Ким кыһаллыаҕын кэтэһэн олоробутуй?

Бүлүү Эбэ барахсан, ааспыт үйэ 50-с сыллара бүтүөхтэригэр диэри, оо, ыраас,  минньигэс да уулаах этэ! Эбэ уутун сиикэйдии төһө баҕарар киллиргэтэ сылдьар буолуллара. Ол онтон ыалдьыбыт, доруобуйатыгар оҕустарбыт диэн суоҕа. Аны туран, балыгын арааһа, көрүҥэ бу элбэҕин! Ол балыктан ыалдьыбыт, сүһүрбүт киһи баара иһиллибэт этэ. Айылҕаҕа холкутук, дуоһуйа сылдьыллар, кини киһиэхэ уунар өлгөм бэлэҕиттэн туох да сэрэҕэ суох маанылатар кэрэ да кэмнэр ааспыттар эбит…

60-с сыллар саҕаланыы­ла­рыттан Бүлүү ГЭС-ин муората үөскэтиллэн, ол онно тулалыыр эйгэтин маһа-ото, былыр-былыргыттан дьон-сэргэ уутуйан олохсуйбут сирэ-уота бүттүүнэ ол ускуустубаннай муора түгэҕэр тимирдиллэн, уу түгэҕэр сытыйбыт мас дьааттаах фенолу таһааран, аҕыйах сылынан Бүлүү Эбэ хааннаах харах ууланан барбыта баара. Ол кэнниттэн хас эмэ уонунан уһун сылларга алмааһы сууйар баабырыкалар сүһүрбүт уулара кутулланнар, Бүлүү өлөргө барбыта.

1992 сыллаахха, доруо­буйа үнүстүүтүн дириэктэрэ, СӨ наукатын акадьыамыга В.Г.Кривошапкин салалталаах мэдиссиинэ-биология хайысхалаах эспэдьииссийэ Мииринэй Сүлдьүкээриттэн, Сунтаарынан, Марха Дьаарханыгар диэри хабан үлэлээбитэ. Бүлүү өрүс сүнньүнэн турар бөһүөлэктэр олохтоохторун доруобуйаларын чинчийбиттэрэ, кытылыгар үүнэр үүнээйитин үөрэппиттэрэ, уутун састаабын, балыгын туругун чинчийбиттэрэ.

Ол сырыыларын сиһилии от­чуота дьон билиитигэр күн бүгүҥҥэ диэри тахса илик. Быстах-остох уопсай түмүк­тээһиннэр бэчээккэ быгыалаабыттара эбитэ дуу…

Ол саҕана оройуоннааҕы сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн С.Н.Романов олороро. Сэбиэт сэкирэтээрэ Михаил Федоровка элэ-была тылбын этэммин,  эспэдьииссийэ отчуотун кытта билиһиннэрэригэр көрдөспүтүм. Киһим, кимиэхэ да көрдөрүмэ, куопуйалаама, олох кэпсээн оҥостума диэн кытаанах көрдөбүллэри туруоран туран, бээтинсэ киэһэ илиибэр туттарбыта. «Өрөбүл күн булгуччу ылыам, бэнидиэнньик сарсыарда миэстэтигэр сытыахтаах» диэн буолбута. Ол онно, Михаил Федоровичка биэрбит эрэннэриим кэнниттэн, 25 сыл устан ааста. Туох барыта болдьохтоох, биэрбит тылбын толордум дии саныыбын.

Ол айылаах «ымсыылаах-ба­ҕалаах» дөкүмүөнү ааҕан баран, билбэппин билбиппиттэн, кырдьыга баара, улаханнык куттана, ороһуйа санаабытым. Боруодаттан алмааһы арааралларыгар сэлээркэ, уу уонна айылҕа бэйэтэ үөскэтэр уһулуччу күүстээх дьааттаах таллий састааптарыттан турар «Клеричи убаҕаһа» диэни туһаналлар эбит. 1 кыраам таллийынан 1 тыһыынча киһи ньиэрбэтин баралыыстатыахха сөп диэбиттэр этэ. Сэбиэскэй систиэмэ саҕана үлэлээбит алмаас бырамыысыланнаһыттан 5 туонна таллийдаах уу Бүлүүгэ сүөкэммит. Бу таллий сүүрүгү кытта Бүлүү былаһын тухары тарҕаммыт буолуон сөп. Марха өрүс төрдүгэр диэри тарҕанара олох чуолкай. Таллийы айылҕа бэйэтэ хайдах да гынан бохсубат, суох оҥорбот эбит. Бүлүү өрүһүттэн дьон үс килэмиэтир тэйиччи олоруохтаахтара, уутун иһиэхтээҕэр буолуох тэхиниичэскэй да наадыйыыга туттуо суохтаахтара отчуокка ыйыллыбыт этэ.

В.Г.Кривошапкин бырааппар, биллиилээх эколог Бүөтүр Мартыынапка хоно сыттаҕына, ол оҥорбут түмүктэрин туһунан лаппыйан ыйыталаспытым. Онуоха: «Эн айылҕа чөл туруктаах, уу ыраас эрдэҕинэ төрөөбүт уонна этиҥ-хааныҥ сиппит-хоппут киһигин. Онон, эйиэхэ тус бэйэҕэр куттала кыра буолуоҕа. Оттон оҕолоргутугар, сиэннэргитигэр дьайыыта улахан араастаах буолуон сөп. Таллий киһи ньиэрбэтин систиэмэтигэр, саамай бастатан, уйан ньиэрбэлээх харахха улахан охсуулаах буолар», — диэбитэ.

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаа­тыгар быыбарга, биһиги өрөс­пүүбүлүкэбититтэн  хан­­дьыдаатынан турбут А.В.Власовы аҕытаассыйалыы А.Я.Овчинникова кэлэ сырыт­таҕына: «Өрүс уута сүһүрэрин билэр эрээригит, тоҕо маһын ыраастаппакка эрэ муоратын түгэҕэр тимирдибиккитий?», — диэн ыйыппытым. Онуоха кини күлэ-күлэ: «Нам всем затмил глаза блеск алмазов», — диэн хоруйдаабыта. Бүттэхпит ол. «Бүлүү сүнньүнэн баара-суоҕа 70-80 тыһыынча киһи олорор. Хас киһи аайы биирдии күөл, үрэх, үрүччэ тиксэр. Тоҕо кинилэр булгуччу Бүлүү уутун иһиэхтээхтэрий?», — диир бэйэбит тойотторбут, алмаас арааһынай араангалаах «кыньыраалларын» тылларын-өстөрүн истимэхтээн кэлбит бэйэбит. Алмаас чаҕыл ымсыытыгар ол 70-80 тыһыынча саха киһитэ диэн ахсааҥҥа киирсээхтиэ баара дуо. Оттон олохтоох тойотторбут барахсаттар, оччоттон баччаҕа диэри, дуоһунастарын уонна сылаас олбохторун туһугар, кэннинэн кэхтэри билбэккэ, охсуһа сырыттахтара эбээт.

Күн бүгүн Бүлүү сүн­ньүнэээҕи улуустартан ньурбалар эрэ өрүс уутун иһэ олороллор. Улууспутугар билигин доруобуйатыгар кэһиллиитэ суох доруобай оҕо дэҥнэтэн төрүүр буолла быһыылаах. Хайа да омукка кырдьаҕаһынан ааттаныахпын сөптөөх сааспар сылдьар киһибин. Саҥа сонуну, иһитиннэриини ыларым, истэрим лаппа бытаарбыт киһибин.

Маанылаах Марха өрүс­пүтүгэр «Кратон-3» диэн ааттаах сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриини ыытан тураллар. Балтараа килэмиэтир дириҥҥэ тэптэриэхтээхтэрин 600 миэтэрэ дириҥҥэ эһэннэр, онтулара үөһэ быычылаан тахсан, тулатынааҕы оту-маһы соннук туруор­бутунан өлөрбүт этэ. Өссө ол киһи хараҕар көстөрө. Оттон сирин аннын араҥатыгар туох иҥэн сытарын исписэлиистэр эрэ быһаарыахтарын сөп. Өрүстэн биир-икки биэрэстэлээх сиргэ эһэллэр. Сааскы ууну, сайыҥҥы ардаҕы кытта өрүскэ туох киирэ, түһэ турарын биһиэхэ ким да быһааран биэрбэт. Оттон бу Марха уутунан улуус уонча нэһилиэгэ аһаан, балыгынан иитиллэн олорор.

Быраатым Бүөтүр Бүлүү өрүһү салгыы өлөрүүнү бохсууга олоҕун иккис аҥаарын анаабыта. «Кратон-3» дэлби тэптэрии ыытыллыбыт миэстэтигэр хаста да сорук оҥостон бара сылдьыбыта. Буойан көрөрүм да, истибэт этэ. «Ким эрэ бу туһунан дьоҥҥо иһитиннэриэхтээх, кэпсиэхтээх. Бары саҥата суох сырыттахпытына хайдах дьон буолабыт», — диирэ. Уопсастыбанньык эколог быһыытынан өр сылларга дьарыктаммыт үлэтэ билиниллэн, алмаас тойотторо сэрэнэ, толло кэпсэтэр киһилэрэ буолбута. Бырамыысыланнас айылҕаны киртитэр үлэтин хонтуруоллаһан, алмаасчыттарга элбэхтик сылдьар этэ. «Айылҕаны буолуохтааҕар дьону да харыстаабат, хаһан баҕарар толук туттарга бэлэм дьоннор бааллар эбит», — диэн саллан кэпсиирэ. Уопсастыбанньык киһи алмаас тойотторун кыаһылыыр туох ырычаахтаах буолуой. Эбиитин хомунньуус баартыйа эстэригэр өрө оргуйан тахса сылдьыбыт экология күүрээнэ улам намтаан, сүтэн-иҥэн киирэн барбыта. Быраатым дьонугар, дойдутугар үчүгэйи оҥорор баҕата кыайтарбатыттан, олохтоох былаастан өйөбүл ылбатыттан сүр­дээҕин санаарҕыыра. Ол курдук, 50 сааһын туолуута олохтон барбыта. Дьиҥэр, саха бухатыырын курдук күүс-уох өттүнэн кыахтаах, чиргэл доруобуйалаах этэ.

Биллиилээх эколог Уйбаан Буур­сап туһунан аҕыйах тылы этиэхпин баҕарабын. Уйбаан Бүлүү экологиятын проблематын аан бас­таан өрөспүүбүлүкэҕэ аһаҕастык уонна сытыытык туруорбут хорсун киһи буолар. Ол 1987 сыллаахха этэ. Онтон ыла кини, этэргэ дылы, илиитин начааскыга да араарбакка Бүлүү эрэгийиэнин экологиятын боппуруоһунан дьарыктанан кэллэ. Бэйэм тэлгэһэм ыырын иһинэн ыллахпына, экологиятыгар биир саамай улахан оҕустарыылаах Ньурба улууһугар элбэхтик кэллэ-барда, үлэлээтэ, ол иһигэр улаханнык көмөлөстө. Ол туһунан букатын анаан суруйуохха сөп этэ, кыахтааҕым эбитэ буоллар. Кэрэхсэбиллээҕэ, кини биһиги улууспут экологиятын проблемаларыгар ыытар үлэтин хаһан да быһан, тохтотон кэбиспэтэ.

Сунтаардар — маладьыастар. Хас да сыллааҕыта Уйбаан Буурсабы улуустарын бочуоттаах киһитинэн оҥорон тураллар. Бэйэм дойдум салалтатыгар хом санаабын этэбин. Киһи тыыннааҕар, кини үтүөтүгэр махтаныахха наада. Уйбаан бэйэтэ саха сэмэй киһитэ, оннугу-манныгы кыайдым-хоттум диэн хаһан да кэпсэнэ сылдьыбат майгылаах. Онон, улуус дьоно-сэргэтэ кини туһунан күттүөннээх билиитэ, истиитэ суоҕа дьиктиргэппэт дьыала. Биэнсийэҕэ олорор, уопсастыбанньык. Доруобуйата чэгиэн буолан, таптыыр дьарыгынан билигин даҕаны кэлиэн-барыан баҕатыйар. «Кратон-3» ядернай дэлби тэптэрии миэстэтигэр элбэхтэ сылдьыбыт, куттал суох буолуутун хааччыйыыга ыыппыт үлэлэрин итэҕэстэрин ыйан сурук суруйбут, бу проблеманы туһааннаах аадырыһыгар бастайааннай туруорса сылдьааччы — кини. Ол эрэ буолуо дуо, кини үлэтин далааһына. Киһи үтүөтүн кэмигэр сыаналааһын сиэрдээх салалтаҕа эрэ кыаллар дьыала. Үп-харчы, бэлэх-туһах туһунан этиллибэт. Баара-суоҕа, киһи хараҕын уун-утары көрөн туран, илиитин тутан, сүрэхтэн тахсар сылаас тыллары этиэххэ эрэ наада.

Хаһааҥҥыта эрэ бэрт сайдыылаах, үөрэхтээх Ньурба, бүтэҥи дойду буолан бүппүтэ ыраатта. Биһиги, улуус олохтоохторо, экологиябыт боппуруоһугар, дьиҥнээҕинэн, туох да информацията суох олоробут. Мин, Ньурба куорат төрүт олохтооҕо кырдьаҕас киһи, билэр ыалларым биир да доруобай оҕолоро суоҕун үчүгэйдик билэбин. Ол онтон улаханнык хомойобун, арааһы толкуйдуубун. Санаам холлор, өйүм-санаам кыарыыр. Дьон-сэргэ бүтэйдии ытырыктатар эрээри, тугу да саҥарбат. Тугу саҥарыай, тугу да билбэт буолан баран.

Олохтоох былаас, дьонун сарсыҥҥытын санаабат, онно кыһаллыбат дуо диир ыйытааччы, баҕар, көстүөҕэ. «Суох» диэтэхпинэ, бэйэбэр хоромньулаах эппиэт буолуоҕа, «кыһаллар бөҕө» диэн эттэхпинэ, хайабыт сирэйэ кытарыа эбитэ буолла. Онон, ааҕааччы, бу суругум ис хоһоонуттан сирдэтэҥҥин ити ыйытыыгар эппиэтин бэйэҥ талан ыл. Улуус дьаһалтата да, дьокутааттарын сэбиэтэ да чуолаан экология проблемаларыгар төрүт «ньам» курдуктар. Баҕар, ордук дьоһун суолталаах, улахан дьыалалары кум-хам тута сылдьар дьон буолуохтара…

Ньурба бэйэтин сиригэр-уотугар өлгөм алмаас көстөн, харчынан бырахсар буолуохпут диир баҕа санаа хаһааҥҥыта эрэ баарынан баара. Ол ыра санаа, сарсыардааҥҥы туман курдук, симэлийэн сүппүтэ быданнаата. Ол да буоллар, улуус хааһынатыгар сыллата 360 мөл. солк. харчы киирэ турар аатырар. Алмаастан саатар биир сыллааҕы киирии харчы тоҕо ыраас ууга барбатый? Киһи доруобуйатыгар сэрэхтээх Бүлүү уонна Марха өрүстэр ууларын иһэртэн нэһилиэнньэ аккаастаныан наада. Үп-харчы, бастатан,  иһэр ыраас уунан хааччыллыы проблематын быһаарыыга туһуланыахтаах. Нэһилиэнньэ бу боппуруоһу сорунуулаахтык туруорсуон наада. Саҥата суох ньимиликээн буолан олордохпутуна, ким эрэ туораттан кэлэн «сээн, барахсаттарыа» диэ суоҕа.

Былыргыта Сыа Бүлүү түбэтин эр санаалаах аныгы хоһууттара, дойдуларын туруулаһан көмүскэспит Бүөтүр Мартыынап, Апанаас Тобуонап (иккиэн ньурбалар, бокуонньуктар), Эдуард Соколов (бокуонньук), Валерий Мөкүмээнэп (сунтаардар), Дьөгүөр Сүөкэп (Үөһээ Бүлүү, бокуонньук) курдук уолаттар аны үөскээн-үүнэн тахсыахтара дуо? Хайа үлүгэрэй, Бүлүү буора өҥ, эҥинэ бэртэри төрөппүтэ, төрөтүө да турдаҕа.

Ньукулай Мартыынап, СӨ  бочуоттаах кырдьаҕаһа.

Бэчээккэ Прокопий ИВАНОВ бэлэмнээтэ.