Юрий Николаев: «Өрөспүүбүлүкэ интэриэһин инники күөҥҥэ тутан»

Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаевы кытта көрсөн кэпсэтэ сырыттыбыт.

 

Олоххо,    производствоҕа уопутум   туһалаата

 

 

— Юрий Михайлович, эн үстэ дьонуҥ-сэргэҥ итэҕэлин ылан, Ил Түмэҥҥэ депутаттаатыҥ. Оттон бастайааннай төрүккэ — аан бастаан. Биир саамай сүрүн бюджет кэмитиэтин туттаран кэбиспиттэригэр хайдах ылыммыккыный, туох санаа-оноо киирбитэй?

– Мин сүрүн идэм – энергетик, ону ааһан гидроэнергетик. Бүлүү ГЭС-р отучча сыл устата үлэлээбитим. Кырдьык, парламент бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтэ улахан суолталаах, тус хайысхалаах кэмитиэт. Финансовай үөрэҕим суох эрээри, ырыынак усулуобуйатыгар салайааччылары бэлэмнээн таһаарар Академияны үөрэнэн бүтэрбитим.

Маны таһынан бөдөҥ тэрилтэни салайбыт буоламмын, экономика эйгэтигэр уопуттаахпын. Өрөспүүбүлүкэ парламенын төрдүс ыҥырыытыгар депутаттыы сылдьан, тустаах кэмитиэт чилиэнэ этим. Онон өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджета хайдах быһыылаахтык ылыллар туругун билэрим. Үлэм уопутугар эрэнэммин, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн бюджет кэмитиэтин салайарга сөбүлэспитим. Манна аҥаардас үп-харчы, экономика эйгэтин эрэ билии-көрүү ирдэммэт. Үлэбэр-хамнаспар производствоҕа, олоххо уопутум улаханнык туһалаата.

 

«Норуот талбыт, итэҕэйбит депутата буоларым быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ уопсай интэ­риэһин көмүскүүргэ сырабын биэрэммин, үлэлии-хамсыы сатаатым. Тустаах кэмитиэт уруулун тутаат, депутаттарга уонна чилиэннэрбэр: «Биһиги норуот депутаттара буолабыт, онон хас биирдии киһи баҕатынан салайтарбаккабыт, өрөспүүбүлүкэ уопсай балаһыанньатын, интэриэһин көрөммүт үлэлиэхтээхпит», — диэн эппитим. Биэс сыл устата итинник бигэ позициялаах үлэлээн-хамсаан кэллибит».

 

Бигэ   позицияны тутуһан

 

— Бастаан тустаах кэмитиэт уруулун тутаргар, бэйэҥ иннигэр  ханнык сыалы-соругу туруоруммуккунуй?

— Норуот талбыт, итэҕэйбит депутата буоларым быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ уопсай интэриэһин көмүскүүргэ сырабын биэрэммин, үлэлии-хамсыы сатаатым. Тустаах кэмитиэт уруулун тутаат, депутаттарга уонна чилиэннэрбэр: «Биһиги норуот депутаттара буолабыт, онон хас биирдии киһи баҕатынан салайтарбаккабыт, өрөспүүбүлүкэ уопсай балаһыанньатын, интэриэһин көрөммүт үлэлиэхтээхпит», – диэн эппитим.

Биэс сыл устата итинник бигэ позициялаах үлэлээн-хамсаан кэллибит. Мин саныахпар, бырабыыталыстыбаны кытта уопсай тыл буллубут. Оттон үп министерствотын кытта сорох ардыгар мөккүһэн ыла-ылабыт үлэлээн кэллибит (күлэр). Биллэн турар, депутаттар бэйэлэрин уокуруктарыгар объектары туттарары туруорсар, быыбардааччыларын интэриэстэрин көмүскүүр толору бырааптаахтар. Онон үп министерствотын үлэһиттэригэр, миниистир Валерий Жондоровка хас биирдии норуот итэҕэллээҕин бюджекка этиитин, көннөрүүтүн истиэхтээхпит, ырытан көрүөхтээхпит диэн эппитим. Биллэн турар, ситэриилээх былаас бюджеты бэйэтэ оҥорор, информацията элбэх. Үп миниистирэ Валерий Жондоровтыын уопсай ирдэбиллэргэ эппиэттиир, өрөспүүбүлүкэ балаһыанньатын көрөр үп-харчы докумуона, сокуона оҥоһуллуохтаах диэн  биир көрүүлээхпит. Кинини кытта кэмитиэт мунньаҕа буолуон иннинэ эрдэ көрсөммүт, уопсай балаһыанньаны торумнаһааччыбыт, билсээччибит.

Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджета оҥоһуллаатын кытта, кинини кытта көрсөммүн үөһэ этэн аһарбыт позициябар, өрөспүүбүлүкэ уопсай балаһыанньатыгар сөп түбэһиннэрэн, хайа улууска ордук ханнык объект тыын суолталааҕын, наадатын ырытан көрөргө, быһаарарга үгүс сырабын бараатым. Онон ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджеттарыгар сокуону оҥорон таһаарар да, толоруулаах да былаас этиилэрэ, санаалара учуоттаммыттарын бэлиэтиибин.

 

Экономикаҕа   балаһыанньа   кытааппыт   кэмигэр

 

– Юрий Михайлович, ордук ханнык сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета эн өйгөр-санааҕар хатанан хаалла?

– Биллэн турар, дойду, регион экономическай уонна полити­ческай балаһыанньата кытааппыт, тыҥаабыт кэмигэр ылыллыбыт быйылгы 2018 сыл уонна былааннаммыт 2019-2020 сс. өрөспүүбүлүкэ бюджета өйбөр-санаабар хатанан хаалара буолуо дии саныыбын.

2016 сылтан саҕалаан, санкциялартан, ньиэп сыанатыттан, доллар, евро курстарыттан, барыстан киирэр нолуок ситимигэр уларыйыылар тахсаннар, үпкэ-харчыга кытаанах, ыктарыылаах кэмнэр иһэллэрэ биллибитэ. Ол курдук, ааспыт 2017 сылга сиртэн хостонор баайынан дьарыктанар тэрилтэлэрбит доллар курса былааннаммыттан 10 солк. курдугунан намтаабытынан сибээстээн, 10 млрд солк. курдук дохуот бюджеппытыгар киирбэтэ. 2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ, инвестиционнай бырагыраамаҕа көрүллэр үп-харчы икки төгүлтэн ордук кыччаата.

Тутуу — сайдыы көстүүтэ, онон тохтоон хаалыа суохтаах. Ил Тү­мэн депутаттара төһө даҕаны инвестиционнай бырагыраамаҕа көрүллэр үп аччаабытын иһин, тыа сиригэр тутуу барыахтаах диэн санаалаахтар. Норуот итэҕэллээхтэрэ өрөспүүбүлүкэ быйылгы сыллааҕы бюджетыгар «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһыныгар 350 мөл. солк. көрөрү туруорсаммыт, хааллаттардыбыт. Ити иннинээҕи үс сылга бу суума 500 мөл. солк. тэҥнэһэрэ. Бырабыыталыстыба аан бастаан бэлэмнээн киллэрбит докумуонугар ити сыалга-сорукка 150 мөл. солк. тыырыллыбыт этэ. Норуот депутаттара ити көрүллэр үбү-харчыны 350 мөл. солк. тиэрдэргэ бигэ позицияны ылынаммыт, туруорустубут уонна ситистибит. Кулун тутар ый бүтэһигэр диэри ити үп-харчы булуллан, дьаһал тахсыахтаах. Билигин үтүө дьыала хамсааһыныгар 260 мөл. солк. көрүллэр гына бырабыыталыстыба дьаһала таҕыста. Аны 98 мөл. солк. дьаһал тахсара хаалла. Ил Түмэн ааспыт уочараттаах пленарнай мунньаҕар парламент ити боппуруоһу хонтуруолга тутарыгар уураах ылыллыбыта.

Тустаах боппуруоска араас кыһалҕалар бааллар. Холобурга аҕаллахха, ааспыт сылга бу сыалга 500 мөл. солк. көрүллүбүт эрээри, 160 мөл. солк. эрэ объекка докумуон оҥоһуллубут. Докумуоннааһыны муниципалитетка эрэ соҥнуур сыыһа. Бырабыыталыстыба итиннэ күүс-көмө буолуохтаах, тустаах боппуруоһу хонтуруолга тутуохтаах. Тутуу хаачыстыбатыгар эмиэ уустуктар бааллар. Ол эрээри ити барыта быһаарыллыан сөптөөх проблемалар дии саныыбын. Бу туһунан биир мунньахха өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов да этэн турардаах. Онон быйыл ити боппуруостары депутаттар чуолкайдык туруорустубут.

 

Улахан   кыһалҕа    үөскүөн    сөп

 

– Быйылгы 2018 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета ылыллыытыгар ордук ханнык саамай улахан кыһалҕалар баар этилэрэй?

– Бюджет ороскуоттаах чааһыгар кыһалҕабыт олус элбэх. Ол курдук, билигин өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын нолуоктан киирэр уонна нолуога суох дохуота 120 млрд солк. тэҥнэһэр. Итинтэн 70 млрд солк. аҥаардас хамнас төлөөһүнүгэр ороскуоттанар. Ити — наһаа улахан суума. Ол иһин инвестиционнай бырагыраамаҕа көрүллэр үп кыччыыр. Социальнай хайысхалаах бюджет буолан, үлэһиттэргэ хамнаһы хайаан да төлүөхтээхпит, өссө үрдэтиэхтээхпит.

Холобурга аҕаллахха, территориальнай медицинскэй фонданы көрөр мунньахха быраастар бэйэлэрэ: «Хамнаспыт үрдүүр эрээри, тоҕо материальнай-техническэй базабытын бөҕөргөтүүгэ үп көрүллүүтэ аччаабытый?» – диэн ыйыталлар. Дохуот хамнас үрдүүрүн курдук тэтиминэн кыайан улааппат. Онон материальнай өттүгэр үп-харчы көрүллүүтэ чуолкай буоллаҕа дии. Медицинскэй өҥө хаачыстыбата аҥаардас хамнастан эрэ турбат ээ. Ол курдук, саҥа балыыһалар, оборудованиелар наадалар.

Аһаҕастык эттэххэ, хамнас объемун бюджеттан аччатыы үлэтэ кыайан барбата. Итини кыайбатыбыт. Бюджеттан үбүлэнэр тэрилтэбит олус элбэх. Хас сылын ахсын министерстволарга, биэдэмистибэлэр истэринэн үлэлиир тэрилтэлэр ахсааннара улаата, хамнаспыт үрдүү турар. Итинник балаһыанньа салҕанан бара турдаҕына, улахан кыһалҕалар үөскүөхтэрин сөп.

Атын регионнары кытта тэҥ­нээтэххэ, Саха сирэ тыйыс усу­луобуйаҕа олорорбутунан, ноҕу­руус­кабыт лаппа улахан.

Маны таһынан үүммүт 2018 сылга МРОТ үрдээн, Конституционнай суут быһаарыытынан, ыам ыйыттан оройуоннааҕы коэффициент уонна надбавка икки аҥаар төгүл улаатыахтаах. Үп министерствота сабаҕалааһынынан, ити сыалга-сорукка 4 млрд солк. үп-харчы наада. Итиннэ 1 млрд солк. федеральнай киин биэриэх курдук. 3 млрд солк. бэйэбит булуохпутун наада. Маны таһынан 2017 сыллааҕы иэспит 3 млрд солк. тахса. Ити үп-харчы быйылгы сыллааҕы бюджекка көрүллүбэтэҕэ. Өссө коммунальнай өҥөнү оҥорор энергетиктэргэ тарибы судаарыстыбаннай сүрүннээһиҥҥэ субсидия көрүллэр. Манна эмиэ 4,5 млрд солк. бюджеппытыгар көрүллүбэккэ сылдьар. Онон итиннэ барытыгар 10 млрд солк. эбии үбү-харчыны булуохтаахпыт.

Ити кыһалҕаттан тахсарбытыгар икки эрэ суол баар. Бастакынан, ороскуоту кыччатыы. Иккиһинэн, саҥа дохуот көрүҥүн булуу. Хомойуох иһин, билиҥҥи курдук доллар курса түһэ турдаҕына, дохуот хайдах даҕаны үрдүүр кыаҕа суох. Арай өр сылларга парламент бюджекка кэмитиэтин салайбыт, билгэһит Александр Уаров этэрин курдук, доллар курса үрдээн биэрдэҕинэ, балаһыанньаттан тахсыах этибит.

Маны таһынан нолуокка иэстэртэн кыра дохуот киириэн сөптөөх. Дьиэ-уот, коммунальнай хаһаайыстыба салаатыгар саамай улахан субсидия (24 млрд солк.) көрүллэр. Ити субсидия кээмэйин аччатыахха наада. Энергияны кэмчилиир бырагыраамалар, аныгы технологиялар наадалар.

Холобурга аҕаллахха, промышленнай улуустарга элбэх дьон көһөн бараннар, олус элбэх кураанах квартиралар бааллар. Олорго син биир коммунальнай өҥө оҥоһулла турар. Итини муниципалитет бэйэтин үбүттэн төлүүр уонна өссө субсидия ылар. Мирнэй улууһа манна анал бырагыраама оҥорон, үп-харчы бөҕөтүн (40-50 мөл. солк.) кэмчилээтилэр. Атын промышленнай улуустар, Томпо буоллун, Өймөкөөн буоллун, Усуйаана буоллун, о.д.а. ороскуот өттүн кыччатарга Мирнэй уопутун туһаныахтарын сөп. Итиннэ үлэ күүскэ барыан наада.

Онон 2018 сыллааҕы өрөспүү­бүлүкэ бюджета ылылларыгар үгүс уустуктары көрсүбүппүт.

Российскай Федерацияҕа судаарыстыбаннай иэскэ реструктуризация бырагырааматыгар регионнары барыларын күүстэринэн киллэрэ сатаабыттара. Сыл бүтэһигэр бырабыыталыстыба уонна Ил Дархаммыт күүскэ үлэлээннэр, биһиги өрөспүүбүлүкэбит итинник бырагыраамаҕа киирбэтэ. Облигация сойуомунан үлэлээн эрэбит. Ити хайысха билиҥҥи балаһыанньаҕа саамай сөптөөх. Облигация сойуома көрдөбүлүнэн туһанар. Улахан да сыанаҕа атыылыахха сөп.

Российскай Федерация 2018 сыллааҕы бюджеты ылынарга, 2019-2020 сылларга бэриллиэхтээх дотацияны түҥэппэтэ. Докумуоҥҥа суумата баарынан баар. Аны сайын биэриэхтээхтэр. Бу боппуруоска анал оробуочай хамыыһыйа үлэлии олорор. Кинилэр ороскуоту оптимизациялааһыҥҥа үлэлииллэр. Өрөспүүбүлүкэбит 200-тэн тахса млрд солк. консолидированнай бюджеттаах. Оробуочай хамыыһыйа суоттаан таһаарбытынан, 54 млрд солк. өрөспүүбүлүкэ боломуочуйатыгар сөп түбэспэт ороскуоту тутан олороҕут диэн бэлиэтииллэр. Ол курдук, 54 млрд солк. саппаастаах олороҥҥут, 43 млрд солк. дотация көрдүү олороҕут диэн этэллэр. Муниципалитеттартан саҕалаан, бары таһымҥа боломуочуйаларга инвентаризация бара турар. Кистэл буолбатах, балаһыанньа олох боростуойа суох. Биллэн турар, биһиги киинтэн үп-харчы эбии көрүллэрин туруорса сатыахтаахпыт, эһиги ааҕар-суоттуур ньымаҕыт сыыһа диэн дакаастыахтаахпыт.

Ол эрээри син биир инникитин ороскуоту аччатар инниттэн, оптимизация боппуруоһа көрүллэрэ чуолкай.

 

Производствота    суох  кыайан    сайдыбаппыт

 

– Юрий Михайлович, өрөспүү­бүлүкэ эбии дохуоттанарын наадатыгар, переработка боппуруоһа хайаан да көрүллэрэ кэм ирдэбилинэн буолла быһыылаах…

– Сөпкө этэҕин. Бөдөҥ производствота суох хайдах даҕаны гынан сайдар кыахпыт суох. Сирбит баайын ыга баттаан баран олордохпутуна, ким да үп-харчы биэриэ суоҕа.

– Тустаах кэмитиэт ыытар үлэтигэр өссө эбии тугу этиэҥ этэй?

– Үөһэ этэн аһарбытым курдук, мин салайар кэмитиэтим сүрүн үлэтэ — өрөспүүбүлүкэ бюджетын ылыныы. Маны таһынан бюджет туолуутун хонтуруоллуубут. Ааҕар-суоттуур палаата нөҥүө  үп-харчы көдьүүстээхтик туһаныллыытын эмиэ бэрэбиэркэлиибит.

Итини таһынан приватизация боппуруостарынан эмиэ дьарыктанабыт. Сыллааҕы приватизацияны быһаарарга тустаах министерствоны кытта үгүс үлэни ыытабыт. Сыана боппуруоһугар эмиэ элбэх үлэ барда. Кэмитиэт федеральнай сокуоннарга эмиэ үлэлэспитин бэлиэтиибин. Ол курдук, бурдугу тиэйиигэ бюджеттан кредит көрүллэрин курдук, «Российскай Федерация Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 675043-6 №-дээх федеральнай сокуону ылыныыга кэмитиэт кыттыыны ылбытын бэлиэтиибин. Бу кыһын Федерация Сэбиэтигэр эмиэ үгүс үлэни ыыппыппыт.

Итилэри таһынан тустаах кэмитиэт промышленноска олохтоох кадрдары тардыы боппуруоһугар эмиэ үлэлэстэ. Биллэрин курдук, Ил Түмэн Мирнэйгэ көһө сылдьар парламент истиилэрин ыыппыта. Бу улууска үлэлээбит буоламмын, ити тэрээһин ыытыллыытыгар үлэлэспитим. Бу боппуруоска бырабыыталыстыба Дорожнай карта ылынна. Промышленноска оробуочай кадры бэлэмнээһиҥҥэ үгүөрү үбү көрүөхтээхпит дии саныыбын. Үп-харчы бөҕөтө кутуллан үөрэммит инженердэрбит оробуочайдыы эбэтэр үлэтэ суох хаамса сылдьаллар.

– Юрий Михайлович, бюджеты ылыныыга сөбүлэҥ хамыыһыйалара үлэлииллэрэ төһө туһалааҕый?

– Парламент уонна бырабыыталыстыба өттүлэриттэн тэҥ чилиэннээх сөбүлэҥ хамыыһыйалара тэриллэн үлэлииллэрэ бюджет кэмитиэтин үлэтигэр олус туһалаах. Саамай мөккүөрдээх боппуруостары итиннэ илдьиритэн ырыталлар.

 

Кнопканы    эрэ  баттыы    олорбоппут

 

– Кистэл буолбатах, Интернет ситимигэр бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттарын кнопканы баттыы-баттыы олороллор диэн үгүстүк суруйаллар. Итиннэ эн туох хоруйу биэриэҥ этэй?

– Парламент үлэтин-хамнаһын билбэттэн-көрбөттөн итинник суруйаллар, этэллэр дии саныыбын. Бастайааннай төрүккэ үлэлиир депутаттар, этэргэ дылы, иллэҥсийэн таах халтай хаампыппыт суох. Саҥа сокуон барылларын көрөҕүн, бэйэ-бэйэҕин кытта кэпсэтэҥҥин, санаа атастаһаҥҥын, идея үөскээн, саҥа сокуоннар төрөөн тахсаллар. Пленарнай мунньахха сокуон барыла киириэр диэри наһаа элбэх үлэ барар. Итини нэһилиэнньэ билбэт. Манна бэйэбит эмиэ кинилэргэ кыайан тиэрдибэт буруйдаахпыт буолуо.

Бюджет кэмитиэтин мунньахтарыттан, дьиҥэр, кинигэ да суруйан таһаарыахха сөп. Наһаа интэриэһинэйдик бараллар. Сорох-сороҕор биэстии аҥаар чаас буоланнар, ноҕуруускалаахтык ыытыллаллар. Мунньахха кэлбит депутат санаатын хайаан да этиэхтээх дии саныыбын.

2015 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын пленарнай мунньахха 15 мүнүүтэ иһигэр ылыммыппыт. Итини чыпчаал көрдөрүү диэн үгүстэр күлэ-үөрэ эппиттэрэ. Билбэт киһи маны көрө-көрө, биллэн турар, кнопканы баттааччылар дии саныан сөптөөх. Дьиҥэр, бу сокуон үчүгэйдик оҥоһуллубут, ырытыллыбыт, дьүүллэһиллибит буолан, итинник түргэнник ылыллар.

Сессияҕа кэмитиэттэр мунньахтарыгар кыттыыны ылбат депутат үксүгэр ыйытыы биэрэр.

Маны таһынан депутаттар үгүстүк командировкаларга сылдьаллар, быыбардааччыларын кытта көрсөллөр, депутат ыйытыктарын оҥороллор, элбэх тэрээһиннэргэ кыттыыны ылаллар. Кнопканы баттааччылар буолбатахпыт (күлэр).

 

Федеральнай   сокуоннары  көҕүлээһиҥҥэ

 

– Юрий Михайлович, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн тугунан уратыланна дии саныыгыный? Ханнык тэрээһин ордук өйдөнөн хаалла?

– Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээн, регион интэриэһин көмүскүүр федеральнай сокуоннары ылыныыга элбэх үлэни ыыппытын бэлиэтиибин. Үгүс сокуон барыла көрүүгэ сытар. Алтыс ыҥырыы депутаттара ити үлэни салгыы ыытыахтаахтар.

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын бастакы съеһин тэрийэн ыыппыта саамай сөптөөх. Норуот депутаттарын үлэтигэр биир хайысха ылыллыбыта олус наадалаах дии саныыбын. Нэһилиэк, улуус депутаттара, баһылыктар, Ил Түмэн биир мандааттаах уокуруктарыттан талыллыбыт депутаттар биир сүбэнэн үлэлиир буоллахтарына, ити улуус сайдар. Бу съезд парламент ыыппыт үлэтигэр улахан оруоллаах буолла дии саныыбын.

– Политикаҕа хайдах быһыы­лаахтык кэлбиккиний?

– Мин политикаҕа производствоттан киирбитим. Биир кэмҥэ «Якутскэнерго» тэрилтэҕэ бу эйгэттэн өрөспүүбүлүкэ парламеныгар депутаттар баар буолуохтаахтар диэн сыал-сорук туруорунаннар, Ил Түмэн үһүс ыҥырыытыгар сэттэ энергетик идэлээх депутат баар буола сылдьыбыта. Олус бэркэ үлэлээбиппит. Бюджекка бастакы уопутум мантан саҕаламмыта. Ол кэнниттэн иккитэ быыбарга кытынным. Ити курдук, политикаҕа киирбитим. Политика производство курдук чуолкайа суох (күлэр). Быһаарынныҥ да, үлэлиир буоллаҕыҥ дии.

– Юрий Михайлович, партиялааххын дуо?

– «Биир ньыгыл Россия» партия чилиэнэбин. Баһылыыр-көһүлүүр партия кыаҕын үлэлээбит сирбэр Чернышевскай сэлиэнньэтигэр, Мирнэй оройуонугар туһанаары ити партияны талбытым. Итинтэн атын туох да сыалым-соругум суоҕа.

– Кэлэр ыҥырыыга парламент сас­таабын 100% уларытыахха наада диэн сорохтор этэллэр. Итиннэ эн тугу этиэҥ этэй?

– Преемственность диэн баар буолуохтаах. Билиҥҥи депутаттар кыайан ситэрбэтэх боппуруостара, дьыалалара бааллар. Сокуон оҥоруута наһаа судургу буолбатах. Оттон бириэмэ ыгым. Онон билиҥҥи састааптан дьыаланы иһиттэн билэр-көрөр уопуттаах депутаттар кэлэр парламент ыҥырыытыгар хайаан да баар буолуохтаахтар. Норуот мындыр, муударай. Быыбарга син биир бэйэтин көрдөрбүт дьону талар.

– Политикаҕа кыттыан баҕа­лаах ыччакка тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Өрүү этэллэрин курдук, поли­тика — кирдээх дьыала. Итиннэ сиэрдэрин-майгыларын сүтэримиэхтэрин наада. Хас саҥа салайааччы кэллэҕин ахсын, илин-кэлин түһэн, киниэхэ сөп түбэһэ сатаан, үтүө сирэйдэрин сүтэриэ суохтаахтар. Киһи өрүү сылдьарын курдук, биир кэм сылдьыах­таах. Принципиальнай буолуохха наада. Дьиҥэр, салайар кадрдары эрдэттэн бэлэмниир наадалаах.

 

«Улуу    учууталга    үөрэммит    дьоллоохпун»

 

– Үчүгэй учууталга түбэһэн үөрэнэр дьол дииллэр. Эн манна туох санаалааххыный?

– Наһаа сөптөөх этии. Олус үчүгэй учууталларга түбэһэн үөрэммит дьоллоохпун. Аҕам учууталынан, оттон ийэм эмиэ оҕону иитиигэ үлэлээбиттэрэ. Тус бэйэм учуутал идэтин үрдүктүк сыаналыыбын. Дойдубар Ньурба Аканатыгар физика уонна математика предметтэригэр үөрэтэр учууталлар наһаа күүстээхтэрэ.

Биһиги бөһүөлэкпититтэн 50-ча оҕо аатырбыт Үөһээ Бүлүү физмат оскуолатыгар үөрэммиттэрэ. Улуу, айдарыылаах учууталга Михаил Андреевич Алексеевка үөрэммит үрдүк дьоллоохпун. Наһаа ыарахан олохтооҕо. Ол эрээри киһи быһыытын сүтэрбэтэҕэ, киэҥ дууһалааҕа. Кини кылааспыт салайааччыта этэ. Промышленность сайдарын өтө көрөн, онно кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлээбитэ. Саха сиригэр техническэй интеллигенцияны төрүттээбит киһинэн буолар. Учууталбар тугунан да кэмнэммэт истиҥ махталлаахпын.

 

Булт   диэн   баран…

 

– Юрий Михайлович, төһө бултуугун-алтыыгын?

– Саха киһитин сиэринэн булт диэн баран, муннукка ытаабыт киһибин. Мирнэйгэ үлэлии сылдьан, улахан булка – тайахха, дьиикэй табаҕа сылдьарым. Хас күһүн ахсын оскуолаҕа бииргэ үөрэммит уолаттар түмсэммит бултааччыбыт, балыктааччыбыт. Ити үтүө үгэскэ кубулуйда. Билигин бириэмэ буллахпына, хоту улууска бараммын, бултуу-алтыы сатыыбын. Сахам сирин хатыламмат кэрэ айылҕатыгар сылдьартан ордук туох да суох дии саныыбын.

– Спордунан дьарыктана сылдьыбытыҥ дуо?

– Төһө да физмат оскуолаҕа үөрэннэрбит, тыа сирин оҕолоро буоларбыт быһыытынан, сүүрэн-көтөн, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах этибит. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, чэпчэки атлетиканан күүскэ дьарыктаммытым. Биир сыл оройуоммар сүүрүүгэ сэттэ төгүл чемпионнаабыт түгэннээхпин. Өрөспүүбүлүкэ да күрэхтэһиилэригэр кыттарым. Баскетболлуурум, волейболлуурум, футболлуурум. Национальнай ыстаныыларынан, мас тардыһыытынан эмиэ дьарыктана сылдьыбытым.

Кэлин Новосибирскайга институкка үөрэнэ сылдьан, эмиэ чэпчэки атлетиканан дьарыктаммытым. Биир сыл кросска уобалас чемпионунан буолбуттаахпын.

Билигин төһө да сааһырдарбын (күлэр) күрэхтэһиилэргэ кыттабын. Быйыл тэрилтэлэр спартакиадаларыгар иккис миэстэ буоллубут. Доруобуйабын көрүнэммин, скандинавскай хаамыынан дьарыктанабын.

– Ааҕааччыларга дьиэ кэр­гэниҥ туһунан билиһиннэр эрэ.

– Үлэм сыаналанан, наҕа­раадам элбээтэ (күлэр). Ити наҕараадалар тиксиилэригэр, олоҕум аргыһа, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Хаптаҕайыттан төрүттээх Людмила Ивановна оруола улахан диэн сыаналыыбын. Дьиэ-уот көрүүтүн, оҕолору иитии боппуруостарын барытын кини тутан олордоҕо. Онно хайа таттарарым буоллар, итинник үлэлиэм суоҕа этэ дии саныыбын. Икки кыыстаахпыт, биир уоллаахпыт. 93 саастаах ийэм баар. Билиҥҥэ диэри кини бөрүөгүн, бэрэскитин сии сылдьар дьоллоох киһибин.

– Юрий Михайлович, кэпсээниҥ иһин махтанабын.