Арктика дьокутааттара туруорсаллар

Арассыыйа Бэрэсидьиэнин саҥа ыйаа­ҕынан дойду Арктикатын зонатыгар Абый, Дьааҥы, Үөһээ Халыма, Эдьигээн, Муома, Өлөөн, Орто Халыма, Эбээн Бытантай улуустара киирдилэр. Бу иннинэ бэдэрээлинэй таһымҥа Саха сирин биэс оройуона — Аллайыаха, Анаабыр, Булуҥ, Аллараа Халыма уонна Усуйаана киирэллэрэ. Онон Саха сирин 13 хоту улуустара бэдэрээлинэй таһымҥа Арктика зонатыгар киирдилэр.

Бу ыйааҕы өрөспүүбүлүкэ үөрэ көрсүбүтэ. Уустук усулуобуйаҕа олорор норуот сайдыы саҥалыы хайысхатын күүппүтэ ыраатта. Социальнай, экономическай олох-дьаһах бары эйгэтигэр бу улуустарга саҥалыы сыһыан, саҥалыы дьаһаныы ирдэнэр.

Ыраах тайаан сытар Арктика улуустарыгар сүрүн кыһалҕалара суол-иис мөлтөҕө, оҥорон таһаа­рыы салаата сайдыбатаҕа, сыана, тарыып ыарахана буолар. Биллэн турар, дьон киин, сайдыылаах сиргэ тардыһара саарбахтаммат. Онон кэлиҥҥи сылларга Арктика оройуоннарыгар нэһилиэнньэ ахсаана көҕүрээн иһэр. Холобур, Арктика зонатыгар киирэр 13 оройуон олохтоохторун ахсаана 1990 сылтан 2,2 төгүл аҕыйаабыт. Өскөтүн 1990 сыллаахха бу оройуоннарга 148,2 тыһ. киһи олорбут буоллаҕына, 2019 сыл чахчыларынан 67,714 тыһ. киһи эрэ олорор.

Саха өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай сайдыытын өйүүргэ Бэдэрээссийэ Сэбиэтин 2017 с. ылыллыбыт ыйааҕа төһө туолан иһэрин туһунан бэс ыйын 14 күнүгэр улахан мунньах буолар. Онно сыһыаран Арктика эҥэр олорор улуустарбыт, нэһилиэктэрбит дьокутааттар туох кыһалҕалаахтарын, баҕа санааларын биһиги хаһыаппытыгар үллэстэллэр.

Ыам ыйын 13 күнүгэр Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2014 сыл ыам ыйынааҕы “Арассыыйа Арктикатын зонатын сирин–уотун туһунан” ыйааҕар уларытыы киллэрэр туһунан илии баттаабыта.

Елена Ильяхова, Абый улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: “Арктикаҕа саҥа сүүрээннэр киирэн иһэллэрэ үөрдэр. Бастатан туран, болҕомто баар буолла. Кэнники кэмҥэ аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кэнники өйүүр сокуоннар, уураахтар ылылланнар, сөптөөх дьаһал баар. Холобур, олорор усулуобуйабыт, климаппыт тыйыс буолан, Арассыыйа, минфин быһар методикатынан аахтахха, биһиэхэ ити тарыыптар төрүт сөп түбэспэттэр. Бүддьүөппүт кыра буолан, ордук хомунаалынай төлөбүрүгэр, оттукка улаханнык оҕустарабыт. Оттук маһы, чоҕу тиэйэр-таһар элбэх харчыны ирдиир. Мин саныахпар, хомунаалынай ороскуоттарга субсидия көрүөххэ наада.

Тырааныспар инфраструктуратын киһи этэ да барбат. Аҕыс ый устата кыһыҥҥы суол, сайыммыт олус кылгас. Хотугу таһаҕаһы таһыы (северный завоз) кэлэрин-барарын көһүтүү. Кыһыҥҥы кэмҥэ бородуукта икки аҥаар төгүл ыарыыр. Киин сирдэр хамнастарын кытта тэҥнииллэрэ төрүт сыыһа. Төһө да хотугу надбавка көрүлүннэр, тиийинэн олоруу алын кээмэйэ түһэн хаалар.

Дьокуускайга Үрүҥ Хайаттан дьон эмтэнэ, көрдөрүнэ барара кэнники кэмҥэ олус аччаата. Бу эмиэ сөмөлүөт көтөрүттэн, тарыыбыттан, субсидиятын ахсаана баҕалаахха барытыгар тиийбэтиттэн тахсар. Ол түмүгэр онкология уонна сүрэх-тымыр ыарыылаах дьон олус элбээтэ. Олохтоох авиалинияҕа субсидиянан биэс эрэ билиэт көрүллэр. Субсидиянан туһанааччыларга, биэнсийэлээхтэргэ сылы быһа чэпчэтиилээх рейси оҥороллоро буоллар Арктика оройуоннарыгар олорооччуларга улахан абыраллаах буолуо этэ.

Төһө да кыһалҕабыт элбэх буоллар, үчүгэй өттүгэр өрүттүү эмиэ баар. В.П. Ефимов аатынан Үрүҥ Хайатааҕы оскуола тэллэй буолан, оҕолор хас да сменанан үөрэнэллэрэ. Уопсайа 200 оҕо үөрэнэр. 2025 сылга саҥа оскуола тутулларыгар диэн Арассыыйаттан 390 мөл көрдүлэр. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эптэххэ, күүттэриилээх оскуолабыт олоххо киирэн, оҕо-аймах үөрэ-көтө үөрэх-билии аартыгар үктэниэ диэн эрэнэбит.

Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бэдэрээлинэй бырагыраама иккис уочарата үлэлээн эрэр. Ол түмүгэр 27 дьиэ киирдэ. 2020 сылтан өссө үс дьиэҕэ үп эмиэ көрүллүөхтээх. Дьону бэлэмнии сылдьабыт.

Үлэһит тиийбэтэ биир туспа кыһалҕа. Эдэр дьон үлэлии кэлбэт. Олохтоохтор киин сиргэ көһөн бараллара баар суол.

Сибээс бырагырааматыгар киирдэрбит, интернет тэтимин түргэтэтэр сорук турар. Манна интернет олус бытаан буолан, дьыаланы-куолуну атахтыыр. Дьокутааттар бу боппуруоһу туруорсубуппут ыраатта.

Дьокутаат үлэтэ нэһилиэк салалтатын, олохтоохтору кытты ыкса барар буолан, тустаах кыһалҕалары көрө-билэ сылдьабыт. Оптимизацияҕа түбэспэтибит, ким да сарбыллыбат диэн үөрэбит. Оскуолабытын көмүскээтибит. Бырамыысыланнаска киирсэр санаалаахпыт. Ол курдук, бэйэбит кумахпытын, базальты, таас чоҕу ыаллыы сытар улуустарга атыылаан, туһаҕа таһаарар соруктаахпыт. Бу боппуруос эмиэ туспа ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтиллиэн наада.

Өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар, чуолаан мамонтовай фаунаны хонтуруолга тутарга, лицензияны миэстэтигэр көрөллөрө буоллар ордук табыгастаах буолуо этэ дии саныыбын. Оччоҕо итинтэн киирэр нолуогу бэйэбитигэр хаалларар буоллар, улуус бүддьүөтүгэр эбиилик буолуох тустаах.

Аны туран оҕо босуобуйатын аадырыстаан биэрэр буолуохтарыттан ыла, үгүс ыал босуобуйата быһыллыбыта. Бу кыра да буоллар улахан көмө этэ. Арктика улуустарыгар компенсация харчыны эбэтэр төрөппүт төлөбүрүн муниципаллар нөҥүө уган кэбиһэр буоллар олус үчүгэй буолуо этэ. Толкуйдаан да көрдөххө, өскөтүн оҕо саадыгар үс оҕоҥ сылдьар буоллаҕына, хас биирдии оҕоттон 2500 солк аахтахха ыйга 10-ча тыһыынча тахсан кэлэр. Бу ыал бүддьүөтүгэр улахан охсуулаах.

Арктика улуустара сайдарга дьулуһаллар. Үлэ-хамнас этэҥҥэ, сөпкө салаллан бардаҕына, сайдыы тэтимнээхтик киириэ. Хоту сир инники күөҥҥэ тахсыа диэн эрэллээхпит”.

Максим Иванов, Усуйаана улууһун дьокутаата: “Арктика улуустарын ис өттүттэн сайдыытын бырабыыталыстыба кыайан быhаарар кыахтаах, улахан уустуктар суохтар. Дьон-сэргэ сүрүн баҕата инфрастуктураҕа сыhыаннаах уонна табаар сыанатын чэпчэтии буолар. Суолу кутуу сылы быһа үлэлиир, ол да буоллар бириэмэни эрэйэр. Сыыйа-баайа олоххо киирэн иһиэ. Оттон табаар сыаната урбаанньыттартан быһаччы тутулуктаах.

Биир сүрүн боппуруоһунан регион иһинээҕи сөмөлүөт сырыыта буолар. “Якутия” хампаанньа олус үрдүк тарыыптаах. Билиэт сыаната билигин чэпчэкитэ 19-20 тыһ. солк.буолла, сорох ардыгар оннооҕор да ыарахан сыанаҕа көтөллөр. Тэрилтэ сыананы быһыыта киһини дьиктиргэтэр. Дьиҥин ыллахха, “Якутия” хампаанньа акциятын хаһаайына бырабыыталыстыба буолар, сыл аайы дотация бөҕөтүн ылар, судаарыстыба сүрдээҕин өйүүр. Ол да буоллар сыана чэпчээбэт, олохтоох нэһилиэнньэ айанныырыгар үгүс күчүмэҕэйдэри көрсөр. Бу хампаанньа саҥа гендириэктэрэ Владимир Горбунов бырабыыталыстыбаҕа дьокутааттар этиилэринэн билиэт сыанатын саҥаттар көрөрө буоллар үчүгэй буолуо этэ.  Дьон сырыыта элбиэ, үөрэххэ барыы-кэлии, туризм сайдыытыгар, урбаанньыттарга улахан көмөлөөх буолуо этэ.

Бэдэрээлинэй былааска анаан этэрбит суох, бүддьүөт халбаҥнаабат. Ол гынан баран анал бырагыраамаларга үп-харчы син биир суох. Аҥардастыы социальнай эйгэҕэ эрэ тиийэр. Оройуон бүддьүөтүттэн биирдиилээн бырагырааммаҕа үп көрүллүбэккэ, спорт, култуура бырагырааммалара тохтообуттара ыраатта.

Ол да буоллар улууспут ыытар ситимнээх үлэтин тиһигин быспакка, салгыы сайыннарар соруктаахпыт. Таба иитиитэ үчүгэй көрдөрүүлээх. Сылтан-сыл табабыт ахсаана элбээн иһэрэ үөрдэр. Тыа хаһаайыстыбатын сэргэ бырамыысыланнас киирэн иһэрэ оройуон олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар, ыччат үлэлээх буолуутугар эмиэ улахан суолталаах”.

Наталья Голикова, Аллайыаха улууһун дьокутаата: “Арктика сиригэр-уотугар доруобуйа харыстабылыгар болҕомто ууруллар кэмэ кэллэ. Ыарыhахтар учугэйдик эмтэнэллэригэр бастакы кыhaлҕанан Дьокуускайга дылы айаныҥ сыаната буолар. Олохтоох балыыhа ыарахан эрэ туруктаах ыарыhахтарга төлүүр. Авиа билиэт сыаната ыараханыттан сорох ыарыhахтар эмтэнэ көтөр кыахтара суох буолар. Билиҥҥи кириисис кэмигэр дьон иэс ылан айанныыртан туттунар, ыарыытын тулуйа сылдьара баар суол. Хоту сир тыйыс, тымныы усулуобуйата дьон доруобуйатыгар охсуулаах. Кэмиттэн-кэмигэр көрдөрүнэр, эмтэнэр кыах суох буолан, нэһилиэнньэ хроническай ыарыыта элбиир, туруга мөлтүүр. Дьон өлүүтэ эмиэ итини кытта быһаччы сибээстээх буолуон сөп. Аллайыаха улууһугар сүрэх, тымыр ыарыытыттан сыл аайы дьон олохтон туорааһына элбээн иһэр. Улуус балыыһатыгар сүрэх, тымыр УЗИ-та суох.

Маны таһынан, медицинскэй персонал идэтийиитигэр, дьоҥҥо болҕомтолоох буоларын ситиһэр сорук эмиэ турар. Идэтийбит, күүстээх быраас биһиги усулуобуйабытыгар кэлэ сатаабат. Манна быраастары өйүүр анал бырагыраамма үлэлиэхтээх.

Аны туран, манна Санэпиднадзор, Роспотребнадзор диэн тэрилтэри эhэн кэбиспиттэрэ. Ити содулугар тугу аhаан, иhэн олорорбут биллибэт. Дьон кыһалҕаттан мөлтөх хаачыыстыбалаах бородууксуйаны, табаары туһанар. Ити уматыкка кытта сыhыаннаах. Былырыын куhаҕан хаачыстыбалаах бензини атыылаан, айдаан бөҕө тахсыбыта. Итинник кэлэр табаары хонтуруолга тутар тэрилтэ наада дии саныыбын. Салгыы хоту сири сайыннарар, дьон-сэргэ олохсуйарын тэрийэргэ күүстээх үлэ күүтэр.

Кэпсэттэ Ирина Ханды