Экологтар II сийиэстэрэ: Сокуоннары кэмигэр ылынар суолталаах

Сийиэс президиумугар өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов, Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков, СЈ судаарыстыбаннай сүбэһитэ, өрөспүүбүлүкэ бастакы президенэ Михаил Николаев, Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Александр Акимов, ыалдьыттар – Дьиикэй айылҕа аан дойдутааҕы фондатын директора Игорь Честин, Нуучча географическай уопсастыбатын дирекциятын регионнар сайдыыларыгар департаменын директора Алексей Тихомиров, «Айылҕа нэһилиэстибэтин харыстааһын» фонда президенэ Алексей Буторин ыҥырылыннылар. Сийиэһи өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Петр Алексеев салайан ыытта.

Сүрүн дакылааты СЈ айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев оҥордо. Кини экология харыстабыла судаарыстыба политикатын биир сүрүн соругунан буолар диэн бэлиэтээтэ. «Бастакы сийиэскэ Михаил Николаев судаарыстыбаннай экологическай политиканы биллэрбитэ. Онтон салгыы бу хайысхаҕа үлэлэр 2002 сылга ылыныллыбыт Россия Экологияҕа доктринатынан уонна өрөспүүбүлүкэ Экологияны харыстааһын концепциятынан сирдэтинэн барбыттара», — диэн иһитиннэриитин саҕалаата. Ол курдук бу кэмҥэ айылҕаны, тулалыыр эйгэни харыстыыр кэккэ өрөспүүбүлүкэ сокуоннара ылыныллыбыттар.

Миниистир айылҕа харыстабылыгар туһаайыллыбыт үлэ саҥа кэрдиис кэмэ 2013 сылы Россияҕа Тулалыыр эйгэни харыстааһын сылынан биллэрииттэн саҕаламмытын туһунан эттэ. Тулалыыр эйгэни харыстыыр федеральнай сокуоннар аныгы кэмҥэ эппиэттэһэр курдук саҥардыллыбыттара, тобохтору суох оҥоруу үлэтин саҥа тиһигэ, Арктика зонатын ыраастааһын саҕаламмыттара. «Саха сирэ бу үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыспыта. Харыстанар айылҕа сирдэрин ситимин сайыннарыыга туһуламмыт үлэлэр былааннара, «Экологическай хонтуруол туһунан» сокуон ылыныллыбыттара. Саха сирин парламена ылыммыт сокуоннара Россия федерациятыгар биир бастыҥ сокуоннарга киирсэллэр. Регионнар уратыларын учуоттуур федеральнай сокуоҥҥа үгүс этиилэр, көннөрүүлэр киирбиттэрэ», — диэн Сахамин Афанасьев бэлиэтээтэ.

Миниистир бэлиэтээбитинэн, тулалыыр эйгэҕэ буортулаах дьайыылаах 1316 федеральнай объектар, 445 өрөспүүбүлүкэ объектара судаарыстыбаннай учуокка ылыллыбыттар. 700 пууҥҥа айылҕа эйгэтин туругун кэтээн көрөллөр, айылҕаҕа үлэлиир тэрилтэлэри бэрэбиэркэлиир тэрээһиннэр күүһүрдүллүбүттэр. Ол гынан баран, миниистир иһитиннэрбитинэн, тобохтору кытта үлэҕэ, ууну туһаныыга, харыстанар айылҕа сирдэрин уонна кыыллар тустарынан сокуоннары толорууга кэһиилэр тахсаллар. Ол курдук 2006 с. Талакаан-Витим, 2010 с. ИСТА ньиэп турбата алдьаммытын, 2015 с. Индигиир өрүскэ саахал тахсыбытын түмүгэр ньиэп тохтубутун ыйда.

Саха сирин биир ситиһиитинэн өрөспүүбүлүкэ Баһылыга ураты харыстанар айылҕа сирдэрин иэнин 1 мөл. кв. км диэри улаатыннарар туһунан соруга толоруллубута буолар. Ол курдук бүгүҥҥү күҥҥэ ураты харыстанар айылҕа сирдэринэн 1144,0 тыһ. кв.км, ол эбэтэр Саха сирин иэнин 37,1% биллэриллибит.

Миниистир баар кыһалҕалар туһунан иһитиннэриитигэр сир-дойду алдьаныытыгар тохтоото. «Јрөспүүбүлүкэбитигэр 40,5 тыһ. га сир алдьаммыт-кээһэммит. Ол үксүн сиртэн хостонор баайы кытта үлэлииллэригэр кэһиилэр тахсалларыттан төрүөттээх», — диэтэ.

Сахамин Афанасьев дакылаатын түмүгэр бырабыыталыстыба эрэ буолбакка, хас биирдии киһи тулалыыр эйгэни харыстааһын үлэтигэр кыттыһыахтааҕын санатта. «Јрөспүүбүлүкэ соругунан экосистеманы алдьаппакка, айылҕа биэрэр ресурсаларын өйдөөхтүк туһаныы буолар. Сийиэскэ Экология доктринатын уонна Стратегия экологическай састаабын олоххо киллэриигэ көдьүүстээх үлэлэр тустарынан кэпсэтии барыаҕа», — диэн эттэ.

СР Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков тулалыыр эйгэни сокуон өттүнэн харыстааһын туһунаниһитиннэрии оҥордо. «Саха дьоно айылҕаҕа ураты истиҥник сыһыаннаһар, айылҕаны кытта ыкса ситимнээх буоларын өйдүүр. Айылҕа, тулалыыр эйгэ саха дьонун духуобунай баайын кэриэтэ», — диэн бэлиэтээтэ кини.

Александр Жирков өрөспүүбүлүкэ парламена бэйэтин кэмигэр экологическай үөрэҕи киллэрэр туһунан ХИФУ этиитин өйөөбүтэ олус сөптөөҕөр тохтоото. «Саха дьоно айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһар үйэлэргэ олохтоммут өйдөбүлүн сүтэриэ суохтаах. Оскөтүн сүтэрдэҕинэ, тулалыыр эйгэттэн туһанар эрэ өйдөөх-санаалаах көлүөнэ тахсыаҕа. Оччоҕо айылҕа кэхтэр, алдьанар кэрдииһигэр кэлэр кутталлаах», — диэтэ спикер.

Салгыы кини тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыан туһунан өй-санаа дьоҥҥо бигэтик киириэхтээҕин, ол инниттэн өрөспүүбүлүкэ парламена, делегаттар, экология сулууспатын үлэһиттэрэ бу хайысхаҕа биир сомоҕо үлэлиэхтээхтэрин ыйда.

«Билигин Саха сирин 2030 сылга диэри  экономическай-социальнай сайдыытын туһунан Стратегия оҥоһулла сылдьар. Бу докумуон экологияны таарыйар боппуруостарга олоҕуруохтаах. Ол иһин Саха сирин парламена ааспыт сыл сэтинньитигэр Экология доктринатын ылыммыта. Саха сирэ Россия субъектарыттан Экология доктринатын иккиһинэн ылынна», — диэтэ уонна бу кэскиллээх докумуон бүтүн дойду таһымнаах тэрээһиннэргэ билиһиннэриллибитин бэлиэтээтэ.

Спикер тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа туһаайыллыбыт Саха Орөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар тохтоото. «1990 сыллар саҕаланыыларыгар оҥоһуллубут айылҕаны харыстааһын туһунан сокуоннар, тулалыыр эйгэни харыстааһын хамсааһыннара салгыы үлэлиэхтээхтэр. Саха сирэ аан дойдуга, Россияҕа биһирэммит олус кэскиллээх бырайыактар ааптардарынан буолар. Ол биһиги улахан эппиэтинэһи ирдиир. Атын тас дойдулар Россия, Саха Орөспүүбүлүкэтэ айылҕа харыстабылын проблемаларын туоратыыга туһуламмыт ханнык бырайыактары, сокуоннары таһаарарбытын кэтээн көрөллөр. Онон бары түмсэн үлэлиэх тустаахпыт», — диэн эттэ.

Александр Жирков 2011 сыллаахха Саха сирин экологическай сайдыытын концепциятын ылыммыттарын, үлэ бастакы сүһүөҕэ Экологическай доктрина ылыллыытынан түмүктэммитин туһунан иһитиннэрдэ. «Иккис сүһүөх үлэтэ айылҕа харыстабылын туһунан сокуоннары ситимнииртэн саҕаланна, ол түмүгэр Экология кодексын оҥоруохтаахпыт», — диэтэ парламент бэрэссэдээтэлэ.

Саха Орөспүүбүлүкэтин парламена «Сир аннын туһунан» РФ сокуонугар көннөрүүлэри киллэрэр туһунан этиилээх тахсыбытыгар сыһыаннаан: «Биһиги сокуоннар булгуччу этнологическай экспертизаны ааһалларын, сир баайын туһанааччылар өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар кыттыһар нуормаларын киллэрэр туһунан этиилээх тахсыбыппыт», — диэтэ.

Спикер тыл этиитигэр Саха сирэ Россияҕа аан бастакынан аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан үлэлиир, олорор сирдэригэр этнологическай экспертиза оҥорор туһунан сокуон ылыммытын, сокуоҥҥа олоҕуран,  олорор сирдэригэр бырамыысыланнас үлэтэ бара турар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар общиналара толуйуу ылбыттарын туһунан иһитиннэрдэ. Орөспүүбүлүкэ бу сокуонун  федеральнай сокуоннары оҥорон таһаарааччылар сэргээбиттэр. Онон салгыы федеральнай таһымнаах сокуон баар буолуон сөп.

Александр Жирков Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр туһаайан, тулалыыр эйгэни харыстыыр, сир баайын туһаныы эйгэтигэр ылыллар сокуоннар, бырагыраамалар Экология доктринатыгар олоҕуран оҥоһуллаллара тоҕоостооҕун ыйда. «Оччоҕо тулалыыр эйгэҕэ кутталлаах быһаарыы ылылларын сэрэтиэхпитин сөп этэ, айылҕабыт сир баайын туһанааччылар бас билиилэрэ буолбакка, саха дьонун саамай күндү нэһилиэстибэтэ буоларын уопсастыба өйдүө этэ. Экология доктрината өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын, бырагыраамаларын ирдэбиллэрин кытаатыннаран, өрөспүүбүлүкэбит уйгулаах буоларын, ону сэргэ айылҕата эмсэҕэлээбэтин ситиһиэ этибит. Бары сомоҕолоһон үлэлиэҕиҥ», — диэн этиитин делегаттар биһирииллэрин ытыс таһынан биллэрдилэр.

Сийиэс пленарнай мунньаҕар ыҥырыылаах ыалдьыттартан Игорь Честин уонна да атыттар экологияны харыстыыр өрөспүүбүлүкэ сокуоннара атын регионнарга холобур буолар кыахтаахтарын бэлиэтээтилэр.

Алексей Тихомиров Саха сиригэр айылҕаны харыстыырга туһуламмыт үчүгэй бырайыактар олоххо киирэллэрин, инникитин Олүөнэ өрүскэ уста сылдьан үөрэнэр туһунан бырайыагынан граҥҥа сайаапка киирбитин туһунан кэпсээтэ.

Сийиэс пленарнай мунньах түмүгэр кэккэ быһаарыылар ылылыннылар.