Наука уонна быраактыка ыпсыыларыгар

Аныгы мэдиссиинэ сайдыыта үрдүк технологияны кытта быһаччы сибээстээх. Маннык технологияны бэйэтэ айар, оҥорон таһаарар уонна дьиҥнээх дьыалатыгар толору баһылаабыт мэдиссиинэлээх судаарыстыба, доруобуйа харыстабылыгар аан дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар.

Мэдиссиинэ үрдүк технологиятын, туох эрэ биричиинэнэн, бэйэтэ айан оҥорбот судаарыстыба, норуотун харыстыыр сыалынан, ону атыылаһыыга, исписэлиистэрин үөрэтиигэ, сөптөөх матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазанан хааччыйыыга үбүн-харчытын кэччэммэккэ ыытар буоллаҕына, ол дойду доруобуйаҕа харыстабылын сулууспата олох аныгы ирдэбилигэр толору эппиэттэһэр кыахтаах. Арассыыйа судаарыстыбата күн бүгүн ити суолу тутуста. Ол дьиҥнээх түмүгэ аны 10-15 сылынан толору көстүө турдаҕа.

Мэдиссиинэ эйгэтигэр үрдүк технология киэҥник өтөн киириитэ, бу киһи аймаҕы быыһыыр, өрүһүйэр соҕотох уонна халбаҥнаабат хайысха буолар диэн бигэргэтэргэ эрдэ буолуо. Сир үрдүгэр олох баарын тухары, туохха барытыгар — үчүгэй уонна куһаҕан, үтүө уонна мөкү — хайалара да «эстэн-быстан, сүтэн-иҥэн» хаалбакка, бииргэ сэнньэлиһэн сылдьаллар эбээт. Ол эбэтэр айылҕаҕа туох барыта тэҥ балаансалаах, биир тэҥинэн баттыыр дьайыылаах гына айыллыбыт быһыылаах. Ол курдук, куһаҕанын талан эттэххэ, мэдиссиинэ төһөнөн сайдар, ыарыы, ыалдьыы көрүҥнэрэ кыайан эмтэммэт, эмкэ бэриммэт буола эмиэ «сайда, дьүһүн кубулуйа» тураллар. Чэ, ол эрээри, туох да диэбит иһин, мэдиссиинэҕэ аныгы сайдыылаах технология киэҥник хардыылаан киириитэ — бу дьиҥнээх өрөбөлүүссүйэ, уларыта тутуу.

«Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер» судаарыстыбаннай аптаныамынай учреждение Сардаҥанан (лучевой) диагностикалааһыҥҥа отделениетыгар сылдьан баран, итинник «саарбах» гынан баран, сүнньүнэн сырдык санаалар кииртэлээн таҕыстылар. Ыарыы хайа да көрүҥүн аан бастаан быһаарар, түмүк оҥорор сулууспа, мэдиссиинэ саамай сайдыылаах саҥа тэриллэринэн сэбилэниэхтээҕэ үчүгэйдик өйдөнөр суол.

Историяттан ахтан аһардахха, ааспыт 2018 сылга өрөспүүбүлүкэ эрэнгиэн сулууспата тэриллибитэ 90 сыла бэлиэтэммит. Рентгенология  ньиэмэс омук физик учуонайа, Нобель бириэмийэтин лауреата Фридрих Конрад Рентген аатын сүгэр. Саха сиригэр эрэнгиэн сулууспата тэриллиитэ Б.Ө.Ойуунускай аатын кытта ыкса ситимнээҕэ кэрэхсэтэр. 1928-1930 с с. Б.Ө.Ойуунускай өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин, доруобуйаҕа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыытын норуодунай хамыһаара. Урусхаллааһыннаах кырасдааныскай сэрии кэннинээҕи ыарахан кэм. Олохтоох нэһилиэнньэни сэллик ыарыы аҥаардастыы сууһарарын таһынан, ахсаана биллибэт сыстыганнаах ыарыы өрө турбут ураты ыарахан балаһыанньата. Норуот хамыһаара уһуннук эриһэн туруорсан, бастакы эрэнгиэн-кэбиниэти астарар туһунан боппуруоһу быһаартарар. Өрөспүүбүлүкэ 1928 сыллааҕы кэмчи да кэмчи бүддьүөтүттэн эрэнгиэн аппарааты атыылаһыыга 5000 солк. уонна ону туруорууга 60 солк. көрүллэрин ситиһэр. Салгыы, урут Саха сиригэр үлэлээбит, соҕуруу баран рентгенолог быраастыы сылдьар Б.А.Цыбульскай кэргэнинээн кэлэргэ сөбүлэҥнэрин ситиһэр. Үөһээ Дьааҥы балыыһатыгар үлэлээн баран, эмиэ соҕуруу бараары «кынатын куурдан сылдьар» биэлсэр В.Т.Кривенконы тылыгар киллэрэн, эрэнгиэн тиэхиньигинэн үлэлии хааларга тылыгар киллэрэр. Онон, Саха сирин бастакы эрэнгиэн-бырааһынан Борис Александрович Цыбульскай буолар. Саха сиригэр бастакы эрэнгиэн-кэбиниэт, ол аата эрэнгиэн сулууспа аһыллыбыт историята итинник. («Стр. истории рентгенологии Якутии» кинигэттэн).

Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер Лучевой диагностикаҕа отделениетыгар 6 быраас, 6 орто мэд. персонал (эрэнгиэнлабарааннар, сиэстэрэ) уонна биир алын мэд. персонал (саньытаарка) үлэлээн кэлбиттэр. Отделение сэбиэдиссэйэ —  үрдүкү  квалификациялаах категориялаах рентгенолог-быраас, СӨ доруобуйаҕа харыстабылын туйгуна М. И.Тихонова. (Майя Ивановна уоппускаҕа барбыт кэмигэр сылдьыбытым).

— Бу Соҕуруу Кэриэйэҕэ оҥоһуллубут маммограф биһиэхэ 2013 сылтан үлэлиир, — диэн кэпсиир рентгенолог-лабараан Иван Шергин. Бу отделениеҕа бу идэтинэн 32 сыл үлэлээн кэлбит Иван Захарович биир саамай уопуттаах исписэлиис. 1987 сыллаахха Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ учуулуссатын бүтэриэҕиттэн, этэргэ дылы, харыс да сири халбарыйбакка биир тэрилтэҕэ үлэлии сылдьар дьирээ киһи буолар. — Кылаабынай бурҕалдьыны соһор дьиҥнээх «көлүүр оҕуспутунан» Дьоппуон дьиҥ бэйэтин оҥоһуута сыыппара эрэнгиэн аппараат (Shimadzu) бу турар. (Иван Захарович ураты тапталлаахтык ааттыыр уонна сыһыаннаһар бу аппараатын үлэлиир бэрээдэгин миэхэ сиһилии кэпсиэн, өссө көрдөрүөн баҕарар быһыылаах да, бу киһиҥ ол чааһыгар ып-ырааһынан мэндээриччи көрөн эрэ кэбиһээхтиир буоллаҕа эбээт. — П.И.).

— 2014 сылга Арассыыйаҕа үс маннык аппараат кэлбититтэн бииригэр Саха сирэ тиксибит. Күн бүгүн даҕаны Арассыыйаҕа ахсаана олох кэмчи диэн буолар. Биһиги эрэгийиэммит искэннээх ыарыыга дойду үрдүнэн «инники күөҥҥэ» сылдьара төрүөт буолта буолуо  дуо диэн ыйытаҕын дуу? Дьэ, билбэтим, ону бигэргэтэр кыаҕым суох.

Дьоппуон бу аппараата киһини баһыттан атаҕар диэри, бары уорганнарын түһэрэр. Аны туран, бэйэтин бэйэтэ ыраастанар, туох эрэ сатала суох түгэннэргэ эмиэ бэйэтин бэйэтэ тохтотунар, онтон холбонор чахчы «өйдөөх» тэрил буолар. Кыбартаалга биирдэ Москубаттан анал исписэлиистэр кэлэннэр тэхиниичэскэй туругун бэрэбиэркэлээн бараллар. Билиҥҥитэ биирдэ эмэтэ алдьаммыта уонна өрөмүөннэммитэ диэн суох.

Искэннээх ыарыыны утары охсуһууга биһиги, лучевой диагностика отделениетын үлэһиттэрэ, «көстүбэт фронт байыастарынан» буолабыт. Билигин улуустар кииннэригэр онкологическай кэбиниэттэр үлэлииллэр. Маммографическай аппараат, флюограмма, эрэнгиэн, УЗИ бааллар. «МИС» саҥа бырагырааманан, поликлиника бырааһа пациены көрөн баран, көмпүүтэргэ киллэрэн кэбиһэр. Искэннээх ыарыылаах киһини улуустардааҕы балыыһалар өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансерга ыыталлар. Ыарыһах антах түһэн кэлбит синиимэктээх да буоллаҕына, биһиэхэ ыытан хаттаан түһэртэрэллэр. Биһиги ол киһи искэнэ хайдах сытарын быһааран биэрэбит.

Мин бу эйгэҕэ үлэлээбитим ыраатта, онон уруккуну уонна билиҥҥини тэҥнээн көрөр, түмүк оҥорор син кыахтаахпын дии сананабын. Урукку сэбиэскэй кэмнээҕи аппарааттарбытыттан сорохторо кыамталара кыра, чаастатык алдьанымтыа, ол түмүгэр, хам-түм да буоллар, устуу хаачыстыбата мөлтөһүөр буолан хаалыан сөптөөҕө. Билигин оннук итэҕэс төрдүттэн таһаарыллыбат. Мэдиссиинэ оччотооҕу бэйэ оҥоһуу тэрилэ уонна сайдыылаах омук дойдуларын бүгүҥҥү үрдүкү технологиялаах аппарааттара — сиртэн халлаан ырааҕын курдук араастаһаллар. Дьиҥэ, оннук буолуохтааҕа буолуо, чуолаан мэдиссиинэ эйгэтигэр сайдыы сөҕүмэр түргэн тэтиминэн бара турар.

Бэйэм көрүүбэр, ыарыһах ахсаана элбии турар. Аны туран, тыа сириттэн да, бырамыысыланнай улуустартан да тэҥинэн ыалдьаллар курдук. Алдантан, Мииринэйтэн, Нерюнгриттан элбэхтик кэлэллэр. Эмиий, тыҥа, о.д.а. ис уорганнар искэннээх ыарыынан ыалдьыылара намтаабат. Искэннээх ыарыыны эмтээһин көдьүүһэ түмүктээх буолуутугар, ыарыыны эрдэлээн быһаарыы уонна чуолкай диагноһы туруоруу быһаарар оруоллаах. Бу манна биһиги сулууспабыт сыралаах кылаата баарын бары билинэллэр, — Иван Захарович кэпсээнин түмүктүүр.

Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕынан, искэннээх ыарыынан ыалдьыыга уорбаламмыт ким баҕарар, икки нэдиэлэ иһинэн диагноһа чуолкайданыахтаах. Ыйаах олоххо киириитигэр 1 трлн. солк. харчы көрүллүбүтэ. Ол ыйаах бу лучевой диагностика отделениетыгар  муус устар 1 күнүттэн быраактыкаҕа киирбит. Ол курдук, отделение көмпүүтэрдээх томографиятыгар уонна УЗИ-гар икки быраас, биир орто мэд. персонал ыстааттара эбиллибиттэр.

Ю.А.Николаев, рентгенолог-быраас, өрөспүүбүлүкэ доруобуйаҕа харыстабылын туйгуна. Юрий Алексеевич СГУ мэдиссиинэ факультетын 1999 сылга бүтэриэҕиттэн, эмиэ бу отделениеҕа үлэлиир. 2005-2011с с. — отделение сэбиэдиссэйэ. Үлэлэрин биир сэргэх түмүгүнэн уочараты суох оҥорбуттарын бэлиэтиир. Кырдьык, үс чаас кэриҥэ буолбут кэммэр көрүдүөргэ, кэбиниэттэр ааннарын тастарыгар биирдиилээн кэтэһэн олорор дьону көрдүм. Кыһалҕалаах киһи чопчу болдьоммут бириэмэҕэ кэлэн көрдөрүнэр буолбут. «Урут уочарат бөҕөтө буолара» диэн Юрий Алексеевич бэйэтэ билинэр.

— Биһиэхэ улуустардааҕы уонна куораттардааҕы поликлиникалар көмпүүтэрдээх томографтарыгар, УЗИ-гар түспүт дьон кэлэллэр. Биһиги хаттаан түһэрэн, бэйэбит түмүкпүтүн оҥорон баран, ыарыһаҕы аналлаах исписэлиискэ ыытабыт. Эр дьоҥҥо тыҥа, дьахталларга эмиий араага элбэх. Ону таһынан, быар, куртах, куолай, очоҕос, төрүүр-ууһуур уорган искэннээх ыарыылара эмиэ элбэх. Биһиэхэ, сахаларга, тыҥа, быар, куолай араага ордук элбэх дуу диэн санаалаахпын.

Ааспыт үйэ 70-с сылларыттан өрөспүүбүлүкэтээҕи эрэнгиэн сулууспа сайдыыта РСФСР уонна СӨ үтүөлээх бырааһа Владимир Алексеевич Баранов аатын кытта сибээстээх. Владимир Алексеевиһы өрөспүүбүлүкэ аныгы лучевой диагностикатыгар уһулуччулаах саҥаны киллэрээччинэн ааттыыллар.

Саха сирин доруобуйа харыстабылыгар историятын кытта билистэххэ, онкологическай сулууспа бастакы рентгенологынан Евграф Григорьевич Федоров буолар эбит. Кини 1889 сыллаахха төрөөбүт, Саха сиригэр 1913 сыллаахха  бастакынан тэриллибит мэдиссиинэ оскуолатын бүтэрбиттэртэн биирдэстэрэ. 1922 сылга диэри араас оройуоннарга биэлсэрдээбит. 1926 сыллаахха иккис Москубатааҕы үнүбэрсиэт мэдиссиинэҕэ факультетын бүтэрбит. Кэлин Киин рентгенологическай үнүстүүт баазатыгар идэтитиини баран ачыстаассыйаламмыт. 30-с сылларга ССРС Наркомздрава Кытай Синьдзянскайдааҕы провинциятыгар, онтон 1940 сылга Таджик ССР-га хомондьуруопакалаабыт. Сэрии сылларыгар Е.Г.Федоров Забайкальетааҕы байыаннай уокурук чаастарыгар хирурдаабыт. Сахатын сиригэр төннөн, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин анал поликлиникатын кылаабынай бырааһынан уонна саҥа аһыллыбыт онкологическай диспансер эрэнгиэн-терапевтическай кэбиниэтин сэбиэдиссэйинэн олохтон туоруор диэри үлэлээбит. Е.Г.Федоров эмчит быһыытынан дьиҥ дьоруойдуу үлэтэ-хамнаһа РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх бырааһын үрдүк ааттарынан, Ленин уонна «Бочуот бэлиэтэ» уордьаннарынан, «1941-1945 с с. килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн бэлиэтэммит.

Биһиги кэлэктииппит өр сыл ыстаастаах уопуттаах үлэһиттэринэн УЗИ кэбиниэтин үрдүкү квалификационнай категориялаах мэд. сиэстэрэлэрэ, доруобуйа харыстабылын туйгуннара С.Г.Николаева, Н.Л. Беззубова, үрдүкү квалификационнай категориялаах эрэнгиэн-лабараан, доруобуйа харыстабылын туйгуна И.З.Шергин, старшай мэд. сиэстэрэ К.А.Прокопьева, үрдүкү квалификационнай категориялаах эрэнгиэн-лабарааннар Иванова А.И., Зыков К.П., эдэр быраастар Монастырева Н.С., Попов И.Д. буолаллар. Рентгенолог-быраастарбыт бары УЗД бырааһа сэртипикээттээхтэр. Бэйэлэрин тустаах эбээһинэстэрин толороллорун таһынан, улуустардааҕы онкологическай сулууспаларга кураатардыыллар. Эрэнгиэҥҥэ уонна КТ-га устуллубут синиимэктэринэн кэтэхтэн сүбэлэри оҥороллор. Искэннээх ыарыылары эрдэттэн булар уонна сэрэтэр сыалынан, онкологическай биригээдэлэр састааптарыгар киирсэн, улуустарынан хомондьуруопкаларга тиһигин быспакка сылдьаллар. Телемедицина консультацияларыгар, мэдиссиинэ сэбиэттэригэр саамай көхтөөх кыттыыны ылаллар.

Биһиги Дьоппуон, Соҕуруу Кэриэйэ, АХШ, Кытай курдук дойдуларга бастыҥ технологиянан оҥоһуллубут көмпүүтэрдээх томографтарынан, УЗ-аппарааттарынан, сыыппара эрэнгиэн тэриллэринэн, маммограбынан толору сэбилэнэн үлэлии сылдьабыт. Эмтээһин эйгэтигэр кылгас кэм иһигэр маннык үрдүк таһымҥа тахсыы, биһигиттэн сыысхала суох үлэ үрдүк хаачыстыбатын уонна көдьүүһүн ситиһэр соругу туруорар уонна ону булгуччулаахтык ирдиир, — Юрий Алексеевич кэпсээнин түмүктээн, тиэтэллээх соруктаах киһи быһыытынан сулбу-халбы тахсан барар.

Прокопий ИВАНОВ