Ил Дархан биир сыллаах үлэтэ: кыра больдоххо элбэх оҥоһулунна

Ыам ыйын 28 күнүгэр Айсен Николаевы Владимир Путин өрөспүүбүлүкэ баһылыгын э.т. дуоһунаһыгар анаабыта. Ил Дархан биир сыллааҕы үлэтин киэҥ эйгэҕэ отчуоттаата. Кини үлэтин туһунан норуот депутаттара санааларын эттилэр.

СӨ судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев:
— Айсен Николаев Ил Дарханынан үлэтин саҕалаабыт кэмэ – уустук кэм этэ. 2018 сыллаах халаан уута төһөлөөх урусхалы аҕалбытын бары да өйдүүбүт. Кини биир бастакынан ылыммыт быһаарыытынан халаан уута аҕалбыт содулун туоратыыга уонна нэһилиэнньэ хорумньутун толуйуу буолбута. Ол курдук кэмигэр уонна сөптөөх үлэни ыытан, нэһилиэнньэлээх пууннар инфраструктуралара чөлүгэр түһэриллибитэ. Бүлүү өрүскэ оҥоһуллубут экологическай хорумньуну туоратыыга бырабыыталыстыба күүскэ үлэлэстэ. 2023 сылга диэри өрүс экологиятыгар уонна олохтоохтор доруобуйаларыгар научнай чинчийиилэри ыытар бырагыраама ылылынна, ол иһигэр нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйар сорук турар.
Тыа хаһаайыстыбатын, үөрэх салааларын сайыннарыы хайысхатынан үгүс ыйаахтар ылылыннылар. 2032 сылга диэри уонна 2050 сылга сабаҕалаан Саха сирэ социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятын докумуона ылыныллыбыта. IT- индустрия сайдарыгар эмиэ улахан үлэ барда.
Национальнай бырайыактар олоххо киирэн эрэллэр. 2019-2024 сылларга бу хайысхаҕа 142,7 млрд. солк. ороскуоттаныаҕа, ол иһигэр федеральнай бюджеттан – 88 млрд. солк.
Айсен Николаев биир сыл эрэ иһигэр Арктика сирин-уотун сайыннарыыга улахан үлэ ыытта. Артика зонатыгар киирсэр улуустар олохтоохторо сир, тырааныспарт, баай-дуол нолуогуттан босхолонуохтара. Легальнайа суох миграция, сокуоннайа суох чааһынай үлэни утары былаас үлэтин өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо биһирии ылыммыттара. Айсен Николаев бу үлэтин кытары Ил Түмэн толору сөпсөһөр. Сомоҕолоһуу сылынан биллэриллибитэ. Ол түмүгэр ситэриилээх былаас, парламент, олохтоох салайыныы уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр биир тэҥник көдьүүстээхтик үлэлии сылдьаллар. Айсен Николаев федеральнай киини кытары сыһыаны күүһүртэ, ол түмүгэр үгүс сытыы боппуруостар ситиһиилээхтик быһаарыллаллар.

Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев:
— Ил Дархан Айсен Николаев биир сыллаах үлэтин биһириибит. Кини сүрдээх уустук кэмҥэ кэлбитэ, халаан уута  илин эҥээри, хоту улуустары ылан, ыарахан балаһыанньа үөскээбитэ.
Аны «Мир» туруупкаҕа улахан саахал тахсыбытын түмүгэр өрөспүүбүлүкэ былааннаммыт дохуотун 10 миллиард солкуобайы ылар кыаҕа суох этэ. Ону  тэрийэр дьоҕурун көрдөрөн, халаан уутуттан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо федеральнай киинтэн көмө туруорсан, олохтоох былааһы түмэ тардан, дьон кыстыкка этэҥҥэ киирбиттэрэ.  Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн боппуруостарыгар «АЛРОСА” хампаанньаны  кытта уустук кэпсэтии ыытан, бүддьүөт дохуоттаах чааһа туоларын ситиспитэ.
Итини таһынан, Өлүөнэ өрүс нөҥүө туоруур муоста тутуутугар иккис тыыны киллэрэн, ити боппуруос билигин хаттаан Арассыыйа бырабыыталыстыбатын дьүүлүгэр киирэрин ситистэ.

Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева: 
— Өр быһаарыллыбакка турбут боппуруос быһаарыллан, 8 улуус (Абый, Үөһээ Халыма, Дьааҥы, Муома, Өлөөн, Орто Халыма уонна Эбээн-Бытантай) арктическай зонаҕа холбонно. Хоту улуустар социальнай-экономическай сайдыыларыгар биир кэлим бырагыраама оҥоһуллара сабаҕаланар, онно үлэ бара турар. Ил Дархан Айсен Николаев Арктика олохтоохторун сир, тырааныспар нолуогуттан босхолуурга аан бастакынан этии киллэрдэ. Ону таһынан, ыраах сытар уһук улуустарга билигин саамай улахан уонна тыын боппуруос тырааныспар, бу эйгэҕэ саҥа хардыылары уонна  уларыйыылары күүтэбит. Айсен Сергеевич хотугу эргимтэ оройуоннарын дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын эдэр эрдэҕиттэн үчүгэйдик билэр. Билигин таба иитиитигэр улахан хамсааһыннаах мунньахха бэлэмнэнэбит.

Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева:
— Өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыгынан үлэтин Айсен Николаев олус үрдүк таһымнаахтык саҕалаабыта. Норуот үгэһигэр ытыктабыллаах сыһыанын, инникини анаарар дьоҕурун, бары үлэҕэ ыпсарыылаах сыһыанын биһиги көрдүбүт. Айсен Николаев сахалыы олохтоох иитиилээх, төрөппүттэрэ төрөөбүт сирин култууратыгар, үгэһигэр тапталы саҕан ииппиттэрэ өтө көстөр. Кини билиитин таһыма далааһыннаах. Кини анаарар дьоҕурдааҕа үлэтигэр олус туһалыыр. 202№-дээх уурааҕы тохтоппута маныаха холобурунан буолар.

ЛДПР фракция регион­нааҕы салаатын салайааччыта Гаврил Парахин:
— Айсен Николаев федеральнай былааһы кытары олус ситимнээхтик үлэтин саҕалаата. Ол үлэтин түмүгэр араас салаалары сайыннарыыга, үлэни тэрийиигэ федеральнай бюджеттан суолталаах үп көрүлүннэ. Ол гынан баран, Айсен Николаев үлэтигэр толору сыанабыл биэрэр эрдэ, биир эрэ сыл ааста, быыбар иннинээҕи бырагырааматын сыыйа-баайа толорон иһэр. Кини дьонун-сэргэтин туһугар үлэтин биир туоһутунан буолар – халаан уутун содулун туоратыы. Дьон олус хорумньуну билбэтэ. Федераллары, сир баайын туһанааччы бөдөҥ хампаанньалары кытары ситимнээх үлэтин түмгүгэр, ааспыт сыллартан соһулла сылдьар 15-20 млрд. бюджекка иэс сабылынна.