Куораппыт күөх үүнээйигэ сууланыа дуо?

Форум иитинэн араас хабааннаах тэрээһиннэр буоллулар. Бэс ыйын 3 күнүгэр форум биэс былаһаакканан үлэлээтэ. Онтон «Ойуур уонна куорат айылҕата» диэн хайысхаҕа сырыттым. Манна куорат пааркалара, куорат сиригэр киирсэр ойуур зоналара ырытылыннылар. Чуолаан куораты көҕөрдүүгэ туох үлэ ыытыллыахтааҕын, оту-маһы олордуу кыһалҕаларын тула бэрт сэргэх кэпсэтии таҕыста.

Судаарыстыбаннай Дуума айылҕа ресурсаларыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев: “Дойду үрдүнэн 60% ойуур учуокка турда. Оттон Саха сиригэр Рослесхоз даннайдарыгар олоҕурдахха, куорат ойуура элбэх территорияны ылар – 14 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 33,5 тыһыынча гектар сир баара биллэр. Ол гынан баран судаарыстыбаннай реестргэ биир да ойуур киирбэккэ турар. Ол аата харыстанар ойуурдар туох да көмүскэлэ суохтарын тэҥэ”.

Сиэрэй куорат сиэрэй санааны үөскэтэр

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора Прасковья Гоголева куорат инфраструктуратыгар сырдык, чаҕылхай дьиэ-уот тутуллуохтаах диэн бэйэтин этиитин саҕалаата: «Сиэрэй куорат сиэрэй санааны үөскэтэр. Сырдык, чаҕылхай өҥнөөх, киһини көнньүөрдэр тутуулар наадалар. Ону таһынан ландшафтнай дизайн болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Хомойуох иһин, биһиэхэ итинник идэни баһылаабыт үлэһит тиийбэт. Уопсайынан, көҕөрдүүнэн идэтийбит дьон дьарыктаныахтаах. Тоҕо диэтэр биһиги ирбэт тоҥ үрдүгэр олоробут. Буорбут туустаах. Өскөтүн 250-300 мл сөҥүү түспэтэ буоллар, манна кумах куйаар буолуо этэ. Ирбэт тоҥноох буоламмыт от-мас син үүнэ сатыыр. Мас силиһэ сир кырсынан тарҕана үүнэр. Ону билбэккэ, куоракка кып-кыра учаастакка кыра оҥхой хаһан баран онно маһы олордо сатыыбыт. Ол иһин мас сириэдийэ үүммэт, иинэр-хатар, улааппат. Онон хайдах сиргэ, буорга ханнык үүнээйи чопчу үүнэрин эрдэттэн быһааран баран оту-маһы олордуохтаахпыт. Ону учуоттаабакка, онтон-мантан үүнээйини тууран аҕалан таптаабыт сиргэр олордор туһатынааҕар буортута элбэх», — диэн тоһоҕолоон эттэ. Кини Дьокуускайга үүнээйилэри ууһатар, үөскэтэр сир – ойуур питомнига баар буолуохтаах диэн сүрүн санаатын мустубут дьоҥҥо сиһилии кэпсээтэ. Профессор Прасковья Гоголева ойуур питомнигын тэрийэргэ үп-харчы тиийбэт диэн бэлиэтээтэ. Ону ааһан анал үөрэхтээх киһи, үлэһит тиийбэтин эттэ.

Ойуур питомнига баар буолуохтаах

Дьокуускайга икки ботаническай саад үлэлиир. Ботаническай саад сүрүн үлэтэ — үүнээйи арааһын мунньуу, үөрэтии, туһалаах үүнээйилэри культивациялааһын буолар. Оттон куораты көҕөрдүүгэ элбэх үүнээйи наада. Онно анаммыт туспа тэрилтэ – ойуур питомнига баар буолуохтаах. Бу тэрилтэ киэҥ хабааннаахтаах чопчу үүнээйилэр сиэмэлэрин, мас, талах уктарын кэлиҥҥи өттүгэр көһөрөн илдьэн олордорго анаан дьарыктаныахтаах.

ХИФУ Ботаническай саадын үлэһитэ Ирина Трофимова маннык санаалаах: «Питомник хайаан да баар буолуохтаах. Биһиги хотугу куораппыт күөх үүнээйигэ олус наадыйар. Атын куораттартан атыылаһан аҕалан олортоххо үгүс өттүгэр аҥара олохсуйбат, итиэннэ ороскуота да элбэх. Онон Саха сирин усулуобуйатыгар сөп түбэһэр үүнээйиилэри миэстэтигэр үүннэрэр уонна аҥардастыы үөскэтиинэн эрэ дьарыктанар тэрилтэ баар буолуохтаах. Биһиги ботаническай сааппыт куораты толору хааччыйар кыаҕа суох».

Биһиэхэ ханнык суорт от-мас үүнүөй?

Соҕуруу дойду эриэккэс үүнээйитэ, биллэн турар, биһиги усулуобуйабытыгар үүнэрэ саарбах. Оттон Арассыыйа киин куораттарыгар, итиэннэ биһигини кытта биир эргимтэҕэ сытар улахан куо­раттарбытыгар көрсөр талаҕы сэ­бирдэхтээх маһы үүннэрдэххэ хайдах буолуой?

rpt

Бу ыйытыыга Ирина Трофимова маннык хоруйдаата: “Биһиги ботаническай сааппытыгар үүнээйибит арааһа элбэх. Хас да коллекцияҕа наардыыбыт. Ол курдук, кэлии үүнээйилэр, олохтоох  көрүҥнэр уо.д.а., атыыга диэн эмиэ туспа олордобут. Биһиги куоракка, үчүгэй көрүүгэ-харайыыга, сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ Арассыыйа сымнаһыар климаттаах регионнарыгар үүнэр мас, талах үүнэр кыахтаах. Ол гынан баран бу үүнээйи, үгүс өттүгэр, куорат эйгэтигэр олохсуйара уустуктардаах. Дьон-сэргэ тэпсибэт сиригэр өрүү көрүүгэ-харайыыга турдаҕына эрэ тулуктаһар. Ыаллыы сытар регионнартан, холобур, Новосибирскайтан, Хабаровскайтан кэлбит үүнээйи син үүнэр эрээри олохсуйуор дылы эмиэ үчүгэй көрүүнү ирдиир. Холобур, -30 кыраадыһы тулуйар диэн Горнай Алтайтан ыыппыт мастара, талахтара биһиги тымныыбытын тулуйбат. Тоҕо диэтэргин кинилэргэ -30 кыраадыс өрүү турбат, биир-икки хонук тымныйан ылыан сөп”.

Куорат төһөнөн үүнээйилээх да, соччонон олохтоохтор чэгиэн туруктаахтар

Былаһаакка модератора Г.Р. Державин аатынан Тамбовскай судаарыстыбаннай үнүбүрсүөт естествознание үнүстүүтүн дириэктэрэ, профессор Алексей Емельянов бэйэтин куоратын холобуругар куорат иһинээҕи ойууру сокуон өттүттэн көмүскэллээх, итиэннэ киһи хараҕа хайгыы көрөр тупсаҕай оҥоһуулаах буоларыгар бизнес бырайыак хайдах оҥоһуллуохтааҕын кэпсээтэ. Кини этэринэн: «Куорат булгуччу күөх зоналаах буолуохтаах. 5 тыһ. сыл анараа өттүгэр көҕөрдүү үлэтэ араас дойдуга саҕаламмыта. Бу киһи-аймах кэрэҕэ тардыһыыта эрэ буолбатах, сири-уоту тупсаран, сир кырсын тутарга, итиэннэ экосистеманы алдьаппат туһугар үүнээйи оруола улаханын дакаастыыр. Аныгы техногеннай үйэ экологияҕа, экосистемаҕа содула, киһи доруобуйатыгар охсуута улахан. Онон олорор усулуобуйаны тупсарыы тыын суолталаах. Маны, үгүс өттүгэр, салалта ситэ өйдөөбөтө баар суол. Куораты, олорор дьиэҥ таһын көҕөрдөр үлэ сорох сиргэ аанньа ыытыллыбат, болҕомтоҕо ууруллубат. Дьиҥин ыллахха, үүнээйи салгыны ыраастыыр, быылтан, киртэн-хахтан уонна тыастан-уустан харыстыыр. Онон куорат төһөнөн күөх да, соччонон доруобуйаҕа туһалаах. Ол аата медицинаҕа, экономикаҕа муҥура суох көмөнү оҥорор кыахтаах».

Алексей Емельянов Тамбовка ыытыллыбыт эксперимент туһунан кэпсээтэ. Ол курдук, пааркаҕа сылдьыбыт дьон настарыанньатын анал аппаратынан уонна медицинскэй, психологическай ньыманан кэмнээн, ыйытык ыыппыттар. Ол түмүгүнэн пааркаҕа сылдьыбыт дьон настарыанньата 95% тупсар эбит диэн дакаастаабыттар.

Дьокуускай күөх  куорат аатын ылыа дуо?

Тамбов судаарыстыбаннай үнүбүрсүөтүн эксперименнэригэр олоҕуран Дьокуускай куорат пааркатыгар тиийэн дьон-сэргэ куоратын хайдах сыаналыырын ыйыталастым. Биллэн турар, миэхэ оннук аппарат да, методика суох да буоллар, биирдиилээн дьон санаатын иһиттим. Ол курдук, үгүс дьон куорат быыллааҕын, ото-маһа кырыымчыгын ордук чорботон эттилэр. Ол да буоллар, куораппыт паарката кэлиҥҥи сылларга биллэ тупсубутун бэлиэтээтилэр. Оттон көҕөрдүү үлэтэ хайдах барыахтааҕый диэн ыйытыыга үгүс киһи куорат салалтатын дьаһалыгар киириэхтээх диэн эттэ. Биирдиилээн дьон волонтердары хабан үлэлэтэр ордук буолуо диэтэ. Сорох-сорохтор хас биирдии уокурук биитэр дьиэ олохтоохторо бары тахсан дьиэ таһын тупсарыыгы күргүөм үлэлиэхтээх диэтилэр. Үгүс өттүгэр Саха сирэ тыйыс усулуобуйалаах буолан от-мас аанньа үүммэтэ буолуо диэн сабаҕалааччы элбэх буолла.

Марк Алексеев, Дьокуускай куорат олох­тооҕо: «Биһиги куораппыт силигилии чэлгийиэн кыһыммыт уһуна бэрт. Хаһан айылҕа уһуктуор дылы хайы-үйэ күһүн тиийэн кэлэр. Дьиҥэр, үүнээйини үчүгэйдик көрдөххө, үүнэр. Соҕуруу дойду да үүнээйитэ сатабыллаах хаһаайыҥҥа үүнэр кыахтаах. Куораты көҕөрдүүгэ хас биирдии киһи ылсыахтаах дии саныыбын. Куораппыт – олорор дьиэбит. Онон хас биирдии киһи дьиэтин таһын, олбуорун ис-иһиттэн кыһаллан туран тупсара сатаатаҕына, биһиги да куораппыт тоҕо тупсуо, киэркэйиэ суоҕай? Онтон-мантан харчы кэлэрин кэтэспэккэ, бары ылсан олорор усулуобуйабытын тупсарар кыахтаахпыт. Киһи дьарыктаах буолуохтаах, оччоҕо олох сайдар».

Варя Кузьмина, биолог идэлээх: «Хас биирдии киһиэхэ сокуонунан дуу, уурааҕынан дуу эбэһээтэлистибэ уурдахха эрэ дьон хамсаныах быһыылаах. Холобур, хас биирдии оскуоланы бүтэрэр ыччат хас эрэ маһы олордуохтаах диэн сорох дойдуларга булгуччу сорудахтыыллар. Онтуҥ көрдөххө эрэ аҕыйах, хас да сылынан куорат иһигэр күөх зона үүнэн тахсар. Оннук курдук хас биирдии тэрилтэни модьуйдахха, хамсааһын тахсыа этэ. Онно баазаны оҥоруу, анал миэстэни тэрийии куорат салалтатыгар сүктэриллиэхтээх. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит айылҕата баай. Тымныыны тулуйумтуо бэйэбит да үүнээйибитин табан олортоххо, быһыытын-таһаатын күннэтэ тупсара сырыттахха, соҕурууттан итэҕэһэ суох үүнэр кыахтаах».

* * *

Түмүктээн эттэххэ, маннык улахан тэрээһин чуолаан Саха сиригэр ыытыллыбыта биһиги региоҥҥа улахан оруоллаах. Салгыы ойуур хаһаайыстыбатын табан салайарга сөптөөх миэрэни ылынарга, сокуон өттүнэн көмүскэллээх буоларга суолтата улахан. Олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр, Саха сирин баай, тыйыс да буоллар олус намчы айылҕатын харыстыыр, олорор сирбитин тупсарар сөптөөх сокуоннар олоххо киирэллэригэр олук ууруллар.

Ирина Ханды