“Быыбардааччыларым кыһалҕаларын дьоһуннук туруорсан кэллим”

— Мин таба кутун тутан олорор хотугу 22 оройуонтан түөрт оройуону үчүгэйдэр диэн бэлиэтиибин – Анаабыр, Булуҥ, Эбээн-Бытантай, Аллараа Халыма. Таба кутун тутуу туохтан тутулуктааҕый? Ол нэһилиэнньэ таба иитиитигэр интэриэстээҕиттэн уонна омук быһыытынан төрүт таҥастарын кэтэ, дьарыктарын сүтэрбэккэ илдьэ сылдьалларыттан, төрүт култуураларын сөргүтэн иистэрин илдьэ олороллоруттан көстөр. Бүгүн Надежда Прокопьевна Николаева салайааччылаах улуус култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга управлениетын үлэһиттэринээн көрүстүм. Табаһыттар слеттарыгар бэлэмнэнэн, тирии таҥаһы тигиини сөргүтэн, өссө тупсаран биэрэн, саҥа хайысхалары бэлиэтээн, айымньылаах үлэлэрин саҕалаан эрэллэриттэн астынным, үөрдүм. Маныаха анаан үөрэх, култуура тэрилтэлэриттэн, нэһилиэк дьаһалтатыттан бэрэстэбиитэллээх Сэбиэт оҥоруҥ диэн сүбэлээтим.
СӨ Бырабыыталыстыбатын биригээдэтин кытта кэлэн төрөө­бүт Өлөөнүм дьоно бэйэлэрин кыһалҕаларын сиэрдээхтик, чопчутук туруорсубуттарын долгуйа иһиттим уонна Өлөөн, Ээйик, Харыйалаах бөһүөлэктэригэр сылдьан көрөн-истэн, астыммыппын бэлиэтиибин. 2008 сылга Өлөөн оройуонугар мандааты хоту улуус бэрэстэбиитэлигэр биэриэхтээхпит, кини биһиги кыһалҕабытын чугастык билэр уонна үчүгэйдик үлэлиэ диэн эрэнэн миэхэ туттарбыккыт. Бу 10-ча сыл устата дьонум-сэргэм туһугар баар кыахпынан үлэлээтим дии саныыбын. Маны сэргэ мин 2008 сылтан Владимир Владимирович Путин, онтон Дмитрий Анатольевич Медведев Саха сиринээҕи общественнай приемнайын салайан кэллим. Онон бэйэм уокуругум биэс оройуонугар, Өлөөнүм да дьонугар эппиэтинэһим наһаа улахан. Бу биэс оройуоҥҥа – Эбээн-Бытантайга, Булуҥҥа, Анаабырга, Өлөөҥҥө, Эдьигээҥҥэ бары федеральнай программалар баар буолалларын ситистибит: үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, духуобунай, култуура өттүгэр, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ, тыа хаһаайыстыбатын, промышленность сайдыытыгар, дьиэ-уот тутуутугар үтүмэн элбэх үлэ бара турар. Онно барытыгар биһиги Өлөөммүт олохтоохторун үлэтин көрдөрүүтэ бу кэнники биэс сылга бастакы миэстэҕэ тахсан иһэрэ дьоммут-сэргэбит, ыччаппыт инникигэ эрэллээҕин, дьулуурдааҕын, күүстээх санаалааҕын көрдөрөр. Мин депутат да, оройуон олохтооҕун да быһыытынан улууспут баһылыга Александр Степанович Иванов ыытар үлэтин-хамнаһын, политикатын астынарбын биллэрэбин. Кини бу сыллар тухары Усуйаанаҕа, Ленскэйгэ, Дьокуускайга, Өлөөнүгэр үп-харчы, нолуок эйгэтигэр үлэлээбит буолан, экономическай боппуруостарга саамай күүстээх, мин санаабар, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар үлэлии сылдьар баһылыктартан бастакы миэстэҕэ турар, улахан бэлэмнээх, дьоһуннаах каадыр быһыытынан билинэбин, билинэллэр даҕаны. Онон, Өлөөммүт ыччаттара билиилээхтэрэ-сайдыылаахтара, үлэҕэ дьулуурдаах буолуулара бу урукку көлүөнэ салайааччылар бэйэлэрин таһымнарыгар сөптөөх үлэни ыыппыттарын чаҕылхай туоһута буолар. 80-с сылларга биһиги үөрэхпит систиэмэтигэр Павлов Иннокентий Прокопьевич диэн 25 сылы быһа үөрэх начальнигынан үлэлээбитэ, олохтоох каадырдарбыт үөрэхтээх буолуохтаахтар диэн соруктары туруорбута, оттон бу эстафетаны мин туттаҕым дии.
Бүгүн дойдубар тэрилтэлэри кэрийдим уонна киин балыыһаҕа сырыттым. Манна үс бииргэ төрөөбүт Семеновтар удьуор эмчит кыргыттара: Татьяна, Сардаана, Марина үһүөн Өлөөннөрүгэр төннөн кэлэн үлэлии сылдьалларын көрөн наһаа үөрдүм, киэн тутуннум. Бу барыта, эппитим курдук, химия, биология, математика предметтэрин кэмигэр оҕону сайыннаран уһуйбут учууталларын үтүө түмүгэ буолар. Мин бэйэм урут-уруккуттан үөрэх, култуура систиэмэтин бииргэ тутабын. Бу кыргыттарым үс боппуруоһу ыйыттылар. Бастакытынан, гинеколог Марина хат, патологиялаах дьахталлар бары Дьокуускайга баран төрүүллэрин, маныаха самолетунан көтөн балтараа, икки ый эрдэ тиийэн куоракка сытан эрэй бөҕөнү көрөллөрүн, харчы өттүнэн ороскуотуралларын кэпсээтэ, чэпчэтиилээх социальнай гостиница баара буоллар диэн туруоруста. Оттон сэбиэскэй кэмҥэ усулуобуйа барыта баарыгар биһиги манна төрүүр этибит. Маны депутат быһыытынан Бырабыыталыстыба чилиэннэригэр туруорустум, бу ыйытык үөрэтиллэр. Иккис боппуруоһунан офтальмолог быраас Татьяна урукку кэмнэргэ харах ыарыылаах улаханнык ыалдьар дьоҥҥо көһө сылдьар биригээдэ манна миэстэтигэр кэлэн, эпэрээссийэ оҥоро сылдьыбыттара туһата элбэх этэ, онон бу программаны сөргүтүөххэ диэн туруоруста. Оттон нарколог быраас Сардаана манна наркологическай куойка арыллыан сөп дуо диэн ыйыталаста. Туруорсуу баар буоллаҕына, тоҕо сатаммат буолуой, арыллыан сөп буоллаҕа. Итинэн доруобуйа харыстабылыгар эдэр олохтоох каадырдар үүнэн эрэллэрин бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Саҥа анаммыт миниистири солбуйааччы Марина Владимировна Силина биһиги оройуоммут култуурата аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан күүскэ сайдарын бэлиэтээтэ, саҥа култуура дьиэтэ эһиилги сылга түмүктэнэригэр баҕатын биллэрдэ. Салгыы оройуоннааҕы уот ситимин тэрилтэтигэр сырыттыбыт. Ээйиккэ, түгэх бөһүөлэккэ олорор ыалларга уот кыамтата мөлтөх эбит, чаанньык да сатаан оргуйбат диэтилэр. Маныаха аны саас суол сабыллыар диэри туох баар оборудованиены аҕалан ис бараана саҥардыллыахтаах уонна кыамтатын улаатыннаран биэриэхтээхтэр. Мин коллегам, норуот депутата, “Сахаэнерго” АУо генеральнай директорын бастакы солбуйааччыта Гаврил Алексеев быһаарыах буолла. Маны сэргэ нэһилиэккэ биир кыһалҕалаах боп­пуруоска — сибээс хаачыстыбатыгар уонна тыа хаһаайыстыбатын мелиоративнай үлэлэригэр тохтоотулар. Маныаха бюджет баар курдук, күүскэ туруорсан үлэлэһиҥ диэтилэр. Ээйик агрооскуолатыгар учууталлар Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын академиятын кытта бииргэ үлэлээн научнай хайысханы тутуһан эрэллэр эбит. Хортуоппуйдарын үүннэрэн бэйэлэрин хааччыналлар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Е.А.Борисов, дьиэ кэргэн баҕардаҕына тулаайах оҕону иитэ ыларыгар бары усулуобуйаны оҥорбута. Уонча оҕону ылан Татьяна, Николай Петровтар икки этээстээх дьиэ туттаран сылаас уйаларыгар аһыныгас үтүө санааларынан оҕолорун иитэн олороллорун астына көрдүм. Онон барыта бу Өлөөн олохтоохторуттан 56 боппуруос боротокуолга киирдэ. Салгыы Кирбэй нэһилиэгэр алмаас көрдөөһүнүгэр сылдьыбыт каюрдар аҕыйаатылар диэн, кинилэргэ көмө бэрээдэгинэн социальнай чэпчэтиини толкуйдуохпут диэтилэр. Ил Түмэн таһымынан каюрдарга аналлаах уурааҕынан социальнай чэпчэтии баар буолуохтаах диэн, биһиги “АЛРОСА”-ҕа суруйбуппут. Онуоха кинилэр оройуоҥҥа биэрбит үппүтүттэн тыыран кинилэргэ биэриэххитин сөп диэн эппиэттээбиттэрэ. Бу боппуруоһу Александр Степанович үөрэтиэ дии саныыбын. Маны сэргэ Кирбэйгэ оскуола-сад тутуута саҕаланыа диэн эрэнэбит.
Аны СӨ Инбэлииттэр доруобуйаларын тупсарар реабилитационнай киин Өлөөннөөҕү филиалыгар аан дойдутааҕы хабааннаах корейскай киин арыллыахтаах. Бу арыллыытыгар мин биир холобуру аҕалыахпын баҕарабын. Кореяҕа «Инсульт» кииҥҥэ делегацияҕа киирэн көрө-истэ, билсиһэ бара сырыттыбыт. Онно киһи көрбөтөх дьиктилэрин көрөн турабын. Ол курдук өскөтүн инсультаабыт дьону биһиги инбэлиит курдук көрөр эбит буоллахпытына, Кореяҕа эмтээннэр олох ыалдьыбатах киһи курдук чөлүгэр түһэрэн, дьиэтигэр төттөрү таһаараллар эбит. Анал ороҥҥо сытыаран эмтииллэр, иккис күнүгэр хараҕын аһан көрөр, үһүс күнүгэр киһибит дьону өйдүүрдүү көрөр-истэр. Ону көрөн-билэн бараммын сүрдээҕин сөхпүтүм. Уонна быраас Степанов Юрий Павловичтыын кэпсэтэн, Өлөөҥҥө маннык аппарааты туһаныахпытын сөп дуо диэн сүбэлэспиппит. Оттон Дьокуускайга кэлэн Инбэлииттэр реабилитационнай кииннэрин бырааһын ыҥыран кэпсэтэн, тутатына баһылык Александр Степановичка таҕыстыбыт. Интэриэһинэй бырайыак эбит диэтэ. Куоракка тиийэн бэйэм кэмитиэтим таһымыгар СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтин бэрэстэбиитэллэрин кытта мунньахтыахпыт. Бу боппуруос биһиги оройуоҥҥа кииннэнэн үбэ-харчыта быһаарыллар буоллаҕына, Анаабыртан уонна промышленноска үлэлиир дьоммут эмтэнэн абыраныа этилэр. Аҥаардас инсультаабыт эрэ ыарыһахха буолбатах, сүһүөхтэринэн ыалдьар дьоҥҥо эмиэ көмөлөөх буолуоҕа. Саамай сүрүнэ диэн, Степанов Юрий Павлович Инбэлииттэр реабилитационнай кииннэригэр Кореяттан эмтиир-томтуур оборудованиены, эмтиир ньымаларын аҕалыахтаах. Манна биһиги өттүбүтүттэн тэрийии үлэтэ наада. Иккис хайысхабытын — роботы үөрэтэ сылдьабыт. Билигин телемедицина федеральнай сокуонунан көҥүллэннэ, урут суох этэ. Бу робот туһата диэн, холобур, ыраах Ээйиккэ олорор дьону доруобуйатын чинчийиэхпитин, ыарыытын билэн эрдэттэн сэрэтиэхпитин сөп. Бу технологияны айбыт специалист манна бэйэтэ кэлэн миэстэтигэр үлэлээн, туох итэҕэстээҕин булан, өссө тугу оҥорорун тобулан барыахтаах. Бырабыыталыстыба иннигэр медицинаҕа туттуллар “Робот” тепловизор кэлэрин, Өлөөҥҥө пилотнай бырайыак курдук аҕалары көрдөстүбүт.
Отчуокка кэлбит Бырабыы­та­лыстыба биригээдэтигэр СӨ баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар миниистирин солбуйааччыта Ньургустаана Николаевна Пахомова уонна СӨ гражданскай уопсастыба институттарын сайыннарыыга миниис­тири солбуйааччы Иванова Лена Степановна бааллар этэ. Кинилэр уонна мин бу сирбит-уоппут төрүт олохтоох омуктар өбүгэ саҕаттан олохсуйбут, хаһаайыстыбаннай дьарыктарын сирдэрэ-уоттара буоларын боппуруоһа өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсыытыгар көмө­лөспүппүт, онтубутунан киэн туттабыт. Бу саҕалааһыны 2004 сыллаахха улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ буолан олорон, сокуону оҥорууга дьаныардаах үлэ түмүгэр, историческай наука доктордара Иванова Татьяна Спартаковна, Боякова Сардаана Ильинична ыйыыларынан-кэрдиилэринэн, Өлөөммүт территориятын барытын олохтоох төрүт омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрэ статустаах оҥорбуппут. Биһиги киэҥ нэлэмэн хотугу оройуоммутугар төрүт харыстанар сирдэр (ТТП) уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрэ-уоттара “уһук илиҥҥи гектарга” түҥэтиллиэ суохтаах диэн туруорсубуппут. Ону оробуочай хамыыһыйа чилиэнин быһыытынан, Россия Общественнай Палаататыгар иккитэ, Государственнай Думаҕа этии киллэрэн хас биирдии кэмитиэти, хас биирдии оройуону кытта кимиилээхтик үлэлээн, биир ый иһигэр 54 төрүт харыстанар сирдэри (ТТП) быһааран, докумуоннар түһэннэр, үп-харчы өттүнэн өйөнүллэн, бары кадастр учуотугар киирдилэр. Ол аата, бу территорияҕа үлэлии кэлэр промышленнай тэрилтэҕэ бэйэбит бырааппытын, ирдэбилбитин күөмчүлэппэт туһугар үлэни аһаҕастык, официальнайдык сокуонунан туруордубут. Бу мин дойдубар 2003 сылтан улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим тухары, салгыы Ил Түмэн депутатыгар тиийэ үүнэн-сайдан, оҥорбут үлэм түмүгэ, саамай киэн туттуум буолар. Дойдум. Өлөөнүм, дьонугар махталым улахан!

Гуннара ОРОҺУУНУСКАЙА.