Варвара Львова: «От күүһүгэр итэҕэйэн өрүһүммүтүм»

«Саха киһитэ – айылҕа оҕото» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Аар Айылҕабыт биһигини аһатарын-сиэтэрин, таҥыннарарын таһынан эмтиир күүһүн туһунан бары билэбит. Онон төрөөбүт дойдубут эҥин-эгэлгэ үүнээйилэрин төһө кыалларынан үөрэтэн, сөбүн көрөн доруобуйаҕа туһаныахтаахпыт. Варвара Степановна 2011 сыллаахха быарыгар уонна нооругар искэҥ булбуттарын, эмтээх отторунан «Өрүһүнүү» диэн утаҕы оҥорон эмтэммитин туһунан үгүс киһи истэн билэр. Бүгүн күндү ааҕааччыларбытыгар анаан Варвара Степановна эмтээх оттор тустарынан, ону таһынан үлэтин-хамнаһын, олоҕун туһунан аан бастакытын суруналыыска арыллан кэпсээбитин бэчээттиибит.

Учууталларга муҥура суох махтал

Варвара Степановна 1940 сыллаахха Бүлүү оройуонун I Күүлэт нэһилиэгэр төрөөбүт. Үөһээ Бүлүү Маҥаас нэһилиэгэр улааппыт. 1966 сыллаахха Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищены бүтэрэн Бүлүүгэ тиийэн үлэлии сылдьан Львов Семен Спиридонович диэн баһаар летчига идэлээх киһиэхэ кэргэн тахсан уоллаах кыыс оҕоломмуттар.
77 саастаах Варвара Степановна: — Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр учууталларбар саамай табыллыбыт киһибин, — диэн тылларынан кэпсээнин саҕалаата. Кырдьык, киһи олоҕо салаллыытыгар учуутал улахан оруолу ылар.
— Мин олохпор учууталларым улахан оруоллаахтар. Ол курдук, Үөһээ Бүлүүгэ Далырга ССРС норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеевка үөрэммит дьоллоохпун. Химия биридимиэтигэр Варвара Семеновна Тимофеева үөрэппитэ. Кинилэргэ үөрэнэр кэммэр биирдэ да учебниктан, кэнспиэктэн кэпсииллэрин көрбөтөҕүм, барытын төбөлөрүттэн кэпсииллэр этэ. Сааһыран олорон санаатахпына, күн бүгүҥҥэ диэри учууталларым биэрбит билиилэрин олохпор туһана сылдьарым иһин кинилэргэ махталым олус улахан. Михаил Андреевич Үөһээ Бүлүүтээҕи оскуолаҕа физиканы, математиканы чиҥэтэн үөрэтэр кылаастары арыйтарбыта. Төрөппүт оҕолорбун киниэхэ үөрэттэрэр баҕаттан Бүлүүттэн Үөһээ Бүлүүгэ көспүппүт. Оҕолорбут иккиэн физика-математика кылааһыгар ситиһиилээхтик үөрэммиттэрэ. Кэргэним ойуур баһаарын летчигынан үлэлиирэ. 1979 сыллаахха Сааскылаахха командировкаҕа ыыппыттара. Онно тиийэн, биир күн хотугу муустаах муора биэрэгэр аһыы олордохторуна улахан эстии буолбут. Олус соһуйан, уолуйан төттөрү көтөөрү гыммыттара бөртөлүөттэрэ алдьанан, оҥосто сылдьыбыттар. Кэргэним ол кэмҥэ радиация бөҕөтүн ылбыт этэ. Дьиэтигэр биир да баттаҕа суох төннөн кэлбитэ. Сотору кэминэн 31 саастаах алта оҕолоох балтым эмискэ олохтон барбыта. Биэс тулаайаҕы бэйэбэр ылан ииппитим. Оҕолорбун атахтарыгар туруортуур баҕаттан сүөһү иитэбит, сайынын оҕуруот үүннэрэбит. Сэттэ оҕоҕо таҥас-сап, үөрэх тээбиринин буларга уустук да кэмэ этэ. Маҕаһыынтан табаар ылаары уочаракка хонорбут дии.

Алмаастаах кыраайга үлэлээбит сыллара

— Аҕабыт радиация ылан баран хараҕынан, атаҕынан мөлтөөн барбыта. Уолум аармыйаҕа сулууспалыы барбыта, кыыһым университекка үөрэнэ киирбитэ. 1986 сыллаахха Мииринэйгэ көспүппүт. Онно биһигини ким да күүппэт этэ, уруу-аймах суоҕа. Кэргэним төһө да доруобуйата мөлтөөтөр үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. Атаҕынан хаампат да буолбутун кэннэ массыынанан тиэйэн илдьэн ойуурга чөҥөчөккө олордон үлэлэтэллэрэ. Кини уоту умулларыы тактикатын оннук үчүгэйдик билэрэ. Мин 66-с аптекаҕа үлэҕэ киирбитим. Дириэктэринэн Самырова Галина Павловна үлэлиирэ. Сарсыарда 8 чаастан киэһээ 5 чааска диэри сабыылаах хоско олорон укуол эмин оҥорорум. Кэллэктиипкэ соҕотох саха этим. Араас омуктар сыһыаннарын, дьэ, онно билбитим. Мииринэйгэ тиийиэхпиттэн 7 сыл устата ититиилээх кыбартыыра көрдүү сатаабытым да ылбатаҕым. 1994 сыллаахха кэргэним үлэтиттэн уурайбыта, олох сытынан кэбистэ. Онон бэйэм оһох оттобун, уубутун водокачкаттан таһабын. Кэнникинэн оттор маспыт да бүппүтэ. Сэттэ сыл эккирэтиспитим түмүгэр, 1994 сыллаахха икки хостоох ититиилээх кыбартыыраны аптека аатыгар диэн биэрдилэр. Ону үөһэттэн дьаһайан миэхэ буолбакка, атын киһиэхэ биэрэн кэбиспиттэрэ. Оо, онно олус да хомойбутум. Ытыы-ытыы улуус дьаһалтатыгар тиийбитим. Оччолорго баһылыгынан Виталий Николаевич Басыгысов үлэлии олороро. Киниэхэ киирэн «Кэргэним хараҕынан көрбөт буолла, икки атаҕа сытыйан эрэр. Дьиэбит олус тымныы» диэн кыһалҕабын кэпсээбиппин, Виталий Николаевич миигин өйдөөн, 3 хостоох мас дьиэни бэрдэрбитэ. Онон киниэхэ махталым олус улахан. 1997 сыллаахха аҕабыт сылаас дьиэҕэ сытан олохтон барбыта. Уолбут сулууспалаан кэлэн газо-турбиннай станцияҕа электригынан үлэлиирэ. Хамнастара төлөммөт этэ. Онон аҥардас мин биэнсийэбэр олорорбут. Аҕабытын көмөрбүтүгэр уолум тэрилтэтэ улаханнык көмөлөспүтэ. Хомойуох иһин, кэргэним 40 сыл устата үлэлээбит тэрилтэтэ биир да солкуобайынан көмөлөспөтөҕө. 2001 сыллаахха кыыһым иккистээн оҕоломмута. Онно көмө буола диэн Мииринэйтэн Дьокуускайга көһөн кэлбитим. Сиэммин оскуолаҕа киириэр диэри көрбүтүм. Кыыһым Петрова Марфа Семеновна ИДьМ-ҥа үлэлиир. Кэргэнинээн иккиэн полковниктар. Уолум Спиридон Семенович Мииринэйгэ олохсуйда, кэргэннээх, кыыс оҕолоох.

Киһи үөйбэтэх өттүттэн

— 2011 сыллаахха үөһүм тэстэн хирургияҕа киирбитим. Быраас суһаллык эппэрээссийэлээн баран, «быаргар, нооргор искэҥ баар» диэн тыллара ыраас халлааҥҥа сүллэр этиҥ эппитинии иһиллибиттэрэ. Онкологияҕа көрдөрбүтүм 4-с стадиялаах искэҥ баарын бигэргэппиттэрэ. Тута 1 группалаах инбэлииккэ таһаарбытта. Мин оҕо эрдэхпиттэн ийэм Марфа Петровнаны кытары айылҕаҕа сылдьарбын олус сөбүлүүрүм. Ийэм хас биирдии оту үчүгэйдик билэрэ. Эһэм Көбдьүгүрээн эмиэ отоһут этэ. Онон, фармацевт идэтигэр олус баҕаран үөрэммитим. Киһи биирдэ бэриллэр олоҕор талан ылбыт идэтэ кинини үйэтин тухары сырдыкка сирдиир, тыын угар диэн этэллэр дии. Ийэм олус дьикти дьоҕурдаах этэ. Кини от-мас, чыычаах саҥатын өйдүүрэ. Аһыы олордохпутуна чыычаах кэлэн түһэр, ону ийэм: «Үс хонугунан ардах кэлэр, оккутун кытаатыҥ диэтэ» диир. Кырдьык, үс хонугунан уһун ардах кэлээччи. Аҕата суох улааппыт буоламмын, ийэбинээн бэйэбит оттуурбут. Уолбун эмиэ кыра сааһыттан үлэҕэ эрийэн үөрэппитим.
Ыарыым туһунан истэн баран, ийэм үөрэппитин, такайбытын барытын санаан, толкуйдаан баран «отунан эмтэнэн көрүүм» диэн быһаарыммытым. Аан бастаан ый устата «сир сыта» (боҕуруоскай) диэн оту оргутан испитим. Ити отунан грипп бириэмэтигэр дьиэни ыраастыы сылдьаргытыгар сүбэлиибин. Онтон бөрө сиир отугар көспүтүм. Бөрө сиир ото мамонт үйэтиттэн соҕотох хаалбыт үүнээйи. Сүрдээх күүстээх энергиялаах. Ити оту хаһан да дьиэҕэ тута сытыа суохтааххын. Хайаан да дьоҥҥо биэриэхтээххин, эбэтэр эмтэниэхтээххин. Туохха да туһаммакка тута сырыттаххына ыарыыны ыҥырар.
Бөрө отун сүүс ыарыыттан көмөлөһөр диэн ааттыыллар, доруобуйаҕа улахан туһалаах. Икки салаа оту 500 мл оргуйбут ууга оргутабыт. Күҥҥэ үстэ ыстакааҥҥа 1 ост. луосканы суурайан иһиллэр. 21 күн устата иһэн баран, 10 күн эти-хааны сынньатар наада.
Бөрө отунан эмтэнэн, элбэх оту үөрэтэн көрөн баран 2012 сыллаахха «Өрүһүнүү» диэн утаҕы айбытым. Бу утах кытыан от уонна харыйа лабааларын инньэлэриттэн оҥоһуллар. 3 лиитирэлээх көстүрүүлэҕэ уу оргутабыт, лабаалартан 1-дии ытыс инньэни кутабыт, лабааларын эмиэ тоһутан кутан баран, 30 мүнүүтэ оргутабыт. Сарсыарда аччык искэр 1 ыстакааны, күҥҥэ үстэ аһыан иннинэ иһиллэр. Бу утах иммунитеты күүһүрдэр, искэҥи локализациялыыр, атын уорганнарга тарҕаппат. Дьахтар ыарыыларын үчүгэйдик эмтиир. Ону таһынан ноор, гайморит, отит ыарыыларыгар эмиэ туһаныахха сөп.

Дьон-сэргэ
махталын ылан

— Үс сыллааҕыта миигин ХИФУ профессора Василий Романович Дарбасов булбута. Кини «Өрүһүнүү» утаҕы икки сыл тохтообокко испитин кэннэ нооругар баар искэҥэ сүтэн хаалбыта. Ону Хабаровскайга, Соҕуруу Кореяҕа тиийэн бигэргэттэрэн кэлбитэ. Үөрүүтүттэн «Үчүгэйиэн тыыннаах буолар» кинигэни суруйбута. Саамай сүрүнэ киһи санаата, олоххо тардыһыыта күүстээх буолуохтаах, утах хайаан да көмөлөһүөҕэ диэн итэҕэйиэхтээх. Дьоҥҥо үтүөнү оҥорортон үчүгэй суох. Мин балайда элбэх киһиэхэ сүбэ-ама буолан көмөлөстүм. Ол эрээри, кимиэхэ да тугу да атыылаабаппын. Элбэх киһи эрийэн ыйыталаһар. Билигин 20 тыһ. солк. биэнсийэбэр олоробун. Кыахтааҕым буоллар фитоотдел арыйан дьону ыҥыран үөрэтиэм, лекциялары ааҕыам этэ. Билигин олорор усулуобуйам да көҥүллээбэт. 2014 сыллаахха эмтээх оттор киһи доруобуйатыгар туһаларын, ханнык ыарыыларга туһанылларын туһунан үйэм тухары муспут билиибин-көрүүбүн ууран «Исцеление» диэн кинигэни бэчээттэтэтэн таһаарбытым. Кинигэҕэ оту хомуйан хатарыы, ханнык ыарыыга ханнык оту туһаныахха сөбө барыта сиһилии сурулла сылдьар. Билигин эмтээх оту куорат тулатыгар, чугас сытар улуустарга сылдьан хомуйабын. Бииргэ үөрэммит дьүөгэм Зоя Петровна Багынанова дойдутугар Амма Абаҕатыгар тахсан хомуйааччыбын.
Онно искэҥ ыарыытын эмтиир болиголов от хойуутук үүнэр. Кутуйах сыттаах үүнээйи. Болиголову 1 лиитирэлээх бааҥкаҕа хомуйабыт. 3 лиитирэлээх бааҥкаҕа кутан баран, онно толору буокка кутабыт. 40 күн устата хараҥа сиргэ туруохтаах. Онтон 50 мл ууга 1 хааппылаттан саҕалаан 30 хааппылаҕа тиэрдэбит. Онтон 30-тан төттөрү аччатабыт.

* * *

Түмүккэ, үгэс сиэринэн, Варвара Степановнаттан ааҕааччыларбытыгар баҕа санаатын тиэрдэригэр көрдөстүм. Онуоха кини: «Айылҕа – олох силиһэ. Айылҕаны, кини хас биирдии кыылын-сүөлүн, отун-маһын таптааҥ уонна харыстааҥ!», — диэтэ. Оттон мин киниэхэ кытаанах доруобуйаны, нус-хас, дьоллоох олоҕу баҕарабын.

Кэпсэттэ Мария ПАВЛОВА.