2015 сылы хайдах атааран эрэбит?

Ол туһунан саас-сааһынан кэпсэтиэххэ наада быһыылаах. Саха сиригэр кини этиилэрэ эмиэ быһаччы сыһыаннаахтар, дьайыылаахтар эбээт.

Греф сыаналыырынан, Россия 2016 с. рецессияҕа киирэр

Герман Греф Россияҕа биллэр экономист, финансист, уруккута Россия Бырабыыталыстыбатын экономикаҕа миниистирэ, либеральнай өйдөөх-санаалаах политик. Кини, уопсайынан, Алексей Улюкаев уонна Антон Силуанов ыытар политикаларын өйүүр. Ол эрэн итинник политика сорох өттүгэр сыыһалардааҕын билинэргэ тиийдэҕэ, ол иһин итинник сыаналыырга күһэлиннэ быһыылаах.
Кырдьык даҕаны, биһиги солкуобайбыт сыаната аллараа курулаан, сууллан ыраатта. Биир доллар 69 солкуобай 43 харчыга тэҥнэстэ. Ньиэп сыаната олус аллараа түстэ. Итинник намыһах сыана кэнники 17 сылга суох этэ. Оттон 2016 с. ылыллыбыт дойду бюджета ньиэп буочуката ортотунан 65 солкуобай буолуо диэн таҥыллыбыта. Ньиэби хостуур судаарыстыбалар (ОПЕК) тэтимнэрин түһэрэр санаалара суох, онон 2016 сылга да кини саппааһа элбиирэ, сыаната өссө да намтыыра көһүтүллэр.
Итини тэҥэ Иран аан дойду ырыынагар элбэх ньиэби хостоон атыылыыра буолуо. Ол балаһыанньаны өссө уустугурдар. Манна ханнык эрэ аан дойду саагыбара баар диэн этэр кыах суох курдук. Ол эрэн итинтэн барыстанар дойдулар (ордук АХШ) суох буолбатахтар. Барак Обама Россия экономикатын суулларар туһунан этиитэ кураанах тыл буолбатах. ССРС суулларын саҕана АХШ үүт-үкчү итинник политиканы, атын дойдулар (Саудовскай Аравия) илиилэринэн ньиэп сыанатын түһэрэн, биһиги дойдубут экономикатын сатарыппытын умнар билигин сыыһа буолуо этэ.

Экономика рецессията диэн кини аллараа түһүүтүн ааттыыллар. Биһиэхэ билигин дойду баайын-дуолун оҥорон таһаарыы (ВВП) 3 бырыһыаҥҥа диэри аллараа түстэ. Сайдыы оннугар кэннинэн кэхтии барар. Итинник балаһыанньаттан хайаан да тахсыахха наада, хас эмэ сыл субуруччу итинник намыһах балаһыанньаҕа сырыттахпытына, эстии диэки барыахпыт. Экономика сайдыытын сокуона оннук, бу мин этиим буолбатах. Итинэн сибээстээн дойду ороскуота дохуотунааҕар эмиэ үс бырыһыан кэриҥэ элбээтэ, ону саппаас ууруна сытар харчыбытыттан ороскуоттуурга тиийэбит. Сылын аайы итинник буоллаҕына, харчыбыт бүтэн хаалар кутталлаах. Онон кырдьыктахтык этэр, онтон балаһыанньаны көннөрөр миэрэлэри ылыахха наада.
Манна эмиэ уустуктар бааллар. Ырыынак сайдыытын сатаан биһиэхэ туһалаах гына салайа тутуохха наада. Ол манан дьыала буолбатах. Итиннэ Россия экономикатын ырыынак усулуобуйатыгар сөп түбэһэр гына уларыта тутуллуохтаах. Ити биһиэхэ 24 сыл устата кыаллыбакка сылдьар. Манна биһиги сыыһалары бөҕө оҥордубут.
Бастаан утаа «500 күнүнэн» ырыынакка киирэр программа дьүүллэнэ сылдьыбыта (Г.Явлинскай), ол ылыллыбатаҕа. Онтон, 1992-1994 сылларга, Е.Гайдар либеральнай реформалара олоххо киирэн барбыттара (ордук сыананы босхо ыытыы – «либерализация цен», дойду баайын-дуолун ыһыы – «приватизация собственности»). Итинник хамсаныылары «шоковай терапия» диэн ааттаабыттара. Ол аата нэһилиэнньэни уонна судаарыстыбаны харыстыыр миэрэлэрэ суох аҥаардастыы айбардааһын барбыта. Син биир тыыннаах эти, туох да эмэ суох, быһаҕынан быһар курдук.
Ол содулугар дьон быста дьадайбыттара, судаарыстыба экономиката ыһыллыбыта. Итини историктар хайдах сыаналыылларый? «Годы безвременья» дииллэр. Ол аата инники сайдыыны ситиһэр оннугар наар норуот хаһаайыстыбатын сатарытыы барбыта, бириэмэ тохтообутун курдук буолбута. Итини үчүгэйдик өйдөөбөккө олоробут. Сорох экономиканы ырыынакка киллэрэ сатыыр салайааччылар, ити урусхаллаах уопуттан үөрэх ылбакка, билиҥҥээҥҥэ диэри харах балай айанныы сатыыллар. Итини мин Россия Бырабыыталыстыбатын үп-харчы уонна экономика сайдыытын дьаһайар миниистирдэригэр эмиэ сыһыанныыбын. А.Силуанов харчыны сарбыйыам диэн наар куттуур эрэ идэлэннэ, оттон үөскээбит балаһыанньаны көннөрөргө этиитэ суоҕун курдук суох. Бухгалтер функциятыттан тахса илик. Сэбиэскэй историяны да ылан көрдөххө, экономиканы тутан олорор салайааччылар дойду сайдыытын былаанныы уонна олоххо киллэрэ олорбуттара. Ол суох буолла дуо?
Бырабыыталыстыба экономиканы уонна харчыны бэрийээччилэрэ аҥаардас аан дойду ырыынагын «лодкатыгар» олорсон, туох да дуоннааҕы оҥорбокко, этэҥҥэ устуохтарын баҕараллар. Аан дойду капитализмҥа киириитин историята, туох да саарбаҕа суох көрдөрөрүнэн, бастаан ырыынак усулуобуйалара бэйэ дойдутугар тэриллэллэр, ол эрэ сайдыыны хааччыйар. Итинник суолунан ХVII үйэ иккис аҥаарыттан Англия сайдар. Итинник уопут онтон Америкаҕа көспүтэ. Биһиги бириэмэбитигэр Кытай судаарыстыбата маны эмиэ итэҕэтиилээхтик көрдөрөр. Арай Россия эрэ аан дойду биримиэрин билиммэт курдук.
2000-2015 сыллар хайдах этилэрэй? 2000-2005 сылларга дойдуну салайар кыах үөскээн, сатарыйбыт бэрээдэги олохтоон, сууту-сокуону өрө тардан, социальнай программалары олоххо киллэрэн өрүттүү бириэмэтэ кэлбитэ. Ити кэнниттэн, 2008 сыллаахха диэри, дойду ис бородууксуйатын оҥоруу тэтимэ күүһүрэн сылга кини сайдыытын 7% диэри тириэрдэ сылдьыбыппыт. Кэнники сылларга быыстала суох кириисискэ киирэн олоробут.
Ол биир сүрүн биричиинэтэ үчүгэйдик биллэр – аан дойду сайдыылаах судаарыстыбалара Россия өрө тахсарын сөбүлээбэтилэр уонна бары кыахтарынан хам баттыы сатыыллар. Урут итинник политиканы 7 Арҕаа дойдулар ыытар этилэр, билигин 20 буоллулар. Кинилэр таах олороллор үһү дуо? Суох, туох баар күүстэринэн утарсаллар. Онон Россияны утары экономическай сэрии барбыта ыраатта, ону билиниэх тустаахпыт. Оттон сэриигэ сэрии курдук туттуохтаахпыт буолбатах дуо?
А.Улюкаев 2016 сыллаахха дойду баайын-дуолун оҥоруу биир бырыһыанынан үрдүө диэн этэр. Д.Медведев экономика өрүттүүтэ 2017-2018 сылларга барыа диир. Манна утарсыы суох, дьыала сыыппараларга эрэ. Биһиэхэ суолталааҕынан таҥнары түһүү тохтуура наада. Итэҕэйиэххэ баҕа улахан эрээри, олох хаамыыта көрдөрүө дииргэ тиийэбит. Кэнники бириэмэҕэ баҕа санааны этэргэ политикалааһын наһаа күүһүрдэ быһыылаах. Куһаҕан диир тойоттору үлэлэриттэн устарга тиийиллэр, ону биир да киһи баҕарбат. Онон боростуой дьоҥҥо туох диэн быһаарабыт? Баар кырдьыгы этэрбит ордук буолуо. Ол аата кэлэр сыллар охсууларын көрсөргө уонна олору кыайарга бэлэм буолуохтаахпыт. Ханнык да кэмнэр кэлбиттэрин иһин быһаарар оруоллааҕынан норуот үлэтэ-хамнаһа буолар. Ону күүһүрдүөххэ диэн этэбин. Дьылҕабыт бэйэбит илиибитигэр баарын умнумуохха.

Барыта куһаҕан буолбатах эбит

Д. Медведев дойду сайдыытыгар баар үтүө өрүттэргэ тохтоон ааста. Урут наар хаалыыга сылдьыбыт тыа хаһаайыстыбата кэнники кэмҥэ сайдар суолга киирэн эрэрэ биһигини үөрдэр. 2015 с. кини бородууксуйаны оҥорон таһаарыыта 2,5-3 бырыһыан үрдээтэ. Бу дойдуну кириисистэн таһаарар миэрэлэр дьайыылаах өттүлэрэ буолла. Хомойуох иһин, промышленность сайдыытыгар өрүттүү өссө да суох. Манна үлэ күүскэ барар эрээри, ааспыт сыллар охсуулара олус күүстээх эбит.
Дойдуну туруктаах оҥорорго үп-харчы оруола улахан. Манна биһиги систиэмэбит тулуйсан кэллэ. Онон хамнас, пенсия, пособиелар, ссуудалар, ипотека эҥин бары тигинэччи үлэлии олороллор. Кырдьык, ороскуоттары кэмчилээһин син биир наада. Билигин оборонаҕа уонна эмтээһиҥҥэ бюджеты сарбыйыы суох, онтон атыттар курдарын ыга тардынарга тиийэллэр. Ол иһигэр судаарыстыба ороскуоттарын кыччатыахха наада. Бары ыарахан балаһыанньаҕа олордохпутуна былаас эрэ күннүүрэ табыллыбат.
Урут судаарыстыба туругун билиэххин баҕардаххына, бастаан түрмэлэргэ, онтон балыыһаларга сырыт дииллэрэ. Өскөтүн олорго киһи тобус-толору буоллаҕына, ол аата судаарыстыба балаһыанньата мөлтөх эбит диэн сыаналыахха сөп дииллэрэ. Ити олох бэйэтэ айбыт бириинсибэ. Мин итиннэ ханнык да сыыппараларым суохтар, онон туох да диир кыаҕым суох.
Арай 2015 сылга наар балыыһа киһитэ буоламмын, эмтэнээччилэр олус элбэхтэр эбит диэн түмүккэ кэллим. Итинтэн сиэттэрэн икки санаалаахпын. Бииринэн, эмп үлэһиттэрэ кыһалла сатыыллар, сөптөөх квалификациялаахтар, киһилии сыһыаннаахтар, үтүө майгылаахтар. Арай хамнастара эрэ, итинник эппиэттээх үлэҕэ, кырата бэрт. Ыарыы элбээтэ, ону барытын эмп үлэһиттэрэ куһаҕаннарын курдук көрдөрөр сыыһа хайысха барар. Бэчээти да көрдөххө, медицина куһаҕанын хаһан тахсаллар. Уонна ханнык үтүө үлэни эрэйиэххэ сөбүй?
Россия бирисидьиэнэ В.В.Путин эмп үлэһиттэригэр болҕомтону күүһүрдэргэ эттэ, сорох ардыгар хамнастарын да бириэмэтигэр төлөөбөт түбэлтэлэр бааллар диэтэ. Итиннэ буруйдаахтары эппиэккэ тардан иһиэххэ баара – кинилэр дойду политикатын токурутааччылар буолаллар. Уопсайынан, эмп тэрилтэлэрин көҕүрэтэр куһаҕан хайысха билигин да баар. Саха сирин былаастара итинник хамсааһыны бириэмэтигэр «хам баттаабыттара» үчүгэй. Ол эрэн дэриэбинэлэргэ балаһыанньа өссө да мөлтөх – дьиэлэр эргэрдилэр, балыыһа үлэһиттэригэр сөптөөх усулуобуйалар ситэ тэриллибэттэр, бастайааннайдык үлэлиир эмчиттэр аҕыйахтар. Манна элбэх холобурдары аҕалыахха сөбө.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии»
уопсастыба чилиэнэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).