Олоҕу олоруу — эстибэт эрэл күүһэ

Айаҕалыы сатаан, бу ыарыы төрүөтүн уонна өйдөбүлүн таҥа­ра накааһынан быһаарарга, бөлүһүөпүйэлии, миистикэлии ис хоһоону биэрэргэ  холонуу кытары баар буолар. Арай мэдиссиинэ атыны тугу да билиммэт, бу ураты кутталлаах ыарыыга – ыарахан ыарыыга курдук сыһыаннаһар. Барыта сөп, барыта буолуохтааҕын курдук. Ыалдьыбыт киһи, күнэ-хонуга ааҕылла сылдьарын билэр ыарыһах, тугу-тугу санаабата, толкуйдаабата, туохха-туохха эрэммэтэ, итэҕэйбэтэ баарай. Оттон мэдиссиинэ, хайдахтаах да ыарахан ыарыыны, үөһэттэн түспүт накааһынан ааҕар уонна билинэр бырааба суох.

Тус бэйэм бу ыарыыга сыһыан­наан, бар дьон курдук толкуйдаахпын. Бүлүү сүнньүнээҕи улуустан төрүттээх киһибин. Мин оҕо-ыччат сааспар, ити ааспыт үйэ 50-60-с сылларыгар, араак ыарыынан ыалдьыы сэдэх курдуга. Сүнньүнэн сааһырбыт уонна кырдьаҕас дьон ас барбат буолан өлөрө. Билигин эмчиттэр бэйэлэрэ этэллэринэн, киһи организма, туох баар уорганнара кутталлаах искэн 200-тэн тахса көрүҥүнэн ыалдьыахтарын сөп. Быыкаа оҕотуттан күнэ букатын киирэн эрэр кырдьаҕаһыгар тиийэ, бары ыалдьаллар. Кэлин 40-50 сылга, кутталлаах искэн ыарыыта Саха сиригэр маассабайдык өрө туруутун төрүөтүн быһаарарга холонууга, олохтоох  нэһилиэнньэҕэ баар санааттан туораабаппын.

Ити санаабын СӨ доруо­буйаҕа харыстабылын минис­тиэристибэтин ыстааты таһы­нан кылаабынай онколога, өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер искэни утары терапияҕа отделениетын сэбиэ­диссэйэ,  СӨ үтүөлээх бырааһа, мэдиссиинэ наукатын хандьыдаа­та Феодосия Ивановаҕа этэбин.

— Сыыстараҕын, — диир быһаччы Феодосия Гаврильевна. – Араагынан ыалдьыы уонна өлүү Саха сиригэр мэлдьитин баара. Оттон ол оннук түбэлтэҕэ, чуолаан мэдиссиинэ Саха сиригэр күүһүрэ уонна сайда илик кэмигэр, чуолкай диагноз, түмүктээһин кыайан оҥоһуллубатах буолуон сөптөөҕө, атын кэпсэтиини эрэйэр боппуруос. Уопсайынан, кутталлаах искэн ыарыытын тула үксүгэр мээнэ саҥа-иҥэ өрүүтүн баар буолар. Бу ыарыы Саха сирин саба сүүрэн кэбиспитин курдук саҥа-иҥэ, тыл-өс кэмиттэн кэмигэр күөрэйтэлии турар буолар. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу ыарыынан ыалдьыы көрдөрүүтэ Арассыыйа орто таһымыттан намыһах. Бу мин, туһааннаах эмчит киһи тылым буолбатах. Мэдиссиинэ официальнай ыстатыыстыката итинник бигэргэтэр.

— Дьэ, оччотугар, мэдиссиинэ ааспыт сыллааҕы дааннайдарыгар сигэнэн, кэпсэтэн көрдөхпүт дии.

— 2017 сылга өрөспүү­бүлүкэҕэ кутталлаах искэннээх ыарыынан аан маҥнай ыалдьыбыт 2499 киһи булуллубута. Мантан эр киһитэ 48%, дьахтара 52% ылаллар. Оттон кутталлаах искэнинэн ыалдьыы көрдөрүүтүн олоххо хайдах баарынан ылан, нэһилиэнньэ 100 000 киһитин баһыгар таһаардахха, 259,4 киһиэхэ тэҥнэстэ. Бу 2016 сыл таһымыттан 5,7% үрдүк. Эмиэ 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, нэһилиэнньэ 100 000 киһитин баһыгар айах көҥдөйүн, куолай, тирии, куртах, моой быччаххайын, ноор, хабах, бүөр, бэлэс, эмиий быччаххайын араагынан ыалдьыы элбээһинэ бэлиэтэнэр.

2017 сылга, өрөспүүбүлүкэ куораттарын олохтоохторуттан  аан бастакытын кутталлаах саҥа үөскээһин араас көрүҥүнэн ыалдьыбыт 1791 киһи булуллубута. Бу дьонтон эр киһитэ – 835, дьахтара – 956. Оттон тыа сирин олохтоохторуттан аан бастакытын ыалдьыбыт 708 киһи, мантан 364 эр киһи уонна 344 дьахтар булуллубута. Аны туран, 100000 киһи баһыгар, тыа сирин эр дьонун ыалдьыыта куорат эр дьонуттан 20,2% намыһах. Оттон куорат дьахтара онкологиянан ыалдьара тыа сирин дьахтарыттан 46,6% үрдүк.

Эр дьон ортотугар, ыарыы устуруктууратыгар бастакы миэстэни ылаллар: тыҥа араагынан ыалдьыы 239 түбэлтэтэ (19,9%), куртах араагынан – 123 (10,3%),  быар – 95 (7,9%), бүөр – 70 (5,8%), тирии – 64 (5,3%), очоҕос бүүрүгүн – 62 (5,2%), куолай – 57 (48%), суон очоҕос – 48 (4%). Дьахталларга – үүт быччаххайын, маатка, тыҥа, очоҕос бүүрүгүн, лимфалаах быччаххайдар уонна хаан, тирии, ууһатар быччаххай, суон очоҕос кутталлаах искэннэрэ инники тураллар.

— Аныгы мэдиссиинэ үр­дүкү технология, диагностика, профессиональнай бэлэм өттүнэн инники диэки ыраахха сыҕарыйбыта мөккүөргэ турбат. Ол үрдүнэн, кутталлаах искэн ыарыыларын эрдэлээн арыйыы проблемата күн бүгүн даҕаны сүппэт. Төрүөтэ туохха сытарый?

— Биһиги икки саамай сүрүн кыһалҕабытын таарыйдыҥ. Аныгы  мэдиссиинэ уонна эмчиттэр кутталлаах искэн ыарыыларыгар 100 бырыһыан сыысхала суох диагноһы  туруораллар. Проблема ыалдьыбыт киһиэхэ бэйэтигэр сытар. Көрдөрбөккө, букатын баалатан кэбиһиэр диэри «туруулаһан» сылдьааччы ырааҕынан аҕыйаҕа суох буолар. Онуоха эбиитин, ыалдьыбыт киһиттэн бэйэтиттэн тутулуга суох, олус элбэх төрүөттэр бааллар. Сирбит-уоппут киэҥэр эбиллэн, суолбут-ииспит эбэтэр отой да суох (чуолаан сайыҥҥы кэмҥэ), эбэтэр быстар куһаҕан туруктаах буолар. Ураты ыарахан тырааныспар исхиэмэлээхпит. Ордук ыраах кырыыба сиргэ-уокка олохтоох тыа дьоно, баҕарбыттарын да иһин, Дьокуускайга буолуохтааҕар, бэл улуустарын кииннэригэр даҕаны көрдөрүнэ киирэллэрэ улахан уустуктардаах. Ол түмүгэр, ыарыыны билбэккэ сылдьыы эбэтэр араас биричиинэнэн уһатан-кэҥэтэн, баалатан кэбиһии түбэлтэтэ олус элбэх.

Араагынан ыалдьыыны төр­дүс ыстаадьыйаҕа тиэрдэн кэбиһии түбэлтэтэ Үөһээ Халыма улууһугар 58,3%-ҥа, Алдаҥҥа —  30,8%-ҥа, Аллайыахаҕа – 42,9%-ҥа, Аммаҕа – 42,4%-ҥа, Анаабырга – 42,9%-ҥа тэҥнэһэр. Ыарыыга баалатан, төрдүс ыстаадьыйаҕа тиэрдэн кэбиһии, 2017 сыллааҕы көрдөрүүтэ, ол иннинээҕи 2016 сыл көрдөрүүтүн өрөспүүбүлүкэ 13 улууһугар куоһарара биһигини сээбэҥнэтэр.

Аны сөптөөх диагноз туруоруллубутун кэнниттэн, ыарыһах сыл иһинэн өлөн хаалар түбэлтэтэ тахсар. Сүрүн биричиинэтэ куһаҕан искэннээх ыарыы ордук ыарахан уонна кутталлаах көрүҥнэригэр сытар. Ол курдук, ноор араагар ыалдьан баран, ыарыһах сыл иһинэн өлөр түбэлтэтэ 74,7%-ҥа, быар – 63,8%-ҥа, куолай – 62,9%-ҥа, тыҥа – 55,3%-ҥа, куртах – 52%-ҥа, очоҕос бүүрүгүн – 33,3%-ҥа, хабарҕа – 32,1%-ҥа, айах көҥдөйүн – 25,7%-а уонна яичник араагын кэнниттэн 25,5%-ҥа тэҥнэһэр. 2017 сылга куһаҕан искэннээх ыарыынан  ыалдьыбыт ыарыһах диагнозтанан, учуокка ылыллан баран,  сыл иһинэн өлөр түбэлтэтэ 2016 сыл  таһымыгар, ол эбэтэр 31,9%-ҥа тэҥнэһэр. 2007 сылга бу көрдөрүү 46,3%-ҥа тэҥнэһэр этэ, онон кэлин 10 сылга намтааһын баар.

— Аныгы сайдыылаах мэдиссиинэ үтүөтүнэн уонна ыарыыны эрдэлээн билии түмүгэр, араагынан ыалдьыбыт ыарыһах 60-70% үтүөрэр эбэтэр уһуннук олорор кыахтанар диэн суруйаллар. Бу тугуй – дьону уоскутуу дуу, олохпут бүгүҥҥү чахчыта дуу?

— Туох да мөккүөрэ суох, олохпут бүгүҥҥү сэргэх чахчыта буолар. Араак ыарыы бары көрүҥүн утары охсуһуу көдьүүстээх көстүүтүнэн, ыалдьыбыт дьон 51,1%-на онкологическай учреждениеларга 5 уонна онтон да элбэх сылларга кэтээн көрүүгэ тураллара итинник этэрбин бигэргэтиэн сөп.

— Нэһилиэнньэ куһаҕан искэннээх ыарыыга ылларыытын эрдэлээн булууга саамай ханнык көдьүүстээх ньыма баарый? Оннук ньыма баар буоллаҕына, быраактыкаҕа киэҥник киллэрэргэ туох мэһэйдиирий?

— Үп-харчы, сөптөөх үрдүк технологиялаах тэрил, чуолаан улуустарга сөптөөх бэлэмнээх исписэлиис тиийбэтинэн, о.д.а. биричиинэлэринэн ыарыыны эрдэлээн булууга ыарахаттар бааллар. Ол түмүгэр, араак ыарыынан ыалдьыыны арыйыы эргэ ньымата – олохтоох балыыһалар киһи ыарахан ыарыынан ыалдьыбытын уорбалааннар киин сиргэ ыытар түбэлтэлэрэ – биһиэхэ билигин даҕаны күүскэ үлэлии турар. Оттон ыарыыны ордук көдьүүстээхтик булуу биир ньыматынан нэһилиэнньэҕэ тиһигин быспакка проф-көрүүнү ыытыы буолар.

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бэрэсидьиэнин 2012 сыл ыам ыйынааҕы  «Доруобуйа харыстабылыгар мэдиссиинэ көмөтүн уонна хааччыйыытын хаачыстыбаларын тупсарыыга дьаһаллар тустарынан» ыйааҕын, СӨ баһылыгын 2016 сыл атырдьах ыйынааҕы ыйааҕын олоххо киллэрии чэрчитинэн, «Онкология» хайысханан үлэ салгыы ыытыллар уонна саҥа таһымҥа таһаарыллар. Араак ыарыыны диагностикалааһыҥҥа уонна эмтээһиҥҥэ инновациялаах технологияны киллэрии үлэтэ салгыы ыытыллар.

Улуустардааҕы киин балыыһаларга тэрээһин-мэтиэ­дьикэлээх уонна быраактыкалаах көмөнү оҥорууга улахан болҕомто ууруллар. Теле-мэдиссиинэ ньыматын туһаныы, көһө сылдьар мэдиссиинэ сэбиэттэрин ыытыы, улуустардааҕы киин балыыһалар кураатардарын көхтөөх кыттыыларынан быраактыкалаах көмө, сүбэ-ама, үөрэтии тиһигин быспакка ыытылла тураллар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер баазатыгар каадыры үөрэтии уонна бэлэмнээһин үлэтэ утумнаахтык ыытыллар. Нэһилиэнньэ онкологическай ыарыылартан сэрэхтээх, ол аата боростуой соҕус да буоллар, билиилээх-көрүүлээх буоларын хааччыйар туһуттан,  креативнай медиа-бырайыактары, информациялаах-коммуникативнай хампаанньалары,  иһитиннэрэр-сырдатар былаһааккалары киэҥник туһанарга суоттанабыт.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер кылаабынай бырааһа Лена Николаевна Афанасьева эминэн хааччыллыыга, матырыйаалынай уонна эмтиир баазаны бөҕөргөтүүгэ ыытыллар үлэлэр тустарынан маннык кэпсиир:

— Кэлин сылларга эминэн хааччыллыы биллэ тубуста. Эминэн хааччыллыы булгуччулаах мэдиссиинэ страховкатын, эрэгийиэннээҕи уонна бэдэрээлинэй (инбэлииттэргэ) чэпчэтиилэр нөҥүө оҥоһуллар. Эмп-том бу үс ханаалынан, тус-туһунан анал испииһэктэринэн кэлэр. Онкологическай ыарыыларга туһаныллар эмтэр сүрдээх ыарахан  сыаналаах буолаллар. Билигин биһиги, молекулярнай-генетическэй диагностика түмүгүнэн көрөн, туһааннаах ыарыһахха чопчу барыан сөптөөх эми аныыбыт. Бу ньыма биһиэхэ кэлин сылга быраактыкаҕа киирдэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ онкологическай киини тутуу боппуруоһа турбута ыраатта. Билигин онкологическай комплекс бастакы уочарата – 30 куойкалаах радиология отделениетын дьиэтэ, хаттаан ситэрэн тутуллан, бу сыл бүтүүтэ үлэҕэ киирээри турар. Бу уруккута 1400 кв. м уопсай иэннээх, 1976 сыллааҕы тутуу этэ. Хос ситэрэн тутуу кэнниттэн, дьиэ уопсай иэнэ үс төгүл улаатта. Отделение аныгы тэриллэринэн сэбилэммит лучевой терапията кэлим эмтээһини ыытыаҕа.

Комплекс иккис уочаратыгар 180 куойкалаах стационардаах уонна симиэнэҕэ 210 киһини аһарар поликлиникалаах онкологическай киини тутуу соруга турар. Комплекс тутуллуутугар Позитроннай-эмиссионнай томография киинэ (ПЭТ-киин) уонна пансионат үлэҕэ киириэхтэрэ.