Дэриэбинэҕэ үлэлии барар бырааска — массыына?!

Сорох регионнарга луохтуурдар тиийбэтэхтэр

“Тыа сирин луохтуура” бырагырааманы олоххо киллэриигэ туох проблемалар уонна кэскиллээх боппуруостар баалларын дьүүллэһиигэ анаммыт оробуочай сырыыларын кэмигэр Госдума депутаттара Саратов судаарыстыбаннай медицинскэй университетын клиническэй балыыһатыгар, перинатальнай кииҥҥэ, Карл Маркс бөһүөлэгин быраас амбулаториятыгар үлэһиттэри кытта көрүстүлэр.
«Бырааска, бастатан туран, болҕомто наада, кинини сөбүлүүллэрин, кини улахан система сорҕото буоларын уонна кинитэ суох ити система толору кыаҕынан үлэлээбэтин эмчит өйдүөх тустаах”, – диир Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Морозов.
Билигин “Тыа сирин луохтуура” бырагырааманан 5 сылтан итэҕэһэ суох болдьоххо тыа сиригэр үлэлии барарга быһаарыммыт медицинскэй үлэһиттэргэ биир кэмнээх 1 мөл. солк. толуйуу харчы көрүллэр. 2012 саҕаламмыт бырайыак ыраах уонна тиийэргэ уустук суоллаах-иистээх оройуоннарга исписэлиистэри тардыыга саамай дьайыылаах ньымалартан биирдэстэринэн буолбута. Бүгүҥҥү күҥҥэ ити бырагыраамаҕа 24 тыһ. кэриҥэ быраас кыттар. Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин чилиэнэ Нина Черняева эппитинэн, Федерация субъектарыгар ити бырагыраама олоххо киириитин туһунан парламентарийдар толору иһитиннэриини хомуйбуттар. Ону ааһан, кинилэр ити хайдах толорулларыгар, туох түмүктэри биэрбитигэр парламент хонтуруолун ыыталлар, итини сэргэ бырагыраама сыыйа-баайа кэҥиирин ситиһэ сатыыллар.
«Холобурга, “Тыа сирин луохтуура” бырагыраама кыттыылаахтарынан буолуохтаах быраастар саастарыгар ирдэбил ааспыт сылларга 35-тэн 50 сааска диэри улаатыннарыллыбыта, — диэн санатта Госдума туһааннаах кэмитиэтин чилиэнэ Анатолий Петров. — Тыа сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын таһынан, бырагыраамаҕа куораттыы тииптээх итиэннэ оробуочай бөһүөлэктэр киллэриллибиттэрэ».
Ол эрээри бырагыраама сорох регионнарга күүтүллэр түмүктэри биэрбэтэ. Федерация сорох субъектарыгар тыа сиригэр 2 тыһ. тахса быраас көспүт эбит буоллаҕына, атыттарыгар ити көрдөрүү 40 да киһини аһарбат. Маныаха олохтоох былаастар харчыны таһынан быраастарга тугу биэрэллэриттэн үгүс өттүгэр ситиһии кистэлэҥэ тутулуктанар. Сороххо – туох да суох, оттон ханна эрэ – толору социальнай пакет, аспирантураҕа үөрэнэр кыаҕы хааччыйыы, олорор дьиэ, сир учаастага, массыына, регионнааҕы көҕүлүүр эбии төлөбүрдэр.

Биир мөлүйүөн солкуобай. Ким элбэҕи?

«Тыа сирин луохтуура» бырагырааманы олоххо киллэриигэ баччааҥҥа диэри сытыы боппуруостар баалларын Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин чилиэнэ Юрий Кобзев билинэр. Ол курдук, үгүс исписэлиистэр 5 сыл ааһаатын кытта тута тыа сириттэн бараллар, оттон ардыгар сөбүлэһиини көтүрэллэр. Маннык быһаарыналларыгар кинилэри, сымнатан эттэххэ, үлэ судургута суох усулуобуйалара, медицинскэй тэрил тиийбэтэ, намыһах хамнас, профессиональнай өттүнэн үүнэр уонна оҕолорун хаачыстыбалаахтык үөрэттэрэр кыах суоҕа күһэйиэхтэрин сөп.
Бырааһы биир мөлүйүөнүнэн тыа сиригэр тутан хаалыы үгүс түгэҥҥэ чахчы кыаллыбат суол.
«Ыраах сытар оройуоннарга баар ыарыһахтарга чэпчэкитик уонна түргэнник тиийэллэрин туһугар быраастарга үлэлэригэр массыынаны, тупсаҕай олорор дьиэни аныыр, “дьиэҕэ дьуһуурустубалааһын” ураты усулуобуйаларын олохтуур туһунан толкуйдуурга этиилэр бааллар, – диэтэ Юрий Кобзев. – Ону таһынан, итиннэ майгынныыр регионнааҕы “Тыа сирин биэлсэрин” бырагыраама суотугар “Тыа сирин луохтуура” федеральнай бырагырааманы кэҥэтэр наадалаах, ити дойду үгүс сирдэригэр суолталаах».
«Парламент хаһыатыгар» Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин чилиэнэ Татьяна Соломатина быһаарбытынан, «тыа сиригэр бырааһы биир мөлүйүөнүнэн тута сатыыр чахчы да кыаллыбат». «Эбии хардыылары регионнар оҥоруох тустаахтар, – диэн санаалаах депутат. — Манна барыларыгар биир рецепт табыгаһа суох, ол курдук, Федерация араас субъектарыгар олох уонна үлэ усулуобуйалара араастар. Ол нэһилиэнньэ төһө элбэҕиттэн, тырааныспар ситимиттэн, нэһилиэнньэлээх пууннарга хайдах тиийиллэриттэн тутулуктаах».
Депутат этэринэн, тыа сирин эмчиттэринэн буолуон сөптөөх дьоҥҥо социальнай паке­ты кэҥэтии уонна олорор дьиэ­нэн хааччыйыы кинилэри көҕү­лүөн сөп этэ. «Бырагыраама кыттыылааҕар тута олорор дьиэ биэрдэхтэринэ, итиэннэ кини хас эмэ сыл үлэлээн баран, 5-7 сылынан ити квартиратын чэпчэтиилээх сыананан атыылаһар бырааптанарын эбэтэр киниэхэ босхо бэриллэрин чопчу билэр буоллаҕына, үлэлиир миэстэтигэр 5 сыллаах болдьох ааспытын да кэннэ хааларыгар, саарбаҕа суох, ити көҕүлүүр ньыманан буолуоҕа», — диэн быһаарда кини.
Бырагырааманы олоххо киллэ­риигэ регион толоруулаах былааһын бэрэстэбиитэл­лэрэ эмиэ күдээринэ сыһыанна­һалла­ра табыллыбат диэн ааҕар Татьяна Соломатина. «Администрация баһылыга бу проблематтан тэйэ туттар, ити кинини долгуппат буоллаҕына, туох да үчүгэй тахсыбат, – диир парламентарий. — Регион салайааччытын үлэтин бюджет эйгэтигэр быраастарга, учууталларга, библиотекардарга сыһыаннаан кадр политикатынан эмиэ сыаналыахтаахпыт диэн ааҕабын».

Быраас идэтин суолтатын үрдэтиэххэ

Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Леонид Огуль тыа сирин олохтоохторун оҕолоро медицинскэй университеттарга үөрэххэ киириилэригэр чэпчэтиилэри эбэтэр анал бырагыраамалары киллэриини туруорсар. «Тыа сирин луохтуура» темата кадры бэлэмнээһини кытта сибээстээх, сүрүн боппуруоһунан туруохтаах. Куорат олохтооҕо 1 мөлүйүөн солкуобайга дэриэбинэҕэ барара-барбата өссө өйдөммөт, оттон тыа сириттэн төрүттээх киһи куоракка үөрэҕи бүтэрэн, тыа сиригэр төннүөн сөп», — диэн бэлиэтээтэ кини. Туһааннаах кэмитиэт чилиэнэ Тамара Фролова үүнэр көлүөнэни кытта кичэйэн үлэлииргэ итиэннэ медик идэтэ өрө тутуллар, бочуоттаах буоларын ситиһэргэ ыҥырда.
Ааспыт сылларга уустук проблемалар көстөн таҕыстылар. Ол курдук, бырагыраама кыттыылаахтарын ортотугар оҕолорун көрөөрү уоппускаҕа барбыттар ахсааннара элбэх. 2012-2015 сс. Россия үрдүнэн ити быраабынан 4445 киһи туһаммыт – көспүт дьон уопсай ахсааныттан 25%. Эдэр быраастары аармыйаҕа ыҥырыыттан итинтэн итэҕэһэ суох мөккүөрдээх балаһыанньа үөскүүр, кинилэр сулууспаҕа баралларыттан сылтаан дуогабары көтүрэргэ күһэллэллэр.

Саха сиригэр хайдах үлэлиирий?

2016 с. сэтинньи 1 к. YakutiaMedia ИА СӨ доруобуйа харыстабылыгар миниистирин бастакы солбуйааччыта Олег Припузов кэпсээбитинэн, өрөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр уонна куораттыы тииптээх бөһүөлэктэргэ араас идэлээх 449 быраас “Тыа сирин луохтуура” бырагырааманан үлэлии барбыт.
Саха сиригэр ити бырагыраама үбүн 60% федеральнай бюджеттан ананар, оттон 40 % – өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетыттан.
Федеральнай бырагырааманы таһынан өрөспүүбүлүкэтээҕи үлэлиир. Ол курдук, Арктикатааҕы уонна хотугу оройуоннарга үлэлии барар психиатр уонна нарколог быраастарга эмиэ 1 мөл. солк. харчы төлөнөр. Итини сэргэ Арктикатааҕы уонна хотугу улуустарга 5 сылга үлэлии барар быраастар хамсаабат баайы атыылаһалларыгар харчы ылыахтарын сөп. Ол Дьокуускайга дьиэ квартиратын 50%.
Маны таһынан, министиэристибэ бары муниципальнай тэриллиилэри кытта исписэлиистэри олохсутууга, ол иһигэр олорор дьиэ тутуутугар сир учаастактарын биэрэр туһунан дуогабар түһэрсибит.