Владимир Путин Уһук Илин кыһалҕаларын быһаарарга сорудахтаата

“Российская газета” 7664 (201) №-дээх федераль­най таһаарыытыгар иһитиннэ­риллибитинэн, балаҕан ыйын 10 к. Владимир Путин Владивостокка көтөн кэлэн, Судаарыстыбаннай сэбиэт президиумун мунньаҕын ыытта. Манна Уһук Илин уруттаан социальнай-экономическай сайдыытын сыалларыгар анаммыт президент ыам ыйынааҕы ыйааҕын олоххо киллэриигэ дьаһаллар тустарынан кэпсэтии барда. “Биирдиилээн сирдэр эрэ буолбакка, Уһук Илин бүтүннүүтэ уруттаан тэтимнээх үүнүүгэ тахсыахтаах: экономикаҕа да, социальнай эйгэҕэ да, демография сайдыытыгар да”, – диэн бэлиэтээтэ судаарыстыба баһылыга.

Кини санаппытынан, Уһук Илин уруттаан сайдыыта – бу уопсай национальнай хабааннаах сорук.

Уһук Илин сайдыытынан 2013 сылтан ыла ыкса дьарык­танан барбыттара. “Сити­һиллибиккэ тирэҕирэн, биһиги салгыы барыахтаахпыт, өссө элбэҕи оҥоруохтаахпыт”, – диэтэ Путин итиэннэ региоҥҥа олох хаачыстыбатын үрдэтиигэ ханнык эбии дьаһаллары ылар туһунан дьүүллэһэргэ этии киллэрдэ.  “Дьон Уһук Илиҥҥэ бэйэлэрин кыахтарын, талааннарын таһааралларын, былааннаммыты олоххо киллэрэллэрин, үлэлээх, сөптөөх хамнастаах буолалларын, тупсаҕай усулуобуйаларга олороллорун, хаачыстыбалаах өҥөлөргө тииһинэллэрин, ыраах айаҥҥа кыһалҕаны көрсүбэттэрин туһу­гар биһиги кыаллары барытын оҥоруохтаахпыт”, – диэн бэлиэтээтэ Путин. Кини этэринэн, биир бастакы суолталааҕынан демография проблемаларын быһаарыы – туруктаах оҥоруу, ол кэннэ Уһук Илин нэһилиэнньэтин ахсаана үрдээһинин ситиһии буолар.

“Биһиги билэрбитинэн, регионтан дьон барыыта сыыйа-баайа аҕыйыыр, ол эрээри дьон син биир көһө турара мэдьэһиллибэт чахчынан буолар”, – диэн ыйда Путин. Итиннэ кини кэккэ сыыппаралары аҕалла: ааспыт сылга кэлбит дьон ахсааныттан 17 тыһыынчанан элбэх киһи көспүт. Маныаха барбыт дьон 70 бырыһыана – үлэлиир саастаах. “Бу макрорегиоҥҥа экономика үүнүүтэ итиэннэ кадрдарга наадыйыы улаханын үрдүнэн”, – диэн бэлиэтээтэ президент. “Итинтэн түмүктээтэххэ дьон олоҕун усулуобуйатынан астыммат”, — диэн эбэн эттэ кини.

Президент аахпыт проблемаларын ортотугар – олорор дьиэнэн хааччыллыы мөлтөҕө, доруобуйа харыстабылын өҥөлөрүн, үөрэх, сибээс хаачыстыбата намыһаҕа, култуура уонна спорт аныгы объектара тиийбэтэ, тырааныспар тииһимньилээх буолуутугар ыарахаттар, куораттар уонна бөһүөлэктэр хааччыллыыларыгар хаалыылар.

Тугу оҥоруохха нааданый? “Профессиональнай үөрэхтээһин тиһигин сайыннарар, Уһук Илиҥҥэ көһөр баҕалаах дьоҥҥо чэпчэтиилэри олохтуур наадалаах, биллэн турар, бу сиргэ олорор дьоҥҥо тупсаҕай усулуобуйалары тэрийиэхтээхпит”, – диэтэ судаарыстыба баһылыга. Кини санаатынан, Уһук Илиҥҥэ үлэ миэстэтин таһаарар үлэ биэрээччилэргэ эмиэ эбии өйүүр дьаһаллар наадалар.

Манна оҕо төрөөһүнүн коэф­фициена дойду орто көр­дөрүүтүттэн кыранан үрдүк, ол эрээри ити ситэтэ суох, диэн ааҕар президент. “Уһук илиҥҥи регионнарга биһиги демографияҕа естественнэй үүнүү туруктаах таһымыгар тахсыахтаахпыт”, – диэн туран, кини бырабыыталыстыбаҕа Уһук Илиҥҥэ оҕо төрөөһүнүн өйөөһүҥҥэ анал дьаһаллары оҥороругар номнуо сорудахтаабытын санатта.

“Чуолаан, бастакы оҕо төрөөтөҕүнэ үрдэтиллибит төлө­бүрдэр, иккис оҕо төрөөтөҕүнэ харчыны анааһын, ону сэргэ оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ намтатыллыбыт ипотека ставкатын туһунан этиллэр”, – диэн аахта Путин.

“Олус дьиксиннэрэр көрдө­рүү – үлэлиир саастаах дьон ортотугар олохтон барыы элбэҕэ: ити таһыма Россия орто көрдөрүүтүттэн үрдүк”, – диэн бэлиэтээтэ Путин уонна бырабыыталыстыбаттан “ордук доруобуйа харыстабылын инфраструктуратын сайыннарыы, эминэн хааччыйыы боппуруостарыгар сорунуулаахтык уонна түмүктээхтик үлэлиирин” ирдээтэ.    Өссө биир сорук – тырааныспар тииһимньилээх буолуутун үрдэтии. Путин санаппытынан, Уһук Илиҥҥэ субсидияланар ыарахана суох сыаналаах маршруттар системалара хас да сыл устатыгар үлэлиир, дьон номнуо уларыйыылары билбиттэрин үрдүнэн, кыһалҕа барыта быһаарыллыбыт буолбатах. “Авиациянан тиэйии тииһимньилээх буолуутунан, Уһук Илиҥҥэ атын пассажирскай маршруттары тэрийиинэн чопчу дьарыктанар наадалаах”, – диэн соруктары туруорда Путин.

Президент итини сэргэ Токио-2020 уонна Пекин-2022 күрэхтэһиилэригэр олимпиецтары бэлэмниир базалар ирдэнэллэрин иһитиннэрдэ. Кини санаппытынан, чугастааҕы кыһыҥҥы олимпийскай оонньуулар 2022 сылга Пекиҥҥэ, оттон сайыҥҥы оонньуулар — Токиоҕа ыытыллаллар. “Биһиги олимпийскай хамаандаларбыт ити суолталаах стартарга ситиһиилээхтик бэлэмнэниэх тустаахтар. Бырабыыталыстыба регионнары кытта макрорегиоҥҥа спортивнай базалары тутуу уонна саҥардыы боппуруостарын ырытан, бэйэлэрин этиилэрин киллэриэхтээхтэр”, – диэн сорудах биэрдэ Путин.

Тырааныспар миниистирэ Евгений Дитрих 12 мүнүүтэ устата тыл эппитин кэннэ, президент чунуобунньуктары кылгастык тыл этэргэ, ол эрээри проблемалары аһаҕастык бэлиэтииргэ көрдөстө. Магадан уобалаһын губернаторын э.т. Сергей Носов кыһалҕаларга тохтоото. “Уһук Илиҥҥэ хаарбах уонна саахалланар туруктаах олорор дьиэ ылар өлүүтэ – 6%, бу Россия орто таһымыттан 2,5 төгүл үрдүк”, – диэтэ кини. Статистика быһыытынан, соҕотох саахалланар туруктааҕа 2 мөл. кв. м тэҥ, оттон, дьиҥинэн, быдан элбэх, ол курдук, дьону көһөрүүгэ муниципалитеттар үптэрэ суоҕуттан чаастатык олорор дьиэни саахалланар туруктааҕынан билиммэттэр, диэтэ дакылаатчыт уонна саҥа олорор дьиэни үлэҕэ киллэриини хас да төгүл улаатыннарарга этии оҥордо.

Президент тутуу министиэристибэтигэр Уһук Илиҥҥэ олорор дьиэни сыаналааһын саҥа методикатын бэлэмнээһини түргэтэтэригэр сорудахтаата. Министиэристибэ баһылыга Владимир Якушев мунньахха иһитиннэрбитинэн, регионнарга барыларыгар саҥа методика 2019 с. тохсунньу 1 к. бэлэм буолуоҕа. “Уһук Илиҥҥэ түргэтэтиҥ”, – диэн хардарда Путин. “Уһук Илиҥҥэ биир квадратнай миэтэрэ сыанатын төһө кыалларынан түргэнник быһаарар наада”, – диэтэ  кини.

Ону таһынан, акцизтартан киирэр эбии үбү федеральнай суол фондатыгар туһаайар туһунан Тутуу министиэристибэтин этиитин судаарыстыба баһылыга өйөөбөтө. “Ити харчы регионнарга быһа ыытыллыаҕа диэн биһиги сүбэлэспиппит. Оттон федеральнай фонда нөҥүө эһиги мустаххытына – ханна ыытаргытын ким хонтуруоллуоҕай”, – диэтэ Путин. “Ити харчыны биһиги регионнарга ыытыаххайыҥ, оттон федеральнай суол фондата бу харчы хайдах туһанылларын хонтуруоллаатын”, – диэн президент боппуруоска бэйэтин сыһыанын биллэрдэ.

Бу Судаарыстыбаннай сэбиэт президиумун мунньаҕар СӨ Баһылыгын э.т. Айсен Николаев кыттыыны ылла. Кини чуолаан, онкодиспансер уонна сосудистай-кардиологическай киин тутууларын итиэннэ хотугу аэропортар тустарынан Саха сиригэр суолталаах кэккэ боппуруостары көтөхтө.