Сокуон норуоту өйүөхтээх

Бырамыысыланнай улуустар да көтүтүл­лүбэттэр. Ол курдук, 9 киһилээх бөлөх Мииринэйинэн, Ленскэйинэн сылдьан кэлбитэ. Соторутааҕыта дьокутааттар Василий Местниковтан, Юрий Николаевтан, Владимир Прокопьевтан, Алексей Еремеевтэн уонна Михаил Гуляевтан састааптаах бөлөх, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев дьаһалынан,  Орто Халыма улууһугар сылдьан кэлбитэ. Бу биэс дьокутаат барылааман сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ  буолалларын бэлиэтиэххэ наада.

Бөлөх бу бара сылдьыбыт сүрүн сыалынан буолар, Орто Халыма улууһун муниципальнай тэриллиилэрин инники сайдыыларын уонна өрөспүүбүлүкэ  Инибэстииссийэлээх бырагырааматын чэрчитинэн тутуллуохтаах социальнай ураты суолталаах эбийиэктэр боппуруостарыгар Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин көһө сылдьар мунньаҕын ыытыы. Маны таһынан, Уһук хотугу дойду уустук күнүн-дьылын усулуобуйатыгар олорор уонна үлэлиир дьоҥҥо-сэргэҕэ, саҥа ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин-хамнаһын, инники соруктарын кытта билиһиннэрии, дьон санаатын, этиитин истии, кинилэр ыйытыыларыгар эппиэти биэрии соруга турара.

Кылгастык ааспыттан аҕыннахха, Халыма­тааҕы — Индигиирдээҕи быыбардыыр уокурук дьокутаата, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Н.И.Соломов Орто Халыма улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар болҕомтотун ууран, сыратын биэрэн үлэлээбитэ. Кэлиҥҥи бэрэссэдээтэллэр Нь.С.Тимофеев 25 киһилээх, В.Н.Басыгысов 10 киһилээх дэлэгээссийэлэринэн баран үлэлээбиттэрэ. Барылааман сирэй салайааччыта итинник элбэх киһи хамаандалаах тиийэн үлэлээбит түбэлтэтэ хаһан да суола-ииһэ суох хаалбат. Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, Халыма-Индигиир быыбардыыр уокурук дьокутаата буоларынан, тиһигин быспакка кэлэ-бара, бары боппуруостарыгар быһаарсыһа сылдьар түбүктээх дьокутаат буолар.

Орто Халыма улууһа, Саха сирин уратылаах дириҥ историялаах, кэрэ айылҕалаах, арааһынай хамсыыр харамай, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр баайдаах, ураты аламаҕай уонна туруу үлэһит дьонноох-сэргэлээх дойдунан аатырыан аатырар. Сирэ-уота киэҥинэн өрөспүүбүлүкэ иэнин уон гыммыт биирин ылар. Дьокуускайтан сиринэн ырааҕа 2664 км, уунан — 3940 км, салгынынан – 1485 км тэҥнэһэр. Сайынын уунан, салгынынан уонна кыһыҥҥы айан суолунан сылдьыһыы баар.

Березовка эбээн көс олохтоох национальнай нэһилиэгиттэн атын 8 нэһилиэккэ сахалар түөлбэлээн олороннор сылгы уонна ынах сүөһү иитиитинэн дьарыгыраллар. Полярнай эргимтэ тас өттүгэр, Уһук хотугу сиргэ-уокка саха үгэс буолбут төрүт дьарыгын тэниппит уонна үйэлэри уҥуордаан күн бүгүн тыыннаах илдьэ кэлбит үрдүк үтүөлээхтэр. Саха ыраас хааннаах сылгыта — Халыма боруодата манна баар. Аҥаардас бу үтүөлэрин да туһугар, халымаларга сиргэ тиийэ сүгүрүйүөххэ сөп.

Саха сирин олохтоохторо истэн-билэн олороллор: кэлиҥҥи кэккэ сылларга улуус нэһилиэктэрэ, оттуур ходуһалара, мэччирэҥнэрэ сааскы халаан уутугар былдьаталларын таһынан, сайынын уонна күһүнүн уһун, дохсун ардахтартан эбии эмсэҕэлииллэрин. Эмиэ кэккэ сылларга сөҕүмэр халыҥ хаар үллүктээн күөллэр, үрэхтэр, өрүстэр муустара хойутаан туралларыттан, кыстыкка үгүс күчүмэҕэйдэри көрсөллөрүн. Халыма тыһыынчанан ахсааннаах кыра-улахан күөллэринэн байдам баайдаах кыраай буолар. Маннык дойду үөһээттэн-алларааттан уунан аллыбыта – норуот хаһаайыстыбатыгар кэлтэй ночооту оҥорорун таһынан, өссө айылҕа алдьархайа сиэтиилээх буолар куттала баар.

Орто Халыма куорат, Саха сирин эрэ буолбакка, Дальнай Восток уонна Сибиир кырдьаҕас куораттарыттан биирдэстэрэ. Ааспыт сылга 375 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээбитэ. Бэлиэ даататынан сибээстээн, социальнай хайысхалаах эбийиэктэригэр өрөмүөн үлэтэ ыытыллыбыт. Куорат киин болуоссата, улуус биллиилээх дьонугар аналлаах искибиэр, «Кыайыы» сынньалаҥ паарката саҥардыллан оҥоһуллубуттар. Оҕолорго аналлаах ускуустуба киинэ тутуллуохтаах. «Дальнай Восток экэнэмиичэскэй үүнүүтүн туочукалара» диэн бэдэрээлинэй  бырагырааманан, элбэх функциялаах спорткомплекс тутуута саҕаламмыт.

Ол эрэн, барыта эриэ-дэхси буолбатах, кырдьыга, оннук буолар да кыаҕа суох. Чуолаан өрөспүүбүлүкэ хотугу улуустарыгар тутууну ыытыы сөҕүмэр ыарахаттардааҕа, кимиэхэ баҕарар үчүгэйдик өйдөнөр кыахтаах. Тырааныспар исхиэмэтин уустуга, онон сибээстээн тутуу матырыйаалын миэстэтигэр тиэрдии иэдээннээх ороскуота хотугу улууска тутууну ыытыы көдьүүһүн төрдүттэн эһэн таһаарар.

Улуус нэһилиэктэрин социальнай хайысхалаах эбийиэктэрэ: балыыһалар, ФАП-тар, оскуола, култуура, оҕо саадтарын дьиэлэрин эргэриилэрэ ортотунан 60-70 быр. тэҥнэһэр. Ас-таҥас, табаар сыаната, киин улуустары кытта тэҥнээтэххэ, икки-үс төгүл ыарахан. Кэлии исписэлиистэргэ аналлаах олорор дьиэ нэһилиэктэргэ эбэтэр төрдүттэн суох, эбэтэр олорорго ханнык да хааччыллыыта, табыгаһа суох дьиэ буолар. Ити түмүгэр, исписэлиистэринэн, бэлэмнээх каадырынан хааччыллыы улууска биир сытыытык турар боппуруос. Оттуллар чоҕу, уматык-оҥунуох матырыйаалын тиэйии-таһыы ороскуота улаата турар эрэ хайысхалааҕынан, хотугу улуустар экэниэмикэлэрэ былааннаах ночооттоох буолар туруктарыгар, ханан да сибиэһэй сүүрээни киллэрбэт. Урукку систиэмэ эстиэҕиттэн, улуустар истэринээҕи салгынынан сырыы тохтообута. Билигин ханна да Интэриниэт аҥаардастыы баһылаабыт кэмэ. Сыччах Интэриниэт суоҕунан эбэтэр быстар мөлтөҕүнэн сылтахтанан, ким да хоту олоро, үлэлии барыа суоҕа.

Хотугу хайа да улуус олоҕун уустуктара ити кэпсэммитинэн түмүктэнэн хаалыахтара баара дуо. Олохтоох дьон тылын-өһүн истэр быдан көдьүүстээх буолара төрдүттэн саарбаҕаламмат. Ил Түмэн дьокутааттарын кытта көрсүһүүгэ араас санаа этилиннэ.

Е.Н.Стручков, үлэ бэтэрээнэ, биэнсийэлээх: «Дьэ, бу Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ Халыма курдук ыраах дойдуга кэлэҥҥит мунньах тэрийбиккит махталлаах дьыала буолар. Биһиги олохпутун-дьаһахпытын, кыһалҕабытын толору билсэн барыҥ. Бэйэм өттүбүттэн манныгы бэлиэтээн этэбин: тыа сиригэр үлэ миэстэтэ суох буолан, ыччаппыт сиэбигэр уктан баран таах хаама сылдьар. Сылгыбыт, сүөһүбүт ахсаана сыллата аҕыйыы турар. От кыайан оттоммот буолла. Маны айылҕа эрэ содулугар соҥнооһун итэҕэс буолуоҕа. Тиэхиньикэ уматыгын сыаната ыарахана биһигини, хотугу дьону, олох ньимси оҕуста. Дьокутааттарбыт, хотугу дойдуга уматык сыанатын намтатыыга туох толкуйдааххытый? Бу боппуруоска судаарыстыбаннай таһымҥа быһаарыы ылылыннаҕына эрэ, туох эрэ хамсааһын тахсыа этэ дии саныыбын.

«Аартыка суола» саҥа тэрилтэ арыллан, Арҕахтаах, Сыбаатай, Эбээх, Өлөөкө-Күөл нэһилиэктэр кыһыҥҥы суоллара өрөспүүбүлүкэтээҕи анал туруктананнар, быйыл кыһыҥҥыттан сырыы-айан балачча тубуста. Ол эрээри бу саҥа тэрилтэбит саппаас чаас боппуруоһугар эрийтэрэр эбит. Биир ханнык эрэ саппаас чаас кэлэрин ыйы ыйдаан күүтэргэ күһэллэллэр үһү. Ол түмүгэр суолу оҥоруу үлэтэ харгыстанар, сааһыгар тиийэн үлэ адьаһын да тохтуур. Халыма үс улууһун бу «Аартыка суола» тэрилтэттэн туспа араартааһын сөптөөх дьаһалынан буолуох этэ. Аны туран, Сылгы Ыытар, Ойуһардаах уонна Ойуһардаахтан Арҕахтааҕынан Андрюшкиноҕа тиэрдэр суолу өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах буолалларын ситиһэргэ көмөлөһүҥ.

Балыктааһын туһунан бэдэрээлинэй сокуону муораҕа уонна муора балыксыттарыгар сыһыаннааҕынан ааҕабын. Хоту сир олохтоохторугар, кылаабынайа, биһигини атаҕастаабат уонна браконьердааһын  тэнийбэтин бохсор сокуон наада. Эһиэхэ, дойду сиргэ, биир киһиэхэ 25 устуу­ка собо көҥүллэнэр дии. Биһиэхэ 15 быраҥаатта көҥүллэнэр, оттон ол быраҥааттаҥ улахан соботтон тугунан да ордубат. Сокуону дьон оҥорор. Хомолтолооҕо, хотугу сир усулуобуйатын туһунан туох да өйдөбүлэ суох, уопсайынан, олоҕу кэбиниэтин түннүгүнэн таһырдьаны көрөн сыаналыыр киһи сокуону оҥороругар сытар».

— Халыма уутугар наукаҕа олоҕуран бэрэбиэркэни ыытыахха, — диир П.Е.Филиппов, улуустааҕы инбэлииттэр уопсастыбаларын бэрэссэдээтэлэ. – Балыктааһын туһунан бэдэрээлинэй сокуон чопчу хотугу сир олохтоохторугар охсуулаах. Барыбытын браконьер оҥортуур, олохтоммут бэрээдэги кэһэргэ күһэйэр куһаҕан саҥнаах сокуон буолар. Бар дьон дьокутааттара, эһиги, бу сокуону кимиилээхтик утараргыт наада. Дьон-сэргэ интэриэһин көмүскүүрү эрэннэрбиккит, тылгытыгар туруохтааххыт. Соторутааҕыта иккис курууппалаах инбэлиити ыстарааптаатылар: илимигэр муҥур, чукуччаан уонна тууччах иҥнибиттэр. Туох балык устан кэлэн иҥниэн кини хантан билиэй. Бу сыыһа сокуон. Маннык сокуонтан эһиги, сокуону оҥорооччулар, көмүскүүргүт наада.

Орто Халыма аэропордун көтүүгэ сэрэхтээх буолуу диспиэччэрэ Н.П.Кривцова эмиэ бу сокуон хотугу сир усулуобуйатыгар сатабыла суох өрүттэригэр тохтуур. Ас-үөл сөмөлүөтүнэн тиэллэн кэлэр буолан, сыаната халлааҥҥа харбаһар. Улууска үлэтэ, хамнаһа, дохуота суох киһи да, ыал да мыыныыта суох элбэх. Дьон балыгынан тыыннанан, айаҕын ииттэн олорор. Оннук кытаанах усулуобуйаҕа ордук-хоһу балыктаатыҥ диэн дьону ыстараабынан ыгыы, сокуону кэстиҥ диэн түүрэйдээһин төрдүттэн табыллыбатын туһунан этэр.

— Биһиги гимназиябыт дьиэтэ, — диир онус кылаас үөрэнээччитэ А.Татаринова, — 1957 сыллааҕы тутуу. Наһаа эргэрэн, үөрэнэргэ олох усулуобуйа суох. Дьиэбит тымныыта сүрдээх, кыһынын 10 кыраадыс эрэ сылыйар. Тымныыта бэрдиттэн тас таҥастаах олорон үөрэнэбит. Эргэ тутуу буолан, кылаастара олус кыараҕастар, спортивнай саалата суох. Киэҥ-куоҥ, сырдык, сылаас, кыраһыабай оскуолаҕа үөрэниэхпитин баҕарабыт!

«Сахаэнерго» предприятие исписэлииһэ М.Третьякова үлэ бэтэрээннэрэ профилакторийдарга баран эмтэнэр, сынньанар кыахтара хааччахтаммытын туһунан этэр. Сөмөлүөтүнэн көтүү төлөбүрэ наһаа үрдүгүттэн, улуустааҕы чэбдигирдэр кииҥҥэ киирэллэрин, ол билигин эмиэ тохтообутун бэлиэтиир. Оҕо саадын сэбиэдиссэйэ О.Березкина этэринэн, куорат кыра саастаах гражданнара бу тэрилтэнэн бары хааччыллар кыахтара суох. Кини салайар «Остуоруйа» оҕо саада үс дьиэнэн тарҕанан үлэлиир. Куоракка булгуччу саҥа оҕо саадын дьиэтэ тутуллара наадатын тоһоҕолоон туруоруста.

Үлэ бэтэрээнэ А.С.Жирков өртөөһүн боп­пуруоһугар тохтоото. Тоҕо бу боппуруос Москубаҕа быһаарыллыахтааҕын дьиктиргиир. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуоннарын таһаарар бырааптаах. Нэһилиэктэрдээҕи муниципальнай тэриллиилэргэ өртөөһүҥҥэ тоҕо боломуочуйа бэриллибэтин туоһуласта. Оттонор сири-уоту үйэлэргэ өртөөн кэлбит өбүгэ үгэһэ хайы-үйэ хаалларыллан эрэрин, ходуһа биир-икки сыл өртөммөтө да сэтиэнэҕинэн бүрүллэрин, туһаттан тахсарын туһунан хомойон эттэ-тыынна. Мантан салгыы үлэ бэтэрээнэ А.Д. Слепцов, Дьарыктаах буолуу киинин исписэлииһэ А.Д. Бубякин, о.д.а. дьокутааттарга боппуруостары биэрдилэр уонна эппиэттэри ыллылар.

Орто Халыма куоракка көрсүһүү кэнниттэн, дьокутааттар Арҕахтаах, Сылгы Ыытар, Ойуһардаах нэһилиэктэринэн салгыы айаннаатылар.

Нэһилиэктэр көрсөр ыарахаттара барыларыгар биир. Субу кыһыҥҥы суол сабылыннаҕына, нэһилиэктэр аны кыһын саҥа суол туруор диэри, улуус киинигэр сырыылара-айаннара улаханнык харгытыыр. Ыйга биирдэ  кэлэр бөртөлүөтү кэтэһии-күүтүү буолар. Социальнай эбийиэктэр улаханнык эргэрэннэр, барыларыгар өрөмүөн үлэтэ ыытыллыан наада. Уонча сыллааҕыта Алаһыай уонна 1-кы Мээтис оскуолалара умайан хааланнар, оҕолор көннөрү сөп түбэһэр курдук маарыннаах дьиэлэргэ уһун сылларга үөрэнэ сылдьаллар. Итинник ыарахан балаһыанньа атын нэһилиэктэргэ эмиэ баар.

Быйыл саас, өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагырааманан, Саан-Бөтөрбүүртэн 12 быраастаах хамыыһыйа кэлэн, улуус нэһилиэктэринэн сылдьан дьон доруобуйатын бэрэбиэркэлээбиттэр. Улахан дьоҥҥо искэннээх ыарыы, оҕолорго бүөр ыарыыта элбэҕин бэлиэтээбиттэр. Нэһилиэнньэ доруобуйатын туруга бэрдэ суох диэн түмүгү оҥорбуттар. Кими баҕарар сээбэҥнэтэр, толкуйдатар түмүк буолар диэн чиҥэтэн этиэҕи баҕарыллар.

Дьокутааттар — сис кэмитиэттэр бэрэссэ­дээ­тэллэрэ — сылдьыбыт сирдэрин ахсын олохтоохтор этиилэрин, туруорсууларын  болҕом­толоохтук иһиттилэр, ыйытыыларыгар толору харданы биэрдилэр. Олоххо-дьаһахха, үлэҕэ-хамнаска кыайтарбат өрүттэр төрүөттэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ сиһилии быһааран биэрэн истилэр. Түмүккэ, Орто Халыма олохтоохторо туруорсубут боппуруостарын туох кыалларынан толорорго эрэннэрдилэр.

Галина ИВАНОВА,

Ил Түмэн олохтоох салайыныы

боппуруостарыгар сис кэмитиэтин

референэ