Мария Уткина: «Амарах сыһыан, кэмигэр этиллибит сылаас тыл…»

«Стратегия» диэн сүнньүнэн байыаннай суолтаҕа туттуллар тыл өйдөбүлүн, чопчу доруобуйа харыстабылын боппуруоһугар көһөрөн тутуннахха, ханнык эмэ сүһүөх кэмҥэ бэлиэтэммит сүрүн сыалы ситиһии, олоххо киллэрии соругун быһыытынан суолталанан тахсар. Судаарыстыба бу стратегиятын сыала, аҕам саастаах гражданнар интэриэстэригэр олохтуур социальнай бэлиитикэтин уруттата тутар хайысхаларын, бириинсиптэрин, соруктарын быһаарыы буолар.
Судаарыстыба стратегията, саастаах гражданнар доруобуйаларын туругун көрүүнү-истиини тупсарыы суотугар, кинилэр олохторун уһунун улаатыннарыыга, олорор усулуобуйаларын хаачыстыбатын үрдэтиигэ, уопсастыба олоҕор көхтөөх кыттыыны ылалларыгар усулуобуйаны тэрийиигэ туһуланар. Стратегия бастакы түһүмэҕэ 2015 – 2020 с.с. хабар, иккис түһүмэҕэ 2020 – 2025 с.с. ыытыллар.
Судаарыстыба сааһырбыт гражданнарыгар болҕомтотун уонна кыһамньытын уурар соругу туруоруммута — улахан социальнай төрүөттэрдээх. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар тыылга ыар үлэҕэ миккиллибит, хоргуйууну уонна аччыктааһыны көрсүбүт бүгүҥҥү аарыма саастаах кырдьаҕастар, сэрии тулаайахтарын уонна ол уоттаах сыллар оҕолорун тобохторо бүгүн да бааллар, олох олороллор. Судаарыстыба кинилэргэ улахан төлүүр иэстээх.
Бүгүҥҥү кырдьаҕас саастаах биэнсийэлээхтэр — дойду саамай дьадаҥы араҥатыгар киирсэр дьон. Кинилэр, бэйэлэрин кэмнэригэр, дойду социальнай-экэнэмиичэскэй барҕарыытыгар сыаната биллибэт кылааттарын киллэрбиттэрэ, ол тугунан да мэлдьэһиллибэт история чахчыта буолар. Судаарыстыба тутула, олох укулаата уларыйарыгар, хара көлөһүннэрин төлөбүрэ уурунуу харчыларыттан ытыс соттубуттар, иирбит импилээссийэҕэ оҕустарбыттар, түмүгэр умнаһыкка кубулуйбуттар, хаанынан ытаабыттар, күн бүгүнүгэр диэри ол самныыттан өрүттэ илик балаһыанньалаах, сэнэх олоххо эрэллэрин сүтэрбиттэр – эмиэ кинилэр.
Арассыыйаҕа биэнсийэҕэ тахсар саас улаатта. Дойду бэрэсидьиэнэ ити ыарахан сорук норуокка дьайыахтаах уһугун-кырыытын мүлүрүтэр быһаарыылары ылынна. Судаарыстыба аҕамсыйбыт саастаах гражданнарыгар туһуламмыт стратегията эмиэ маннык сыаллааҕа-соруктааҕа саарбахтаммат. Аны туран, дойдуга саамай күүстээх бэлитиичэскэй көхтөөх ким буоларый? Саамай сөп, аҕа көлүөнэ дьон. Бары таһымнаах быыбардарга кыттыыны ылыы сүрүн көрдөрүүлэрин кинилэр биэрэ сыталлар.
Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйылгы ыам ыйынааҕы ыйаахтарыгар 12 стратегическай соруктары туруорда. Олор истэригэр демография, доруобуйа харыстабылын боппуруостарыгар туруоруллубут соруктар бааллар.
Хайа да судаарыстыба сиэрдээх бэлиитикэтэ оҕо сааска, тулаайахха-кыаммакка, кырдьаҕаска хараһылталаах сыһыанынан сыаналанар уонна быһаарыллар. Сайдыылаах дэнэр үгүс судаарыстыбалар дьоҥҥо туһуламмыт үчүгэй социальнай хайысхалаах бэлиитикэлээхтэрэ биллэр. Аныгы Арассыыйа үрдүкү салалтата, төһө да чэпчэкитэ суох кэмнэр турбуттарын иһин, социальнай бэлиитикэтин күүһүрдэр суолу тутуһара биһирэниэх эрэ тустаах. Биллэн турар, дойду үрдүкү салалтата бэйэтин саастаах гражданнарыгар туһуламмыт стратегияны ылбыта элбэх төрүөттэрдээҕэ өйдөнөр суол. Ону барытын ырыта барбакка, боростуойдук өйдөнөр өттүттэн талан холобурдуу сатаатым.
Дойду үрдүкү салалтата туруорбут соруктарын олоххо киллэриигэ, өрөспүүбүлүкэбит доруобуйаҕа харыстабылын салаата куһаҕана суох бэлэмнээх көрсөр диэххэ наада. Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №-дээх балыыһа-судаарыстыбаннай бюджет учреждениета баар. Манна сыһыаран эттэххэ, бу балыыһа ааспыт сылга төрүттэммитэ 85 сылын бэлиэтээбитэ. Балыыһа кэлэктиибэ, бэйэлэрин тэрилтэлэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир туйгун үлэлээх, бастыҥ үлэ үгэстэрдээх уонна баай историялаах учреждение буоларынан сокуоннайдык киэн туттар. Тэрилтэ үлэлээн кэлбит олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын чахчыларыттан быһыта тардан аҕаллахха маннык:
1932 сыллаахха Саха АССР доруобуйаҕа харыстабылын норуодунай хамыссырыйаатын иһинэн «Эппиэттээх бэлитиичэскэй үлэһиттэр поликлиникалара» диэн ааттаах тэриллибитэ. Ол аата номенкулатураҕа киирэр эппиэттээх бартыыйынай, сэбиэскэй үлэһиттэри эмтиир, көрөр-истэр анал туруктаах(ыстаатыстаах) сабыылаах учреждение быһыытынан. Маныаха «эппиэттээх салайар үлэһиттэргэ» диэн ыстаатыс кими да дьиктиргэтиэ эбэтэр кыйахыа суохтаах. Арассыыйаҕа бу олоҕурбут дириҥ силистээх үгэс буолар, арай аныгы Арассыыйаҕа баай дьон элбээн, кыраныысса таһыгар эмтэнии муодата тэнийбитэ ыраатта. Биһиэхэ биллэринэн, арай Борис Ельцин Москуба куорат бартыыйынай кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн олорон, номенкулатураҕа көрүллэр чэпчэтиилээх батаасканы утары балачча «кимиилээхтик» охсуһа сатаабыттаах. Ол «долгунугар» олорсон, барбах, бэрэсидьиэҥэ тиийэ «үүммүттээх». Дьиҥнээх дьыалатыгар, ол номенкулатура батааскатын кытта охсуһуу олох боростуой дьыала эбит: баара-суоҕа баай кылааһын, харчылаах дьону үөскэтии. Оттон ол ыраах, ааспыт үйэ 30-с сылларынааҕы номенклатура диэн туга кэлээхтиэй, киэн туттара диэн норуотун туһугар үлэлиирэ эрэ этэ буоллаҕа.
1951 сыллаахха поликлиника 1№-дээх куораттааҕы балыыһаҕа уларытан тэриллибитэ. Балыыһа Аҕа дойду Улуу сэриитин инбэлииттэригэр, тыыл бэтэрээннэригэр, персональнай биэнсийэлээхтэргэ, үтүөлээх үлэһиттэргэ эмтиир-сэрэтэр, чөлгө түһэрэр көмөнү оҥороро. Кэлин сылларга «Тутааччы» куораттааҕы балыыһаҕа, Саха АССР доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтин 1№-дээх балыыһатыгар, «3 №дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа» СӨ доруобуйаҕа харыстабылын судаарыстыбаннай учреждениетыгар уларытыллан тэриллитэлии сылдьыбыта. 2012 сылтан «3№-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа» СӨ судаарыстыбаннай бюджет учреждениетын быһыытынан үлэлиир.
— 3№-дээх өрөспүү­бүлүкэтээҕи балыыһа-элбэх профильнай хайысхалаах үлэлээх мэдиссиинэ бөдөҥ учреждениетын састаабыгар, — диэн кэпсиир бу балыыһа кылаабынай бырааһын эмтиир үлэҕэ солбуйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа Мария Семеновна Уткина, — төгүрүк сууккалаах 100 куойкалаах Гериатрическай киин, инфаркт уонна инсульт курдук ыарахан ыарыыларга оҕустарбыт дьоҥҥо эрдэлээн ситэрэн эмтээһини уонна чөллөрүгэр түһэриини ыытар 60 куойкалаах отделениелаах 1№-ээх стационар, симиэнэҕэ 240 киһини аһарар поликлиника, инновациялаах хайысхаҕа үлэлиир персонализированнай киин киирэллэр. Өссө, өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа буоларбыт быһыытынан, байыаннай сулууспаҕа ыҥырыллааччыларга мэдиссиинэ көрүүтүн ыытар хамыыһыйа биһиэхэ киирэр. Балыыһа технологическай сэбилэниитигэр лучевой-рентген, функциональнай, эндоскопическай сыыппара төрүккэ үлэлиир аппаратура, диагностиканы ыытар килииникэ-лаборатория бааллар.
3 №-дээх балыыһаны 2003-2016 с.с. СӨ үтүөлээх бырааһа, П.А.Петров аатынан СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата А.С.Сидоров салайбыта. Билигин кылаабынай бырааһынан В.И.Назаров үлэлиир. Барыта 467 үлэһиттээхпититтэн, бырааһа – 190, орто медперсонала – 150, алын персонала 72 киһи. Гериатрическай киин сэбиэдиссэйэ З.П.Горохова уонна 1 №-дээх стационар сэбиэдиссэйэ Н.Г.Дмитриева РФ уонна СӨ үтүөлээх быраастарын үрдүк ааттарын чиэстээхтик сүгэллэр. Биһиэхэ СӨ 16 үтүөлээх быраастара бааллар. 21 быраас уонна 4 медсиэстэрэ «РФ доруобуйатын харыстабылын туйгуна» бэлиэлээхтэр, 67 быраас уонна 46 орто мэдиссиинискэй үлэһит «СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуннарынан» буолаллар.
Биһиги балыыһабыт өрөспүү­бүлүкэ саастаах уонна кырдьаҕас дьонугар гериатрическай идэтийбит көмөнү оҥоруу тэрээһин-методическай киининэн буолар. Кырдьаҕас дьону эмтиирбитинэн, кинилэр үйэлэрэ уһууругар эрэ буолбакка, хаачыстыбалаах олоҕунан олороллоругар көмөнү оҥорорбутунан киэн туттабыт. Гериатрия хайысхатыгар каадыры бэлэмнээһиҥҥэ, Хотугу сир кытаанах усулуобуйатыгар киһи кырдьыытын проблемаларын науканан сирдэтэн чинчийиигэ, геронтолог-быраастары аспирантураҕа уонна докторантураҕа үөрэттэрии боппуруоһугар, «Гериатрия» идэтигэр көһө сылдьар сертификациялаах цикллэри ыытыыга, МНРА Сибиирдээҕи салаатын кэлим мэдиссиинэ проблемаларын чинчийэр Саха сиринээҕи научнай киинин, МНРА Сибиирдээҕи салаатын терапияҕа НЧИ, дьупулуом кэннинээҕи үөрэхтээһиҥҥэ Саан Бөтөрбүүрдээҕи мэдиссиинэ акадьыамыйатын геронтологияҕа уонна гериатрияҕа хаапыдыратын кытары, тиһигин быспакка бииргэ үлэлээһин түмүгэр ситиһиллэр.
Балыыһа баазатыгар гериатрия, неврология, кардиология хайысхаларынан наука төрүттээх үлэ көхтөөхтүк ыытыллар. Билигин мэдиссиинэ наукатын 6 хандьыдаата бэлэмнэннэ. Балыыһа кэлэктиибин дуогабарыгар Ыччат бэлиитикэтэ туспа пуунунан киллэриллэн сылдьар. Ол бэлиитикэ сүнньүнэн, бастакы сылларын үлэлиир эдэр исписэлиистэргэ настаабынньыктар сыһыарыллаллар. Эдэр исписэлиистэр истэриттэн салайар дуоһунаска үүнүөхтэрин сөптөөх өттүлэрин кытта тус сыаллаах үлэ ыытыллар. Эмиэ эдэр исписэлиистэргэ биир кэмнээх матырыйаалынай көмө оҥоһуллар. Эр-ойох буолуу, оҕо төрөөһүнүн түбэлтэтигэр, хамнаһын оннунан хаалларан туран, уоппуска көрүллэр.
2000 сыллаахха балыыһабыт «Арассыыйа үлэнэн албан аата» лауреатынан буолбута. 2012 сылга «Арассыыйа доруобуйа харыстабылын бастыҥ учреждениелара» Национальнай эрэйиэстиргэ киллэриллибитэ. 2015 сыл түмүгүнэн «РФ доруобуйа харыстабылын бастыҥ учреждениелара» номинацияҕа киирбитэ.
Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйа харыстабылын министиэристибэлэрэ эмтиир учреждениеларга саҥа соруктары туруораллар. СӨ Баһылыгын эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу Айсен Николаев, дьоҥҥо болҕомтолоох уонна үтүө сыһыан саҥалыы таһымҥа тахсыыта, доруобуйа харыстабылыгар уларыйыы барбытын сүрүн бэлиэтинэн буолуоҕа диэн бэлиэтээн этэр. Бэдэрээлинэй киин өйөбүлүнэн, чугастааҕы кэмҥэ кардиологическай уонна онкологическай кииннэр үлэҕэ киириэхтээхтэр. Айсен Николаев эмчит профессиональнай көмөтө, ыарыыны эрдэттэн булуу уонна сэрэтии, өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕор кыаллымтыа уонна тоҕоостоох буолуохтааҕын туһунан соругу туруорар. Үлэбитигэр бырагырааманан барыы ирдэнэр. Балыыһабыт, стационарбыт, гериатрическай кииммит эмтэнээччилэри сытыа­рар, көрөр-истэр, эмтиир усулуобуйаларынан өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьаллар. 9 тыһыынча киһи биһиэхэ сыһыарыллан сылдьар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ ыараханнык ыалдьыбыт дьону чөлгө түһэрии куойката элбиирэ хайаан да наада буолла. Сытар, кыаммат кырдьаҕастары көрөр-истэр паллиативнай терапия отделениета аһыллыан наада. Бу боппуруостар быһаарылыннахтарына, балыыһалар куойкаларын ахсаана биллэрдик эбиллиэ этэ.
Мэдиссиинэ эйгэтигэр өрөс­пүүбүлүкэҕэ үрдүк технология утумнаахтык киирэр уонна үчүгэй көдьүүстээхтик үлэлир. Теле-мэдиссиинэ, информациялаах технология, көмпүүтэр томографията өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник туттуллар. Биир тылынан эттэххэ, мэдиссиинэ сайдыыта күлүмэх түргэннээх сэттэ ыллар хардыынан баран иһэр.
Ол эрэн, технология технологиятынан, оттон киһи киһитинэн буоллаҕа. Эмчит ыарыһахха, кыаммакка, кырдьаҕаска үтүө сыһыанын атын туох да солбуйар кыаҕа суох. Амарах сыһыан, кэмигэр этиллибит сылаас тыл бэйэлэрэ эмтээхтэр диэн мээнэҕэ этиллибэт. Билиҥҥи үрдүк сайдыылаах үйэҕэ, эмчит уонна эмтэнээччи икки ардыларыгар хардарыта ытыктабыллаах, эйэҕэс сыһыан булгуччу баар буолуон наада. Дьон бэйэтин доруобуйатын көрүнэр, доруобуйатын туһугар эппиэтинэстээх буолар култуурата үрдээн иһэрэ биһигини үөрдэр. Эмтээччи профессиональнай таһыма, киһилии хаачыстыбата үрдүк, оттон эмтэнээччи доруобуйатын туһугар эппиэтинэһи бэйэтигэр сүксэр буоллаҕына, кыайтарбат диэн суох буолуоҕа.