиригэр үлэлиир бары бөдөҥ тэрилтэлэр салайааччылара, улуус баһылыктара олохтоох ыччаты промышленноска, чуолаан алмааһы хостуур тэрилтэлэргэ үлэлэтии туһунан киэҥ кэпсэтиини таһаарбыттара. Ол мунньах түмүгүнэн суолталаах докумуоннар ылыллыбыттара – 2015 сыл ахсынньытыгар Ил Түмэн уурааҕа тахсыбыта, 2017 сыл ахсынньытыгар нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай бырагыраама ылыныллыбыта.

Бу өрөспүүбүлүкэҕэ саҕа­ламмыт киэҥ далааһыннаах хамсааһыны Ил Түмэн  болҕомто киинигэр тутар. Олохтоох, тыа сирин ыччатын промышленноска тардар туһунан сүбэлэһиилэр Мирнэйгэ, Нерюнгрига, Сунтаарга, Мэҥэ Хаҥаласка, атын улуустарга ыытылыннылар. Билигин хас биирдии промышленнай хампаанньа бырабыыталыстыбаны, министиэристибэлэри кытта эрэ буолбакка, улуустары кытта быһаччы сөбүлэһии түһэрсэн үлэни ыытан эрэллэр. Холобур, Нерюнгрига бу сыл кулун тутарыгар буолбут Ил Түмэн уонна бырабыыталыстыба холбоһуктаах мунньаҕын түмүгүнэн чох хостуур «Колмар» компания Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Таатта, Горнай дьаһалталарын кытары дуогабар түһэристэ.

Александр Жирков Өрөс­пүүбүлүкэҕэ анал үөрэх­тээһин концепцията саҥар­дыллан, ыччаты техническэй бэлэмнээһин өттө күүһүрдүллүөхтээх, ордук тыа сиригэр диэн этэр. Хас биирдии үөрэх тэрилтэтэ, ордук промышленнай оройуоннарга, саҥа производстволар сайдыыларыгар сөп түбэһиннэрэн үөрэтэр былаанын 5-10 сылга уларытан оҥостуохтаах. Бу барыта чопчу дьаһаллары эрэйэр соруктар. Билиҥҥи промышленность үлэһиттэн тугу ирдиирин сатаан толуйар эрэ ыччат промышленноска иҥнэн үлэлиэҕэ. Тыа сиригэр үлэтэ суох ыччат ахсаана эбиллэн иһэр. Кинилэртэн сорохторугар дойдуларыгар үлэ булунарга көмөлөһүөххэ төрүт дьарыгы сайыннарыахха, онтон олоҕун эйгэтин уларытар баҕалаах ыччакка туспа көмөтө оҥоруохха диэн бу мунньахтарга этиммитэ. Кини Саха ыччата промышленноска үлэлиэхтээх уонна үлэлиир кыахтаах диэн соругу улахан хампаанньалар, баһылыктар иннилэригэр чопчу туруоран, сөбүлэһиилэргэ илии баттаһыыны сүрүннээн ыыппыта көмүөл мууһун хамсатта дьиэххэ сөп.

Өрөспүүбүлүкэ  тас өттүттэн   үлэһит илиини   аҕалыы аччаата

Степан Москвитин иһи­тин­­нэрбитинэн, Өрөс­пүү­­бүлүкэ сиригэр-уотугар хаһаа­йыстыбаннай үлэни ыытар хайаҕа хостуур бөдөҥ тэрилтэлэр СНГ-тан — Узбекистантан, Таджикистантан, Украинаттан, Молдавияттан гражданнары үлэҕэ тардар бырааптара суох буолар. Бу түмүгэр хайаҕа хостуур секторга 2 тыһыынчаттан тахса үлэ миэстэтэ босхолонуоҕа, бу иннинэ онно сүнньүнэн Украина уонна Узбекистан гражданнара үлэлииллэрэ. Ити миэстэлэргэ олохтоох нэһилиэнньэ кэлиэҕэ.  Өрөспүүбүлүкэҕа үлэ ырыынагын  көмүскүүр сыалтан, дойду бары субъектарын ортотугар миграннарга анаан саамай үрдүк сыаналаах патент Саха сиригэр олохтоммут. 2017  сылтан СНГ дойдуларыттан киирээччи хас биирдии үлэһит иһин тэрилтэ ый аайы Саха сирин бюджетыгар 8762 солк. төлүүр эбээһинэстээх. Москвитин этэринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ ыраах омук дойдуларыттан үлэһит күүһү квоталааһын кээмэйэ сыллата намтыыр. 2017 сылга барыта 338 квота бэриллибит. Тэҥниир буоллахха, 2017 сылга Приморскай кыраайга омук дойдуларыттан кэлээччилэргэ анаан 20 тыһ. кэриҥэ квота бэриллибит, Хабаровскай кыраайга – 12 тыһ. кэриҥэ.

Бу  күҥҥэ туох  үлэ  барар?

2020 сылга диэри промышленность тэрилтэлэригэр 22 тыһ. киһи үлэлиирэ ситиһиллиэхтээх, ол иһигэр сүрүннээн тыа сиригэр олорор 30-гар диэри саастаах ыччат. Билигин улуустартан уонна киин куораттан үлэлиэн баҕалаах дьону сүүмэрдииллэр, испииһэккэ 1148 киһи суруттарбыт. Идэҕэ үөрэтии тиһигэ аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн саҥардыллар. Кэлиҥҥи үс сылга 31 саҥа идэҕэ, ол иһигэр 22-тэ техническэй хайысхаҕа үөрэтиигэ үлэ барар. Мирнэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ, Жатайга, Дьокуускайга баар тирэх үөрэтэр кииннэри 345 мөл.солк. техническэй оборудованиенан хааччыйдылар.
Ол эбэтэр, хас да хайысханнан — үлэ ырыынагын ирдэбилигэр сөп түбэһэр анал идэлэргэ тус сыаллаах үөрэтии, промышленнай тэрилтэлэри кытта сөбүлэһии түһэрсэн олохтоох дьону ылыыга үлэни туһаайыы, миэстэтигэр үлэ миэстэтин тэрийиигэ үлэни күүһүрдүү уонна кэлии үлэһит илиини аҕалыыны аҕыйатыы уонна бэрээдэктээһин барар. Бүгүҥҥү күҥҥэ кылгас кэм иһигэр 3 тыһ кэриҥэ киһи кылгас кэмҥэ үөрэтиини ааһан ирдэнэр идэлэри баһылаан үлэҕэ киириэхтээхтэр.

Ордук тыа сиригэр уонна хотугу улуустарга болҕомто ууруллуоҕа диэн буолла. СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин салайааччыта Степан Москвитин иһитиннэрбитинэн, бастатан туран 396 нэһилиэккэ пааспардааһын үлэтэ барда. Ол эбэтэр,  хас биирдии нэһилиэккэ хас киһи үлэтэ суох сылдьара, туох идэлээҕэ, хас саастааҕа о.д.а үөрэтэн, чинчийэн, кинилэри кытта  инники барыахтаах үлэни тэрийэн ыытыыга олук ууруллар. Холобур, бу чинчийии түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бүгүҥҥү күҥҥэ 25-тэн 54 диэри саастаах 19 711 үлэлиир саастаах эр дьон баара биллибит. Кинилэртэн 8 тыһ тахса киһи үрдүк үөрэхтээх, 11 500 киһи орто  үөрэхтээх, 4 тыһ киһи анал үөрэҕэ суох, үлэтэ суох дьон ахсаана 5 880 киһиэхэ тэҥнэспит.

Тыа сириттэн киин сирдэргэ көһүү 90-с сыллартан саҕаланан күн бүгүнүгэр диэри тохтуу илик. Миэстэтигэр үлэни тэрийэн ыытыыга эмиэ тус сыаллаах үлэ барыаҕа. Тыа хаһаайыстыыбатынан Кэмитиэт салайааччыта эппитинэн, быйыл уопсайа 22 тыһыынча киһи үлэнэн хааччыллыахтаах. Кини “90-с сылларга тыа сириттэн маассабайдык көһүү түмүгэр, киин улуустарга өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун 53,7 % олорор. Нэһилиэнньэ 52% -на кыра хамнастаах экэниэмикэ салаатыгар үлэлиир, онтон 30 % эрэ үрдүк хамнастаах бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр үлэлиир. Быйыл бырамыысыланнас уонна оҥорон таһаарыы эйгэтигэр 5000 үлэ миэстэтэ тахсыаҕа. Олортон 16 тыһ. быстах кэмнээх үлэҕэ барыаҕа, 6 тыһ. – бастайааннай үлэҕэ диэн иһитиннэрэр. 2022 сылга диэри орто анал үөрэх кыһаларыгар 50 %  дуальнай үөрэхтээһин көрүҥүн киллэрэр былааннаахтар. Ол эбэтэр аҥардас теорияны үөрэппэккэ, тэрилтэлэргэ кытта тэҥҥэ үлэлээн идэтин толору баһылыыр специалист буолан тахсыытын ситиһии – кини үлэ булунуутугар төһүү күүс буолуохтаах.

Ону сэргэ тыа хаһаайыс­тыбатынан дьарыктаныан баҕалаах дьоҥҥо эмиэ көмө барыахтаах. Киһи барыта сириттэн-уотуттан тэйиэн баҕарбат. Манна улуустар, нэһилиэктэр баһылыктара эмиэ тус сыаллаах программа ылынан көмө-тирэх буолуохтаахтар. Ол инниттэн, соҕотуопкалааһын, олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыы, дьоҕус бэйэ дьыалатын арыныы, сайыннарыы, нэһилиэнньэҕэ өҥөнү оҥоруу, балыктааһын, бултааһын о.д.а. хайысхалар өйөбүлү ылыахтара. Холобур, үлэтэ суох буолуу ордук сытыытык хоту улуустарга элбэҕинэн, Арктика госкомитета түүлээх таҥаһы тигии мастарыскыайдарын, тириини имитиигэ, муос оҥоһуктары оҥорууга сыахтары арыйыыга тус сыаллаах үлэни ыытыахтаах. Тыа сирин сайыннарыы, төрүт дьарыгы сөргүтүү – омук быһыытынан тыыннаах хаалар, сайдар укулааппыт да буоларынан бу үлэ эмиэ тэҥҥэ үбүлэнэн бардаҕына дьиҥнээх хамсааһын  барыаҕа.

“Олохтоох каадыры быра­мыы­сыланнаска” бырайыак чэрчитинэн 10 тыһ. аҕыйаҕа суох киһи үлэнэн хааччыллыахтаах. Дьарыктаах буолуу сылын чэрчитинэн, СӨ Дьарыктаах буолуу судаарыстыбаннай кэмитиэтэ, улуустар баһылыктара сир баайын хостуур хампаанньалары кытта 2018-2022 сс. киириэхтээх “Олохтоох каадыры бырамыысыланнаска” бырайыагы олоххо киллэриигэ сөбүлэһии түһэристилэр. Ол курдук,  “Полюс Алдан”, “Якутуголь”, “Эльгауголь”, “Прогноз”, “Золото Селигдар”, «Колмар»  курдук 20-чэ бөдөҥ чоххо уонна күндү металларга идэтийэр тэрилтэлэр түһэристилэр.

Ыччат бүгүҥҥү хамсааһыҥҥа бэлэм дуо?

Тоҕо эрэ билигин да үрдүк үөрэх эрэ буоллун диэн идэни талыыга аахайбат буолуу олохсуйбута кинилэр дьылҕаларыгар дьайарын ситэ өйдүү иликпит. Ол түмүгэр юрист, экономист, учуутал аһары элбээн билиҥҥи үлэ ырыынагар хапсыбакка мунуу-тэнии, араас үлэни үлэлии сатаан киин сиргэ талаһыы тохтуур сэдибэ суох курдук. Оттон идэбин да тосту уларытан туран орто оробуочай идэни баһылаан дьиэ кэргэммин иитэр кыаҕым быдан улахан эбит диэн толкуйдуур ыччат билигин да сэдэх. Икки үрдүк үөрэхтэнэн баран үлэ булбакка, эбэтэр бэрт кыра хамнаска дьонун моонньугар олорооччулар аҕыйаҕа суохтар. Орто оробуочай идэлээх уолаттар сезонунан да үлэлэргэ сылдьан массыына ылынан, дьиэ-уот тэринэн сарсыҥҥы күннэригэр быдан эрэллээхтик дьаһанан сылдьаллар.  Соторутааҥыга диэри үгүс сир баайын хостуур улахан хамнастаах тэрилтэлэр олохтоох ыччаттары ыарахан үлэни кыайбаттар диэн чугаһаппат этилэр. Ону бэйэм көмүһү хостуур тэрилтэлэргэ командировкаҕа сылдьан көрөр, истэр этим. Эһиэннэрэ ынах кутуругун эрийэллэрин эрэ сатыыллар дииллэрэ. Билигин олох уларыйда.  «Анаабыр алмаастара» тэрилтэтэ уонунан сылларга саха ыччатын үлэлэтэн, кинилэр промышленноска  үлэлиир кыахтаахтарын уонна дьулуурдаахтарын дакаастаан , үгүс ыччаттарга олох киэҥ аартыгын арыйбыттарын ахтар уонна атын тэрилтэлэргэ холобур туттар наадалаах.

Бүгүн  Өрөспүүбүлүкэ парламена , бырабыыталыстыбата олохтоох нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун государство ыытар политикатын таһымыгар таһаарбыта ыччаттар иннилэригэр саҥа саҕахтары арыйда. Дойдугутугар балысханнык барар үлэни сүрүннээһин, хаһаайынныы сыһыаны олохтооһун, сири-уоту харыстааһын  эһигиттэн эмиэ  улахан тутулуктаах. Билигин олус балысханнык сайдар олох тэтимин арҕаһыгар иилистэн,  идэни  да тосту уларытан туран тэҥҥэ олорсон иһэр дьон  ситиһиилээх буолалларын олох көрдөрдө. Чиҥ тирэхтээх, кытаанах тускуллаах буоллаххытына атыттар туораан бириэхтэрэ. Кэтэмэҕэйдээн олорон хааларга бириэмэ суох.  Ханнык суолу таларгыт, дьылҕаҕыт – бэйэҕит илиигитигэр.