Өй-санаа уларыйдаҕына эрэ

Дьэ, ол да үрдүнэн, ары­гылааһыны утары охсуһуу, үлэ булгуччу барыахтаах.
Оо, арыгы ас аҕалар алдьархайын туһунан этилиннэ ини — этиллибэтэ ини, сурулунна ини — суруллубата ини! Оттон күннээҕи олохпутугар арыгы аҕалар алдьархайын, иэдээннээх содулун көрдүбүт ини — көрбөтүбүт ини, биллибит ини — билбэтибит ини!
Сахабыт сирин нэһилиэктэрэ бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар арыгы атыытыттан аккаастаналлар. Ону Ил Түмэн анал сокуонунан бигэргэтэр. Бу, дьиҥэр, саҥа саҕалааһын буолбатах, сэбиэскэй кэм саҕаттан туттуллубут быраактыка. Арыгы атыытын бобуу – арыгылааһыны суох оҥорбот. Сорох түбэлтэҕэ ол өссө куһаҕан кэдэрги дьаллыктарга уонна көстүүлэргэ тиэрдэрин бары үчүгэйдик билэбит. Ол үрдүнэн маннык дьаһаныы син биир наада. Бүгүн арыгы дьаатыгар өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын ылларбыт дьоҥҥо анаан буолбакка, үүнэр ыччат, оҕо кэскилин туһугар.
Арыгы уонна арыгылааһын боппуруоһугар хас биирдиибит төһө баҕарар куолулуур, этэр-тыынар, дакаастыыр, киэр тибэр, бэл бөлүһүөктүүр кыахтаахпыт. Өссө бырааптаахпыт диэн эбэн биэриэххэ сөп. Тус бэйэҥ иһэргиттэн-испэккиттэн тутулуга суох, арыгылааһын тиэмэтэ, чугаһынан эбэтэр ырааҕынан, барыбытын таарыйар боппуруос. Били, бэлиитикэнэн дьарыктамматаҕыҥ да иһин, бэлиитикэ бэйэтэ эйигинэн дьарыктанан туран кэлиэн сөп диэччилэр. Арыгы эмиэ биир оннук. Бэйэҥ испэтэҕиҥ иһин, чугас эбэтэр атас-доҕор дьоҥҥуттан бу дьаллыкка ылларбыттар эбэтэр муҥур уһугар биир этээскэ, былаһааккаҕа олорор «бэһиэлэй олохтоох» ыаллардаах буолуоххун сөп.

Григорий Егоров, 30-ча саастаах эдэр киһи, ыал аҕата уонна дьиэ кэргэн баһылыга. Маркетолог идэлээх, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр, авто-массыына атыытынан дьарыгырар улахан фирма үлэһитэ. Ил Түмэн дьокутаатын көмөлөһөөччүтэ, уопсастыбанньык.
Эдэр киһи чөл олоҕу тутуһар. Арыгылааһын куһаҕан дьаллыга тус бэйэтин даҕаны, чугас дьонун даҕаны таарыйбатах, ол эбэтэр эдэр киһи инникитин быһа этэн кэбиспэт инниттэн, таарыйа илик киһитэ. Ол да буоллар, Григорий бу уустук уонна ыарахан боппуруоһу омукпут сүүнэ кыһалҕатын быһыытынан ылынан, өйүн-санаатын таһаҕаһа оҥосторо киһини сэҥээрдибэт буолуон сатаммат.
— 2010 сыл эргин бы­һыы­лааҕа, — диэн кэпсиир Гри­горий, — арыгы атыытын олох бохсор туһунан сокуон барыла оҥоһуллар диэн көҕүлээһининэн, 2 №-дээх бырабыыталыстыба дьиэтигэр түмсүү буолбутун өйдүүбүн. Предпри­­нимательство эйгэтиттэн хото бааллар быһыылааҕа. Тоҕо диэтэххэ, кэпсэтии арыгы атыытын уонна арыгылааһын проблематын тула буолбакка, үп-харчы эргиирин, үлэ миэстэтин таһаарыы тула барбыта. Тус бэйэм соһуйа истибитим, кырдьыга, сөбүлээбэтэҕим.

Билигин арыгы атыытын бэрээдэктээһиҥҥэ, онуоха судаарыстыба хонтуруолун күүһүрдүүгэ, арыгылааһыны утары охсуһууга уопсастыбаннаһы тардыыга, чөл олоҕу бырапагаан­далааһыҥҥа балачча күүстээх үлэ тэрилиннэ. Бу барыта туһалаах уонна үчүгэй дьыала. Ол эрэн, муҥ саатар бэйэбитигэр чиэһинэйдик билиниэҕиҥ эрэ: бу тэрээһиннэринэн биһиги арыгылааһыны бохсор эбэтэр тохтотор кыахтаахпыт дуо? «Суох» диэн быһаччы этиэхпитин наада.
Аан дойдуга арыгыны кыайбыт омук баара биллибэт. Чиэһинэйинэн эттэххэ, үгүс норуоттарга итинник проблема төрүт да турбат. Ол аата арыгы кинилэргэ аана суох алдьархайы аҕалбат: экэниэмикэлэрэ бигэ туруктаах, сайдыылаах производстволаахтар, сөптөөх социальнай хааччыллыылаахтар, олорор-үлэлиир-үөрэнэр усулуобуйалаахтар, үчүгэй доруобуйа харыстабыллаахтар, демографиялара куһаҕана суох көрдөрүүлээхтэр, гражданнарын олохторун уһуна ырааҕынан мыыныыта суох. Маннык олохтоох-дьаһахтаах судаарыстыбаларга арыгылааһын проблемата сытыытык турар төрүөтэ суох. Быраабыла курдук, сайдыылаах дэнэр дойдуларга арыгыны кытта алтыһыы олохсуйбут үйэлээх култуурата баар буолар.

Бэйэбитин ылар буоллахха, көөнньөрүллүбүт кымыһы иһии былыргы култуурата баара эрээри, онтубутун сүтэрбиппит быданнаата. Ол үгэспитин хаттаан сөргүппүппүт да иһин, нуучча арыгытыттан син биир аккаастаныахпыт суоҕа. Итириктээх арыгы дьааттаах сүлүһүнэ эппитин-хааммытын эрэ буолбакка, мэйиибит сыыһын букатыннаахтык маассабайдык сүһүрдүбүтэ үйэ кэриҥэ кэм буолла. Оттон кыра омук итинник иэдээннээх дьайыыга оҕустарыыта, аатам буомбатын алдьархайыгар түбэспитигэр тэҥнээх. Дьиҥэр, өссө улахан куорҕаллааһыннаах алдьатыылаах буолара саарбахтаммат. Тоҕо диэтэххэ, арыгы уодаһыннаах дьайыыта норуот сир үрдүгэр олорорун тухары тохтообокко, арахпакка кинини ыһа, алдьата туруоҕа.
Сокуон тахсан, пиибэни оҕолуун-улаханныын уулуссаҕа тута сылдьан иһии тохтоото. Итирдэр утахтары күнүс 14 чаастан киэһэ 20 чааска диэри атыылааһын, көдьүүһэ кыра гынан баран, олохтоох былаас син тугу эрэ үлэлиирин көрдөрөр суолталаах. Били, баҕа силэ байҕалга эмтээх диэбиккэ дылы, сүрэҕэ суох уонна кэрээхи соҕус майгылаах дьоҥҥо ханныктык эмэтик көмөлөөх буо­луон да сөп. Иһэрин сөбүлүүр сорох киһи, «ититэр саппааһа» киэһэ хойут эбэтэр түүнүн бүтэн хааллаҕына, уулуссаҕа көрдүү барыаҕын сүрэҕэлдьиэҕэ эбэтэр хас эмэ бүк ыарахан сыанаҕа атыылаһарын кэрэйиэҕэ. Оччотугар утуйарга барыан сөп. Ону баара куораттарга, улахан бөһүөлэктэргэ сөбө суох кэмҥэ, арыгыны сокуоннайа суох уонна сыанатын ыаратан атыылыыр бутлегер биисинэһэ күүскэ сайынна.
Арыгыны култуурунайдык иһии үгэһэ биһиэхэ сыстар кыаҕа суох. Бэйэбитин бэйэбит албыннана сатаамыаҕыҥ. Бэйэлэрэ үүннэрбит култуураларыттан, бэйэлэрин эттэригэр-хааннарыгар улахан охсуута суох, сымнаҕас арыгыны оҥоро идэтийбит уонна онтуларын тыһыынчанан сылларга иһэ үөрэммит омуктарга оннук үгэс уонна култуура баар буолуон сөп. Биһиги арыгыга үгэспит нуучча үгэһэ буолар. Оттон ол үгэс туһунан тэнийэн кэпсии сатыырга ханнык да наада суоҕа өйдөнүөхтээх.

Оччотугар тугу гынабытый? Баспыт хаһан хатарын кэтэһэн олорон биэрэбит дуо? Оннук эрэ буолуо суохтаах. Бобон, хааччахтаан, арыгыһыттары эмтээн, сыананы үрдэтэн улахан көдьүүстээҕи тугу да ситиһиэхпит суоҕа. Өйү-санааны уларыта тутуохха наада. Ол ону оскуолаттан саҕалыахха. Быһаччы 1-гы кылаастан. Арыгы, табаах, наркотик буортутун туһунан кыра оҕоҕо сөптөөх методиканан анал биридимиэт быһыытынан үөрэтиинэн саҕаланыахтаах. Үөрэтии оҕо 11 кылааһы бүтэриэр диэри ыытыллыахтаах. Үөрэтии матырыйаалын, бырагырааматын, кинигэтин ырытан оҥоруу – уустук уонна ол курдук дьоһуннаах сорук. Оҕо 9 уонна 11 кылаастары бүтэрэригэр бу биридимиэккэ эксээмэннээх буолуохтаах. Оччотугар эрэ үөрэтии таһыма үрдүөҕэ.
Өй-санаа уларыйар түбэл­тэтигэр эрэ, биһиэхэ арыгыга атын сыһыан үөскүөҕэ. Оттон ол уларыйыы бэйэтинэн уонна сотору кэминэн кэлиэ суоҕа. Бу дьыаланы дьиэ кэргэҥҥэ уонна оскуолаҕа аан бастатан кыра оҕоттон саҕалыахтаахпыт. Төһөнөн хойутаан ылсабыт да, сүүйтэриилээх бэйэбит эрэ буолуохпут. Маныаха 10-20 сылынан сыалбытын ситиһиэхпит суоҕа, биир-икки көлүөнэ «сиэртибэ» буолуоҕа.
Мин кэммэр, национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ, төрүт култуура биридимиэтэ үөрэхтээһин эйгэтигэр киирбиттэрэ. Ити саҥа­ны олохтооһун бүтүн биир көлүөнэ саха оҕотугар уһулуччулаах сабыдыалламмыта. Үөрэххэ күүстээх тардыһыылаах, төрөөбүт омугун дьоһунун өрө тутар, ботуруйуоттуу өйдөөх-санаалаах ыччат дьон үүнэн тахсыбыта.
Аны билигин саха саргытын саас-үйэ тухары самнара сатаабыт, кэскилин кэрбии сыспыт алдьатыылаах арыгы утахтан букатыннаахтык аккаастаммыт, өйө-санаата төрдүттэн саҥалыы салаллыбыт саҥа көлүөнэ дьон иитиллэн тахсыахтаах. Ол кэскиллээх үгэс, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн истэҕинэ, саха саргыта хаһан да, ханнык да балаһыанньаҕа самныа суоҕа. Туох да киһиргэһэ суох эттэххэ, кыра омуктан саха курдук туохха барытыгар эргиччи дьоҕурдаах омук дьиҥэр аҕыйах.
Оскуола эйгэтигэр саахымат, муусука дьарыктарын киллэрэр туһунан дьоһуннаах этиилэр оҥоһулла сылдьыбыттара. Оҕо сайдыытыгар уһулуччу туһатын ким да саарбахтыы барыа суоҕа. Оттон арыгыны, табааҕы, наркотигы утары охсуһар биридимиэти төрүттээһин — бу омук инники дьылҕатын быһаччы таарыйар, туохха да тэҥнэнэр кыаҕа суох сүүнэ суолталаах дьыала. Аны туран, үөрэнэр босуобуйатын, бырагырааматын табан оҥордоххо, универсальнай биридимиэт буолар кыахтаах. Биология, физиология, психология, мэдиссиинэ, спорт, култуура, бөлүһүөпүйэ, ээтикэ, төрөөбүт норуотуҥ историята, литэрэтиирэтэ, ускуустубата – барылара таарыллыахтарын сөп.
Маннык биридимиэт ос­куо­лаҕа олохтоноругар уопсастыбаннас, ону ааһан норуот бэйэтэ туруорсуон наада. Норуот туруорустаҕына, Ил Түмэн өйүүрэ биллэр, оччотугар боппуруос бырабыыталыстыба таһымыгар тахсар кыахтанар.
Өссө төгүл чиҥэтэн этэбин, өй-санаа уларыйыан наада. Арыгыттан букатыннаахтык аккаастаммыт саҥа көлүөнэни иитэн таһаарыы соруга турар. Оччотугар эрэ биһиги кэлэр кэскилбитигэр бигэ эрэллээх буолуохпут.