Уочарат төрдө-төбөтө туохханый?

Ил Дархан Егор Борисов өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйа харыс­табыла биир тутаах салаа буолар диэн, бу эйгэҕэ өрүү болҕомто уурар. «Киһи этэ-хаана, уйулҕата чэгиэн, чөл буоларын туһугар үлэлиибит-хамсыыбыт», — диэн быраастарга туһаайан этэн турардаах. Бу араас төрүөттэртэн турар диэн Егор Афанасьевич бэлиэтиир. «Специалист диэн үрдүкү дуоһунас. Тоҕо диэтэр, чопчу кыһалҕаны быһаарар аналлаах. Онон хас биирдии специа­лист дьоҥҥо болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтаах, куруук сайда сатыахтаах, идэтигэр дэгиттэр буоларга дьулуһуохтаах».

Ол иһин дьон-сэргэ санаатын истэ, чуолаан, Медицина национальнай киинэ төһө сайдыбытын эт харахпынан көрө тиийдим. Унньуктаах уочарат кыһалҕата төһө намыраабытын, персонал дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыана тупсубутун ыйыталаһарга сананным.
Медцентр уораҕайыгар үк­тэнним. Тастан көрдөххө, уочараттаан, кэтэһэн олорор дьон үгүс. Киирии-тахсыы, өрүү буоларын курдук, элбэх. Баараҕай дьиэ устата-туората, үүтэ-хайаҕаһа олус элбэх, иэнэ киэҥ. Уһуун-уһун көрүдүөрдэринэн мунан-тэнэн, бастааҥҥы сирбэр эргийэн кэлэ-кэлэ да буоллар, көрдөрүнэ кэлбит дьону кытта кэпсэттим, санааларын иһиттим.

Сурах-садьык кэриэтэ, биирдэ көрбүт ордук

Киһи-киһи араас, ол курдук санаата эмиэ атылыы. Сорох дьон бу киин уонча сыл анараа өттүнээҕи көстүүтүттэн билиҥҥи туруга чыҥха атын диэн бэлиэтээтэ.
“Билигин дьоҥҥо бол­ҕомтолоох буолбуттар дуу дии санаатым. Урут, дьэ, баар этэ: этиһии-охсуһуу, үтүрүһүү-анньыһыы», — диэн Өлөөнтөн кэлбит пациент Корякина бэлиэтиир. «Саамай кылаабынайа, барытын үчүгэйдик быһааран, тып-тап суруйан, бэчээттээн биэрдилэр. Ханнык күҥҥэ чопчу кэлэрбин, ханнык кабинекка киирэрбин быһаардылар. Мин улаханнык онно-манна ыксаабат буолан, холкутук сылдьабын. Мин санаабар, чугастааҕы улуустар ордук ыксыыр курдуктар. Барытын сып-сап барыахтарын баҕараллар. Көрдөрө кэлбитим икки нэдиэлэ буолла».
«Биирдиилээн исписэлиискэ уочарат син биир баар. Кыччаабыта икки-үс чаас манаан олоробут», — диэн нейрохирург бырааска уочараттаан олорор Сунтаартан сылдьар Максимов диэн па­циент эттэ. “Неврологка толуонум бэҕэһээ этэ. Онтон биир нэдиэлэнэн МРТ-га кэлэрбэр анаабыттара. Бүгүн аналиһым түмүгүнэн үөскэр таастааххын диэн, хас да сиргэ направление ыллым. Онтум кыччаабыта ый аҥаара. Ону кэтэһэр кыаҕым суох. Арай, харчы төлөөн түргэнник барыахпын сөп эбит. Арааһа, оннукка күһэйэллэр дуу дии санаатым… Сунтаартан манна үһүс сырыым буолла. Анализ, хата, босхо буолан, бэрт түргэнник барытын туттардым. Мин биири өйдөөбөппүн: улуус киинигэр эмиэ үүт-үкчү итинник анализ бөҕөтүн туттардахпына эрэ манна направление биэрэллэр. Онтуҥ эмиэ күүттэриитэ уһун. Ити кэннэ ол анализпын манна ылымматтар, саҥаттан барыахха наада. Сороҕун өссө харчыга ааһаргар тиийэҕин. Ситэри направление суруйаат, манна ыыта охсуохтарын. Ыарыыбын нэһиилэ тулуйабын, ыыта охсуҥ диирбин докумуона суох ыыппаттар”.

Бу курдук олус элбэх киһи исписэлиискэ суруйтарыы икки арда уһунун бигэргэттилэр. Направлениенан Медицина киинигэр көрдөрөн баран, салгыы тустаах исписэлиискэ суруйтарыы болдьоҕо ырааҕын бары кэриэтэ бэлиэтээтилэр.
Куорат таһынааҕы улуустар “киирэ-тахса сылдьабыт, улахан кыһалҕа оҥостубаппыт” диэн эттилэр. Илин эҥэр улуустар уонна хоту оройуонтан сылдьар дьон ордук муҥатыйаллар, ыксыыллар эбит. Ол курдук, Мария Никулина: “Мин Мэҥэ-Хаҥалас тыатыттан көрдөрө сылдьабын. Сааһыран сүрэҕим олох мөлтөөн, нэһиилэ сылдьабын. Атаҕым дэлби иһэн, биир да атах таҥаһа баппат, ону маннааҕы быраастар сүрэххиттэн дииллэр. Кыратык хаамтым да аҕылаан барабын, начаас сылайан, олорор сир көрдөөһүнэ күнү быһа. Манна сиэним кыыс өйөөн-убаан аҕалар. Үлэлиир буолан, солото суох. Сырыы аайы үлэтиттэн көҥүллэтэр түбүгэр түһэр. Сытыарарга олох буорайбыттары эрэ ылаллар быһыылаах. Мин тастан көрдөрөр буолан, анаабыт күннэригэр баар буолуохпун наада. Дьиэбин, оннооҕор утуйар ороммун ахтан бүттүм. Аны биир сиргэ көрдөрөрүм хаалла. Онтум 5 хонугунан биирдэ кэлэр. Онуоха дылы куоракка сытар буоллаҕым, киһи тыына-быара хаайтарар дойдута”.
Зинаида Дедюкина, Таатта, Ытык-Күөл, үһүс оҕотун оҕолоноору сылдьар. Бэйэтин түбэлтэтин сэһэргээтэ: «Направлениебынан 5 чыыһылаҕа кэлэн көрдөрдүм. Онтон салгыы неврологка суруйтараары гыммытым, бу ый 28 чыыһылата буолан биэрдэ. Онуоха дылы куоракка тугу гына сылдьыамый, дьиэ-уот, оҕо-уруу кэтэһэр диэн «Фэмели клиник» чааһынай клиникаҕа тиийэн, 8 мөһөөххө көрдөрдүм. Онтон бүөрүҥ куһаҕан диэннэр, бүөрбүн узига түһэрэргэ анаатылар. Онтум эмиэ ый баһыгар-атаҕар буолан биэрдэ. Ыксаан Медцентрга бэйэтигэр 9 мөһөөххө узиланным, хата, харчыга барар олус судургу эбит, биир да уочарата суох. Кураанах кабинекка киирбиппэр биир быраас олорор: “Тоҕо харчы төлөөн көрдөрөҕүн?”, — диэн ыйытан соһутта. Уоннааҕы быраастары барыларын кэриэтэ биир нэдиэлэттэн ордук кэрийэн бүтэрдим. Быраастар сыһыаннара үчүгэй. Ким да куруубайдаабата. Медицина олус сайдыбыта көстөр. Аҥардас харахпын тоҕус араас аппараатынан көрдүлэр. Ол гынан баран, бэл үөрэхтээх киһи, мин, Медцентр дьиэтин иһигэр мунуу-тэнии бөҕө. Эгэ, оҕонньор-эмээхсин кэллэҕинэ, аах-маах барыыһык. Манна ыйар-кэрдэр сурук-бичик да абырыа суох курдук. Истиэнэҕэ онон-манан төлөпүөннэр бааллар, онно эрийдэххинэ, быһааран биэрэллэр эбит. Ол эрээри киһини киһи абырыыр диэбиккэ дылы, гардеробка үлэлиир нуучча дьахтара быһааран биэрбитэ. Тугу эрэ мунаахсыйдым да, чуо киниэхэ кэлэн ыйытаммын, хата, хап-сабар ыйан-кэрдэн, тустаах кабинеппын булан үөрдүм».
Ыраах оройуоннартан сылдьааччылар сүрүннээн олорор сир уонна куорат иһигэр кэлии-барыы, транспорт кыһалҕатын бэлиэтээтилэр. Үгүс дьон аймахтарыгар кыбыллан олорор, сорохтор дьиэ, хос куортамныырга күһэллэллэр. Аны туран сорох-сорохтор болдьоммут күннэрэ ырааҕа бэрдин кэтэспэккэ, харчы төлөөн көрдөрөргө күһэллэллэр эбит.

Атласовтар дьиэ кэргэн ийэлэрин көрдөрө сылдьаллар. «Биһиги ийэбит сотору-сотору уҥан хаалар буолла. Ыксалы кытта Уус-Маайаттан направлениебыт бэлэм буола илигинэ көтөн кэлбиппит. Направлениеҕыт суох диэн ханнык да балыыһаҕа ылбатылар. Ол иһин харчыга көрдөрдүбүт. Анализ түмүгэ барыта этэҥҥэ диэтилэр. Медцентрга суруйтардыбыт. Онтубут уочарата 2-3 нэдиэлэнэн кэлэр. Маннык туга-ханныга биллибэт симптомнаах ыарыһаҕы сытыаран эрэн көрбөттөрүн сөхтүбүт. Манна тастан сылдьан көрдөрөргө күһэлиннибит. Ийэбит барахсан кыра да кирилиэһи кыайан тахсыбат, өйүн сүтэрэр. Оннук гынан хаста да “суһал көмөнү” ыҥыран, “экстреннэйгэ” киирэ сырыттыбыт. Онно, биллэн турар, бастакы эрэ көмөнү оҥороллор, диагноз туруорбаттар. Аҥардас анализ түмүгүнэн «нет показаний» диэт таһааран кэбиһэллэр, амбулаторно көрдөрүҥ дииллэр. Дьиэтин иһигэр да нэһиилэ сылдьар киһи, бачча тымныыга бу үлүгэр улахан балыыһаны кэрийэр кыаҕа суох. Кыратык хаамаары ноҕуруускаланар, тиһигэ эмискэ киирэр — өйүн сүтэрэр. Кардиология отделениета биһиэнэ буолбатах диэн аккаастанна, терапия толору. Ылбатылар.
Электроннай уочарат медицина өҥөтүн оҥорууну чэпчэтэр, түргэтэтэр сыалтан киирбитэ. Ол да буоллар уһун-киэҥ сырыыны сылдьыбыт, унньуктаах уочаракка турбут дьон син биир баар. Аны туран, кэтэһэртэн-манаһартан хал буолан, дьон чааһынай клиника өҥөтүн туһанар. Онно тиийэн, бу Медцентр быраастарын көрсөн соһуйаллар. Маннык түгэни хас да киһиттэн сонньуйа иһиттим.

Саҥа систиэмэни дьон өйдөөбөт

Быраас идэтэ уустук. Күн аайы ыарыһах киһи кыһалҕатын истэр, ону өйдүүр, кө­мөлөһөр, эрэли үөскэтэр сүдү аналлаах.
Ити кэпсэппит дьонум кыһалҕаларын хайдах быһааралларын истээри Медицина национальнай киинин клинико-консультативнай отделын салайааччыта Аида Эверстовалыын кэпсэттим. Кини этэринэн, эрдэттэн тастан суруйтарааччы дьоҥҥо кэтэһиилээх-манаһыылаах буолуон сөп. «Оттон чуолаан мин салайар отделым направлениенан кэлбит дьону исписэлиистэргэ суруйар. Хоту, уһук сытар улуустартан сылдьар дьоҥҥо быдан болҕомтолоохтук сыһыаннаһабыт, уталыппакка, наадалаах бырааска суруйан иһэбит. Уһаабыта уон хонук күүттэриилээх буолуон сөп. Бу саҥа системанан үлэлиибит. Тастан туох да анабыла суох, бэйэлэрин баҕаларынан анньыһан киирэ сатааччы үгүс. Бэл, куораттар киирэ сатыыллара баар суол. Ол иһин уочараттаах, күүттэриилээх диэн хоп-сип тарҕанар”.

Медицина өҥөтүн босхо оҥоруу судаарыстыбаннай мэктиэтин сирдээҕи-уоттааҕы Бырагырааматыгар статистика дааннайдарыгар олоҕуран, Саха сиригэр олорор дьон араҥатын (дьахтара/эр киһитэ, сааһа), бу субъекка тарҕаммыт ыарыылары, регион климатын, суолун-ииһин, үбүлээһинин учуоттаан, диагноз турбута уон хонук иһигэр медицинскэй өҥө оҥоһуллуохтаах диэн этиллэр.
Оттон Өрөспүүбү­лү­кэ­тээҕи 1 №-дээх балыыһа — Медицина национальнай киинин ге­неральнай дириэктэрэ туох диир эбитий?
Гендиректор Николай Лугинов этэринэн, пациеннар саҥа систиэмэни өйдөөбөттөр. «Биһиги дьону уулуссаттан ылбаппыт. Чуолаан направлениенан ананан кэлбит дьону көрөбүт-истэбит, эмтиибит. Оттон ол диагностара биллибэт дьон, биллэн турар, өр күүтэллэр. Ыллыҥ да эмтээн барар сатаммат. Ол иһин элбэх сиргэ ыытабыт, элбэх анализ аныыбыт. Син биир үҥсүү баар буолар. Биһиги сурах хоту үлэлээбэппит. Өскөтүн туох эмэ өйдөммөт боппуруостаах, Медицина киинигэр ирдэбиллээх дьон миэхэ быһаччы кэлэн эбэтэр суругунан ыйытыыларын биэрдиннэр, санааларын эттиннэр. Быһаарыахпыт. Мин ааным мэлдьи аһаҕас».
Санатар буоллахха, Медицина на­циональнай киинэ «Медведь» саҥа информационнай систиэмэҕэ киирэн үлэлээбитэ хас да сыл буолла. Бу систиэмэ чэрчитинэн ЕЦПСП (Единый центр поддержки и сопровождения пациентов) диэн тэриллэн, пациеннары өрөспүүбүлүкэ медицинскэй тэрилтэлэригэр аныыр, эмтиир, электроннай уочарат нөҥүө аһардар. Маны сэргэ нэһилиэнньэ иһигэр дьон медицина өҥөтүн төһө хаачыстыбалаахтык туһаммытын статистикатын оҥорор, кэлэр-барар дьону көрсөр, ыйыы-кэрдии биэрэр аналлаах.

Түмүк санаа

Сорох дьон ыарыыларын быһаартарбакка эрэйдэммитин, мунаахсыйбытын, аанньа ахтыллыбакка, хабыр сыһыаны көрсүбүтүн истэн киһи араас санааҕа кэлэр. Өскөтүн ыалдьар киһи доруобуйа харыстабылын тэрилтэтигэр көмө көрдөөн кэлэр түгэнигэр, анал кумааҕыта эбэтэр харчыта суох көмө аны оҥоһуллуо суох быһыылаах.
Эбэтэр нэһилиэнньэҕэ үчү­гэйдик быһаарар үлэ ситэ барбат дуу, биитэр аныгы үйэ ирдэбилигэр муҥкук, кэнэн саха киһитэ мунар-тэнэр дуу? Саҥа кэм саҥа технологиялары, саҥа ирдэбили киллэрэн иһэр. Сотору кэминэн киһи киһини кытта сирэй көрсүбэт, айах атан кэпсэппэт, аҥардас систиэмэ нөҥүө барытын быһаарсар ураты кэмэ иһэр дуу…

Ирина Ханды.