Ким эттэ: олох улугурда диэн?

Төрөөбүт сири-буору хай­дахтаах­тык таптыахха, киниэхэ тиһэҕэр диэри бэриниилээх буолуохха сөбүй?! Онуоха холобуру, ыраата сатаабакка, аныгы сайдыыттан хаала быһыытыйбыт (үөс сир дьоно биһиги оннук ааҕабыт), ол ыраах кыракый нэһилиэктэргэ олохтоох дьоммутугар-сэргэбитигэр көрүөхпүтүн уонна итэҕэйиэхпитин сөп. Нуучча кылаассык суруйааччылара «дым Отечества сладок», «как без родных могилок то?» уо.д.а. олох кылгастык эрээри, дириҥ түгэхтээхтик этэн хаалларбыт тойоннооһуннара, бука, киһи аймахха бүттүүнүгэр да сыһыаннаах буоллаҕа буолуо.

Ил Түмэн дьокутааттарын мөҥөр-этэр тыллары элбэхтик истэбит. Норуот улахаҥҥа, дьоһуннаахха мээнэ сыыстарааччыта, таах хаалан  хаалар тылы этээччитэ суох. Сүүрбэччэ сыл кэриҥэ кэмҥэ Ил Түмэн үлэтин-хамнаһын кытта билсэ сылдьар киһи быһыытынан, биир суолга санаабын этэн аһарыахпын баҕарабын.

90-с сыллары ахтыбакка туран, күн бүгүнүгэр диэри федеральнай былаас тыл ыстала буолбут оптимизациялыыр бэлиитикэтин ордук тууһугуран туран, дойду тыатын сиригэр «кыайыылаахтык» олоххо киллэрэр мөккүөрдээх. Сүгэ уонна лаппаакы «технологиялаах» тыа сиригэр уларыта тутууну киллэрии салгын курдук наадалааҕа өйдөнөр. Бу гынан баран, ол сайдыыга дьулуһуу дьон, норуот үрдүнэн барыа суохтаах. Дьиҥнээх олоххо туох ситиһилиннэ? Эрэпиэрмэлээһин үйэ чиэппэрэ усталаах сылларыгар дойдуга 30 тыһыынча дэриэбинэ, кыракый бөһүөлэк суох буолбутун бэлиэтииллэр. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ арай итиннэ тэҥнээх урусхалланыы тахсан турар. «Норуоту харыстааһын, харааннааһын» туһунан тыллары элбэхтэ истэбит. Арассыыйа курдук баараҕай киэҥ сирдээх-уоттаах модун дойдуга ФАП-ры, балыыһалары, оскуолалары, социальнай хайысхалаах учреждениелары сабыталааһын, эһии күүстээх долгуна аҕырымныахтааҕар өссө үрдүк баалланан иһэр. Оттон ол барыта дьон үрдүнэн барар, кинилэр олохторун аймыыр, отуордарын хамсатар, санааларын сарбыйар. Күүстээх судаарыстыба бастаан бигэ акылааты түһэрэн эрэ баран, норуотун олоҕурбут уонна эргэрбит үгэстэрин ыһарга, дьону уҥа-хаҥас, өрө-таҥнары тутарга турунуохтаах. Былаас билиҥҥи ыытар оптимизацията бу норуот олоҕурбут (үчүгэй буоллун, куһаҕан буоллун) үгэстэрин ыһыы, ону кытта тэҥҥэ кини бүгүҥҥү олоҕун огдолутуу төрүтэ буолар. Маннык түбэлтэҕэ олох атын «аһыы-кутуу тыллары» ыһыктыахха сөп этэ…

Саха Өрөспүүбүлүкэтин барылаамана бары кэмҥэ тыа сирин, ол аата олохтоох дьон үгэс буолбут дьарыктарын харыстааһыҥҥа, хаһаайыннааһын саҥалыы укулаатын уурууга, социальнай боппуруостарга көрсөр ыарахаттарын туоратыыга, уустуктарын чэпчэтиигэ үлэлээн кэллэ. Ити барыта барылааман үлэтин-хамнаһын тустаах анала уонна сыала-соруга буолар диэтэхтэринэ, онуоха мөккүөр суох. Оттон, оччоҕуна, ахсаана суох элбэх сокуону «кылбардык төрөтө» олорор Судаарыстыбаннай Дуума дойду тыатын сирин үлүгэрдээх элбэх дэриэбинэтэ эстэ, сүтэ турдаҕына, ол аата дьоно кытары ханна тиийбиттэрэ-түгэммиттэрэ,  хайдах дьылҕаламмыттара биллибэт түбэлтэтигэр, норуоту араҥаччылыахтаах оруолун тоҕо умнарый, сиргэ кээһэрий? Өссө эбэн эттэххэ, хас биирдии эрэгийиэн сокуону оҥорор бэрэстэбиитэллээх уорганнаах. Оттон ол сүппүт, эстибит дэриэбинэлэр, ол эрэгийиэннэр «тустаах субьектара» — бас билиилэрэ этилэр эбээт. Тугуй, баар-суох сокуонньуттара барытыгар сөбүлэһэн туран эбэтэр им-дьим олорон биэрбиттэрэ дуу? Дэриэбинэ эстэр, олохтооҕо ханна баһа батарынан ыһыллар. Оттон сир-уот хаһаайына суох чөллөй хаалан хаалар…Баҕар, аҥаар кырыы эстибиттэрин төрүөтэ маныаха сытара буолаарай.

Саха сирин курдук айылҕа, килиимэт, суол-иис ураты уустук усулуобуйалаах, экэниэмикэ уонна производство сайдыыта эридьиэстэнэ да сатаабат дьиҥ ыарахаттардаах эрэгийиэҥҥэ, чуолаан ыраах уонна ыарахан олохтоох бөһүөлэктэрбит сабылланнар сүтэн-иҥэн хаалбатахтарыгар, кимиэхэ эрэ, туохха эрэ махталлаах буолуохтаах этибит дуу эбэтэр ол отой да наадата суох дуу?

Ил Түмэн дьокутаата, барылааман мандаакка уонна эрэгилээмэҥҥэ хамыы­һыйатын бэрэссэдээтэлэ, «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа  фракциятын чилиэнэ Марфа Филиппова быыбардаммыт уокуругун ыраах ойдом олохтоох нэһилиэгэр сылдьан кэлэн олорор.

— Туобуйа Үөһээ Бүлүү улууһун кииниттэн 250 килэмиэтир ыраах, Өлүөхүмэ быыһын диэки олорор, —  Марфа Семеновна кэпсээнин саҕалыыр. — Дьокутааттаабытым бэһис сыла түмүктэнэн эрэр, ол тухары Туобуйаҕа бу иккис сылдьыым. Эрдэттэн, эчи, ахсааннааҕын баҕаһын диэн искэр дьүүллүү санаама. Кыһынын эрэ, ону даҕаны дэҥнэтэн, улахан массыына эрэ сылдьар буолара. Сайыҥҥы өттүгэр  киһи тугунан да тиийбэт дойдута. Арай былыргылыы ат көлөнөн тиийиэххэ-түгэниэххэ сөп эбитэ буолуо. Сэбиэскэй кэм саҕана кыра сөмөлүөт көтөр буолара, ол тохтообута быданнаата. Туобуйалыыр суолу, ырыаҕа ылланар аатырар Сиинэ үрэҕэ араастаан эриллэн-өҕүллэн, аҕыс сиринэн быһыта охсор. Сааһыары кыһын күүстээх тибиилэр түһэр буоланнар, ол улахан массыына даҕаны айаныгар чаастатык моһуогурар буолар этэ.

Бу сырыыбар үөрдүм: аныгы дьоҕус чэпчэки массыынанан кэлэ-бара 50 көс сири сынньалаҥнык сырыттым. Айанныыр суол былаһын тухары, ордук күүскэ тибиллэн хаалар сирдэргэ, барыта 9 дьоҕус дьиэни туппуттар. Дьиэлэр тимир оһохтордоохтор, оттуллар мастаахтар. Хаар күүскэ тибиллэн, халыҥнык хомурахтаан кэбиһэр миэстэлэригэр, тибиини мөлтөтөр  хаптаһын хаххалары оҥортообуттар. Суолу көрөр-истэр тэрилтэ анал тыраахтара чуолкайдык үлэлиир буолбут.

Эрэйдээх-муҥнаах айан суола чэпчээбитин биир бэлиэтинэн, Саха тыйаатырын кэлэктиибэ нэһилиэк историятыгар аан бастакытын сылдьан, оонньуутун көрдөрөн, улаханнык сэргэхсиппит.

Туобуйа сурукка киирэринэн, 300-тэн тахса киһилээх дьоҕус нэһилиэк. Быйыл 7 үөрэнээччитэ бүтэрээри сылдьар орто оскуолалаах, 25 миэстэлээх оҕо саадтаах, кулууптаах. Нэһилиэк баһылыгынан уонна дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн С.И.Алексеев иккис болдьоҕун үлэлии сылдьар. Степан Иванович үлэтин-хамнаһын түмүгүнэн, улуустааҕы МТ бастыҥ баһылыгын аатын ылбыта.

Нэһилиэк урукку элэктириичистибэ уотун биэрэр ыстаансыйата улаханнык эргэрэн, кыамтата мөлтөөн, «Сахаэнерго» ААУо саҥа дизель ыстаансыйаны тута сылдьар, быйыл үлэҕэ киллэриэхтээх. Бөһүөлэк итиини биэрэр киин хочуолунайыгар 27 ыал дьиэтэ холбоммут.

Нэһилиэккэ 14 ыал кэтэх сүө­һүлээх. Бу, бэйэм санаабар, аҕыйах курдук. Үүттэрин олохтоох арыы сыаҕа тутан, арыы уонна сүөгэй оҥорон, нэһилиэнньэҕэ атыыга таһаарар. Сылгыны балачча хото ииттэллэр эбит гынан баран, улуус аайы баар көстүү, дэриэбинэ чугаһыгар мэччийэр эбит. Быйыл сылгылара, ханна баҕарар курдук, ырыганнаан охтубут, өссө даҕаны охтор туруктаахтар. Үүттэрин харчытын балаҕан ыйдааҕыларын ылбакка олороллор.

Учаастактааҕы балыыһалара үлэлиир эрээри, быраастара, аахсыллар биричиинэнэн, өр кэмҥэ үлэлээбэтэх. Тахсаары сылдьар диэн буолар. Биэлсэрдээхтэр. Урут балыыһаларыгар анаалыстары оҥорор анал лабаратыарыйалаах этилэр, онтуларын оптимизациялааһын быһыытынан улуус киинигэр көһөрөн ылбыттар. Билигин төттөрү анатан, хаттаан тэрийэри туруорсаллар. Саҥа кулууп, оҕо саадын дьиэлэрин тутуу боппуруоһун туруораллар.

«Үтүө дьыала» хамсааһын бы­йылгы сыллаах үбүлэниитин дьокутааттар 350 мөл. солк. бигэргэппиттэрэ. Бырабыыталыстыба 150 мөл. солк. быһа сатаабытын дьокутааттар сөбүлэҥнэрин биэрбэтэхтэрэ. 350 мөл. солк. даҕаны кыра харчы, хайыаҥый, кириисис буоллаҕа.

Дьон, дьокутаат үлэтигэр өй­дөбүлэ уонна сыһыана уларыйар. Дьокутаат, үрдүк сололоох салайааччы да, чунуобунньук да буолбатаҕын, үбү-харчыны эрэннэрэр боломуочуйата суоҕун өйдүүр уонна ылынар буолла. Оннугун да иһин, ким туга ыалдьарынан буоллаҕа. Сүрүн санаа – хайдах эрэ гынан, ханнык эмэ бырагыраамаҕа хапсыы, граҥҥа тиксии. Урут дьокутаат тиийдэҕинэ, туох эмэ көмөнү, өйөбүлү эрэйии, туруорсуу бөҕөтө буолара. Билигин дьокутаакка боппуруоһу атыннык туруораллар.

Холобур, Туобуйа олохтооҕо, төрүөҕүттэн ыарахан туруктаах инбэлиит оҕолоох огдообо ийэ Альбина Сидорова тустаах сокуоҥҥа чопчу уларытыыны киллэрэргэ туруорсар. Үлэ бэтэрээнэ Иван Шологонов сылга биирдэ ыытыллар мэдиссиинэ диспансеризациятыгар, улуус кииниттэн баччалаах ыраах сиргэ көрө-истэ диэн кэлбит эмчиттэр бөлөхтөрө, кыракый нэһилиэк дьонун туһааннаах төрөөбүт сылларынан арааран, үгүстэри арыылаан хаалларан кэбиһэллэрин табыгаһа суоҕунан ааҕар. Диэххэ айылаах. Ол эрэн, доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ диспансеризацияны ыытааһыҥҥа гражданнары төрөөбүт сылларынан наардаталаан, үллэрэн ыытар туһунан бирикээстээх. Элбэх киһилээх улахан бөһүөлэктэргэ уонна куораттарга ити сөптөөх дьаһал буолуо. Оттон ытынан айаннаан эбэтэр сөмөлүөтүнэн көтөн эрэ тиийиллэр, ахсааннаах киһилээх нэһилиэнньэлээх пууҥҥа итинник  дьаһаныы көдьүүһэ кырата көстөн турар суол.

Ил Дархан 10 оҕону улаатыннарбыт ийэлэри 1 мөл. солк. харчынан бэлиэтиир туһунан ыйааҕа ситэ учуоттамматах түгэннэрдээҕин этээччилэр бааллар.

«Эһиннибит-быһынныбыт», «нэһилиэкпит айгыраата» диир саҥа-иҥэ, тыл-өс иһиллибэтэ. Тыа сирин дьоно кыраны күүркэтэр, кыраҕа айманар омсолоох сиэри-майгыны хаһан да өрө туппатахтара. Биһиги хотугу төрүт айылгыбыт, майгыбыт-сигилибит, хараактырбыт олоруутун туспата буолар.

Ол аата кыһалҕабыт кыччыгый, туохха да наадыйбаппыт диэн буолбатах. Хас биирдии саха киһитин ахтылҕаннаах, арыы-сүөгэй сыттаах, төрөөбүт ичигэс уйата – тыа сирэ – ахтар-саныыр дьоно-сэргэтэ – олорор, үлэлиир, сарсыҥҥытын саныыр, кэлэрин кэмнэнэр.