Уоппуска кэнниттэн үлэ тэтимигэр хайдах киирэбит?

Икки-үс нэдиэлэ сынньанан ылаары, үлэһит да киһи най барыан сөп. Көрдөххө, астына сынньаммыт, уутун хаммыт, кумахха таалалаабыт, саҥаттан-саҥа сири-уоту көрөн-истэн сэргэхсийбит киһи үлэтигэр тахсар күнэ тирээн кэллэҕинэ, төрүт да сынньаматах курдук буолар. Ол барыта киһи этэ-хаана үчүгэйгэ түргэнник үөрэнэригэр сытар. Холобур, уоппускаҥ кэмигэр 8 – 10 чаас утуйан баран, 5 – 6 чаастаах тэтимҥэ киирэ охсор олус уустук. Манна эбии климат уларыйыытын, биологическай чаһыҥ кэһиллиитин, аһыыр аһыҥ, иһэр ууҥ, тыынар салгыныҥ да уларыйыытын аах, үмүрүйбэт үлэҥ эбээһинэстэригэр умса түстэххэ, киһи эрэ баттатара, санньыйара баар суол.
Уоппуска кэнниттэн үлэҕэ киирии адаптацията эт-хаан туругар эрэ дьайар буолбатах. Уйулҕаҥ туругар эмиэ охсуон сөп – ньиэрбинэйдиэххин, санааҕа-онооҕо ылларыаххын сөп уо.д.а. Уоппускаттан тахсаат да, дьон муунтуйар, ыһыллар, сэниэтэ суох сылдьар, төбөтө ыалдьар, ас амтанын да наадыйбат, тугу да кэрэхсээбэт, аанньа утуйбат буолар диэн психологтар бэлиэтииллэр. Эгэ, үлэлиир кыах баар буолуо дуо? “Уоппускаттан тахсыы депрессията” диэн маны ааттыыллар. Ол иһин үлэ тэтимигэр сөпкө киирэр манна улахан оруоллаах. Үлэҕэр эрдэттэн санааҕын-онооҕун үтүө өттүгэр туһаайан, сэргэх туруктаах кэлэрдии санааммыт киһи депрессияҕа ылларбат. Оттон үлэтин ыар баттык курдук ылынар киһи, биллэн турар, «уоппуска кэннинээҕи депрессияттан” тахсара уустук.

Үөһэ этиллибиккэ олоҕуран, үлэлэригэр тахсыбыт дьоҥҥо манныгы сүбэлиэм этэ:
– Барытыгар үтүө эрэ өттүн көрүҥ. Бииргэ үлэлиир дьоҥҥутун ахтыбыт буолуоххутун сөп, үлэҕэ саҥа сүүрээни киллэрэр баҕа эбэтэр атын үлэни көрдүүргэ саҥа саҕахтары арыйар суол курдук санааҥ уо.д.а.
– Уоппускаҕыт күнүн тыырарга үлэҕэ тахсыаххыт иннинэ хас да күн дьиэҕэ сынньанар курдук тэриниҥ. Сынньалаҥ кэннэ үлэҕэ эмискэ киирии сыыйа-баайа барыахтаах. Онон уоппускаҕытыгар ыраата да барбатах буоллаххытына, бүтэһик 2 – 3 хонугу «адаптацияланар», ол эбэтэр сынньанар күн оҥостуҥ. Ол курдук доҕор-атас көрсүһүүтүн, дьон-сэргэ сыбыытыырын тохтотуҥ, тыастаах-уустаах тэрээһиҥҥэ сылдьымаҥ, дьиэни-уоту сууйар-сотор эмиэ наадата суох. Ыксаабакка, ыгылыйбакка, аргыый-налаан сылдьар табыгастаах, салгын сиир, уһуннук утуйар, бэйэни көрүнэр тоҕоостоох.
– Үлэ бастакы күнүн эмиэ «адаптацияланар» күн гынар оруннаах. Үөрүйэх хоту үлэҕитин саҕалааҥ: кофе иһиҥ, почтаны, сонуну көрүҥ, малгытын-салгытын бэрийиҥ, дьаарыстаныҥ уо.д.а.
– Үлэҕэ чуолаан ханнык күҥҥэ тахсаргытын эрдэттэн былааннааҥ. Ким эмэ бэнидиэнньиктэн саҕалыырын ордорор, сорох нэдиэлэ ортотуттан тахсан, сынньанарыгар өрөбүлүн түргэтэтэр. Үлэҕэ умса түһэргит уустуктардаах буоллаҕына, сэрэдэттэн биитэр чэппиэр күн үлэҕэ тахсаргыт ордук.
– Уоппускаттан тахсаат да, уустук дьыаланы ылсымаҥ, ууга-уокка түһүмэҥ. Уоппуска кэмигэр тэрилтэҕэр араас уларыйыы-тэлэрийии барара баар суол. Онон тугун-ханныгын билэн баран үлэлиир-хамсыыр оруннаах. Итиэннэ үлэ хаамыытын, үөрүйэҕин өйгө-санааҕа, туттарга-хаптарга саҥардар наада.
– Судургу уонна бас­таан утаа оҥоһуллар үлэттэн саҕалааҥ. Бу үлэ тэтимигэр киирэргэ көмөлөөх. Уоппускаҕа барыаҥ иннинэ тугунан дьарыктаммыккын көр, бииргэ үлэлиир дьоҥҥун кытта кэпсэт, сонунна иһит, почтаны көр, суруктарга хоруйдаа уо.д.а.
– Үлэҕин көрө-көрө ууҥ кэлэр эбэтэр ыгылыйар, тымтар буоллаххына, кофе иһэргин кыччат. Сэргэхсийиэххин баҕар­даххына, сухофрукта, эриэхэ хараҥа сакалаат, сибиэһэй фрукта, оҕуруот аһа көмөлөһөр. Эти-хааны эрчийии манна эмиэ туһалаах. Күн аайы сүүрэр, спорт саалыгар сылдьар бириэмэҥ тиийбэт буоллаҕына, муҥ саатар, үлэҕэр сатыы бар-кэл, массыынанан сылдьардааҕар, автобуска кыбыллардааҕар туһата үгүс.
– “Үлэҕэ таҕыстым да олоҕум бүттэ” дии санаабат гына былааннана үөрэн. Холобур, кэнсиэргэ билиэти икки нэдиэлэ иннинэ ыл, быйыл массыына быраабыгар үөрэнэбин диэн былааннан, ханнык эмэ идэ үрдэтэр куурустарга суруйтар, хас да киилэ ырабын диэн толкуйдан. Араас тэрээһиннэр, саҥатан-саҥаны билии-көрүү, тус интэриэстэриҥ киһини сэргэхситэр, оннугар түһэрэр аналлаахтар. Маны кытта үлэлиир баҕа, иэйии тэҥҥэ уһуктара өссө үчүгэй. Саҥа күүс ылан, үрдүктэн-үрдүккэ дабайарга үтүө кэм: саҥа бырайыактары толкуйдаа, былааны аһары толорорго дьаныс, саҥалыы көрүүнү киллэр, барытын ситиһэ сатаа, кэмигэр оҥорорго кыһан. Күннүктэ атыылаһан, былааҥҥын барытын сурукка тис. Бу үлэ күнүн көдьүүстээхтик атаарага, бириэмэни сөпкө туһанарга көмөлөөх.
– Сыал туруор. Үлэҥ тахсыылаах буоларын хамнас туһунан санаа саататара баар суол. Харчыгын ханна барыыргын – аныгыскы сынньалаҥҥын, мал-сал атыылаһаргын быһаарын. Эйфелевай башня анныгар дьаарбайаргын дуу, биитэр сабыс-саҥа массыынанан суол устун айаннатан иһэргин санаатахха, үлэлииргэ да астык.
– Аскын-үөлгүн көрүн. Сөпкө аһыыр буоллаххына, туругуҥ тупсар, үлэ ноҕоруускатын тулуйар кыахтанаҕын. Уоппускаттан тахсан баран сэниэҥ суох буолара аҥардас санаа-оноо үүйэ тутарыттан эрэ буолбат, сороҕор ас-үөл уларыйыыта киһи туругар охсор. Дьон сынньалаҥар үчүгэй, иҥэмтиэлээх аһы аһыыр, кэрээнэ суох элбэҕи сиэбэт. Үлэлээн, күннээҕи түбүккэ ылларда да, киһи аһын көрүммэт, фастфут уо.д.а. буортулаах аска көһөр, нуорматтан таһынан аһыыр идэлэнэр. Онон тугу сииргэр болҕомто уур, сөптөөх аһылык – чэгиэн буолуу төрдө.
Түмүктээн эттэххэ, үлэлии олорон санааҕынан-онооҕунан кытылга турар балааккаҕа дуу, минньигэс астаах рестораҥҥа дуу, биитэр көҥүл босхо үөрэ-көтө сылдьаргын санаан кэлэ турдаххына, биллэн турар, үлэҥ тахсыбат. Дьүөгэҕэр, атаскар сынньалаҥҥар ханна сылдьыбыккын, тугу кэрэхсээбиккин уустаан-ураннаан сэһэргээ, хаартыската көрдөр уонна эргитэн аҕалан санаабат буола сатаа. Олох кыайан умнар кыаҕын суох буоллаҕына, аныгыскы уоппускаҕын хайдах атаараргын саныыр, былаанныр ордук.

«ПсихологиЯ»
СӨ «Дьиэ кэргэн уонна ыччат социальнай уонна психологическай өйөбүлүн киинэ».