Алмаас биржата тэриллиэ дуо?

Бүтэһиктээх биэтэккэ кимнээх уруттуулларый?

Кытайга, Ииндийэҕэ алмаас ханнык эрэ кыра өлүүтэ, хаһан эрэ хостоно сылдьыбыттаах эбит буоллаҕына, Бельгия, Израиль, ХАЭ алмаас сыта да иҥмэтэх дойдуларынан буолаллар. Дьэ ол үрдүнэн, бэйэлэрэ алмааһа суох да буоллаллар, алмаас сыанатын уонна атыытын бу дойдулар биржалара сүрүннээн олороллор. Сир анна баайдаах буолуу уонна онтугун хостооһун, бэл, кырыылаан киэргэл оҥоруу – дьыала аҥаара эрэ, ону барытын табыгастаахтык батарыы уонна эргинии – оҕуруктаах өйдөөхтөр, куду харбыыр киэҥ далай ытыстаахтар барыстаах биисинэстэрэ.

Саха сирин алмааһа арыллыаҕыттан, күндү тааһы хостооһуҥҥа аан дойдуга биир инники миэстэҕэ тахсыбыт ССРС, бэйэтэ хаһан да алмаас биржатын тэриммэтэҕэ. Тоҕо? Ырыынак экэниэмэкэтин билиммэт сүүнэ импиэрийэ судаарыстыбаннай идеологиятыгар хапытаал адьырҕаларын бэлиитикэлэрэ сөп түбэспэтиттэн эбитэ буолуо дуо? Саарбах, барыстан ким да, хаһан да аккаастаммыта суох буолуохтаах. ССРС-ка «Алмазювелирэкспорт» тэрилтэ куһа­ҕана суох үлэлээҕинэн биллэрэ.

Алмааһы кырыылааһынан уонна эргиниинэн, бэйэтин «таҥара таайынан» ааттанар омук, былыр-былыргыттан олус ситиһиилээхтик дьарыктанар. Чугас ыала, араб омуга, күндү тааска киниттэн итэҕэһэ интэриэстээҕинэн уонна ситиһиилээҕинэн биллэр. Ииндийэ, Кытай норуоттарын тыһыынчанан сыллардаах историяларыгар чаҕыл таас күлүмэ сүппэттик олорон хаалбыт буолуохтаах.

Уларыйыылаах 90-с сылларга Москватааҕы алмаас биржата тэриллэ сылдьыбыта. Бу биржа үлэтин-хамнаһын анаан дьарыктанар испэсэлиистэр, бука, билэн-көрөн эрдэхтэрэ буолуо. Аан дойдутааҕы ырыынакка тоҕо кыайан тахсыбатаҕын, үлэтэ-хамнаһа өнүйбэтэҕин сэрэйэн көрүөххэ эрэ сөп. Судургутук эттэххэ, Арассыыйа алмаас баайдаах уонна онтун хостуур эрэ. Оттон ол хостоммут баайга салыҥнаах илиилээх улахан «сахсырҕалар» сыстаннар, салгыы суолун-ииһин кинилэр хайан биэрэллэр.

Ю.Г.Данилов, Москватааҕы ыс­таал уонна холбоһук уһаарыы үнүстүүтүн бүтэрбит, өр сылларга «ЯкутНиипроалмазка» үлэлээбит испэсэлиис, билигин ХИФУ «Эксперт» информациялыыр-анаалыыстыыр киинин ди­риэктэрэ, экэниэмикэ наука­тын хандьыдаата. Юрий Данилов алмаас производствотын, ырыынагын туругун, атыытын-эргиэнин боппуруостарын анаа­лыстааһынан анаан дьарыгырар испэсэлиис.

Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэл этэр

— Юрий Гаврильевич, Арас­сыыйаҕа алмаас саҥа биржатын тэрийии боппуруоһа турда диэн буолар. Алмаас проблемаларынан анаан дьарыгырар киһиттэн, эйигиттэн, сонуну истиэҕи баҕарыллар.

— РФ Президенин Дальнай Востоктааҕы федеральнай уоку­рукка боломуочуйалаах бэрэс­тэбиитэлэ, РФ быра­быы­талыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Трутнев ал­маас саҥа биржата Влади­востокка аһыллыан сөбүн туһунан соторутааҕыта этэн турар. «Бу боппуруос билиҥҥитэ дьүүллэһиигэ сылдьар, — диэбитэ кини. – Дьиҥнээх бырайыак, мин алмаас экэниэмикэтин уонна онон дьарыктанааччыны кытта чугастык билсистэхпинэ, баар буолуоҕа. Бу ырыынакка дьарыктанар уонна ону үчүгэйдик билэр дьону булуохха наада.
Дьиҥэр, бу адьас кыараҕас эргимтэ дьон буолар. Алмааһы атыы­лаа­һынан дьарыктанар хас да аан дойдутааҕы киин баар. Арай, биһиги кинилэргэ алмааспыт сорҕотун Владивостоктааҕы биржаҕа атыылаары гынабыт диэтэхпитинэ, хайдах буолуой?». Юрий Трутнев Владивостокка алмаас биржатын тэрийиигэ Кытай уонна Дьопуонньа интэриэстээхтэрин бэлиэ­тиир. Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэл АЛРОСА компа­нияҕа Дальнай Востокка эр­гиэн былаһааккатын тэрийэр кыаҕы үөрэтэн көрөллөрүгэр сорудахтаата.

— Оччотугар боппуруос букатыннаахтык быһаарылла илик, үөрэтэн көрүү таһымыгар сылдьар буоллаҕа дии?

— Оннук. Олоххо киириэн сөп­­төөх бырайыак дии саныыбын.

Дьокуускайга да тэрийиэххэ сөп этэ

— Алмаас баайдаах уонна онтун бэйэтэ хостуур дойду, атыылааһын дьыалатын тоҕо кыайан баһылаабатый? Холобур, Саха сиригэр алмаас биржата тэриллиэн сөп дуо?

— Маннык түбэлтэҕэ, этиллэрин курдук, барыта эрдэттэн «эрэллээх илиилэргэ» ылыллан бүтэн турар. Юрий Трутнев «кыараҕас эргимтэ дьон» диэн этэр буолбат дуо. Эн алмааһы хостоон баран, көннөрү сиэпкэр укта сылдьар буоллаххына, ол баара-суоҕа боростуой таас кыырпаҕа эрэ курдук буолуоҕа. Оттон ол алмааскын сөптөөх сыанатыгар туруоран, атыылаһааччылары тардан, кинилэри көҕүтэн, барыстаахтык батарыы – букатын туһунан ускуустуба.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр алмаас биржата тэриллиэн сөп дии саныыбын. Итинник этэрбэр, маннык куоһурдары аҕалабын: Арассыыйаҕа хостонор алмаас 99% хааччыйар түөрт предприятие Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэгис­­тирээссийэлээхтэр уон­на туох баар үлэлэрин кини сиригэр-уотугар ыыталлар. Предприятиелар бородууксуйаларын сорҕотун Дьокуускайга кииннээн, АТР дойдуларыгар атыылыыллара бэйэлэригэр табыгастаах уонна барыстаах буолуох этэ.

Дьокуускай норуоттар икки ардыларынааҕы статустаах аэропортаах. Мантан Пекиҥҥэ, Харбиҥҥа, Сеулга уонна Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азия атын да куораттарыгар тиһигэ быстыбат уонна чартернай эриэйистэр толоруллаллар.

1993 сылтан ЯПТА (Алмааһы атыылааһыҥҥа Саха сиринээҕи предприятие), 1996 сылтан АЛРОСА АК ЕСО ( Биир кэлим батарар тэрилтэтэ) тэриллэннэр үлэлии тураллар. Предприятиелар үлэлэрин сүрүн хайысхата – чочуллубатах алмааһы суортааһын уонна сыаналааһын, ситэрэн тэрийии уонна туттааччыга батарыы.

Ырыынак усулуобуйатыгар үлэлиир кыахтаах кырыылыыр бырамыысыланнаһы тэрийии үчүгэй уопута баар. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ алмааһы кырыылыыр 10 предприятие үлэлиир. Саха сиригэр кырыылааһын быра­мыысыланнаһа үөскүөҕүттэн, аан дойдутааҕы алмаас кииннэрин, эргиэн былаһаакаларын кытта сибээс баар буолла. Арассыыйа уонна тас дойдулар кырыылыыр уонна киэргэли оҥорор собуоттарын, компанияларын кытары кыттыгастаах сыһыаннар олохтоннулар.

Киэргэли оҥоруу дьыалата өрөспүүбүлүкэҕэ норуот түҥ былыргы үгэстэригэр уонна норуот маастардарын эмиэ итинник уопуттарыгар олоҕурар. Бүгүн Саха сирин киэргэли оҥорор собуоттара Арассыыйаны таһынан, аан дойдуга биһирэммит үрдүк уус-уран оҥоһуктары таһаараллар. Киэргэл бородууксуйа Арассыыйаҕа уонна аан дойдутааҕы ырыынакка батарыллар.

Каадыры бэлэмнээһин олоҕурбут систиэмэтэ баар. 1995 сылтан киин куорат 16 №-дээх профессиональнай лицейигэр ювелирдар уонна алмааһы кырыылааччылар бэлэмнэнэн тахсаллар. 1996 сылтан ХИФУ физика-тэхиниичэскэй үнүстүүтүгэр кырыылыыр производство технологиятын хаапыдырата аһыллан, кырыылыыр, киэргэл уонна тааһы таҥастыыр производство технолог-менеджерин идэтин баһылыыллар.
АЛРОСА ААУо өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ предприятиеларын уонна тэрилтэлэрин барыларын кытта ыкса хаһаайыстыбаннай сибээстээх, бюджет саамай тутаах нолуогу толорооччутунан буолар.

Приморскай кыраай Нуучча арыытыгар ДВФУ кыттыылаах үөрэх, наука, култуура, чинчийии, туристааһын уонна быыстапкалыыр хайысхалаах ТОСЭР тэриллэр. Маныаха атылыы өссө биир ТОСЭР-ы, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ кыттыылаах биһиги «Олоҥхо дойдута» национальнай инновациялаах комплекспыт бырайыагар алмаас, бирилийээн, киэргэл хайысхаларын эбии киллэртээн туран, тэрийиэххэ сөп этэ. «Олоҥхо дойдута» комплекс социальнай-экэнэ­миичэскэй төрүтүн барыллаан сыанабылынан, 50-60 гаа иэннээх сиригэр 30 тыһ. киһи үлэлиэн сөп, ол онуоха 25-30 млрд, солк. суумалаах инвестиция наада буолуоҕа. Маннык ТОСЭР бырайыага ылыллара буоллар, алмаас биржалаах Алмаас киинэ Дьокуускайга баар буолуон сөп этэ.

Арҕаа дойдулар Арас­­­сыы­йаҕа туһулаан, экэнэмиичэскэй саансыйалары кытаатыннарар бэлиитикэлэрэ, биһиэхэ доҕордуу сыһыаннаах, ол үксүгэр Азия күүскэ сайдар дойдулара буолаллар, кинилэр диэки иэҕиллэрбитин быһыы-майгы ирдиир. Дьокускайга алмаас биржалаах Алмаас киинэ тэриллэрэ буоллар, арааһынай бобууларынан биһиэхэ суоһур­ҕанар дойдуларга сөптөөх харда буолуо этэ. Оттон АЛРОСА компанияҕа сыһыаннаан эттэххэ, алмаас сырьетун атыылыырыгар биллэр барыстаныа этэ.

Тус бэйэм санаабар, Дьокуускайга алмаас биржата тэриллиитигэр соҕотох итэҕэспитинэн, таможнябыт суоҕа буолар. Итинник балаһыанньаҕа, биржаны Владивостокка тэрийэр туһунан толкуй, син-биир кэрэхсэбиллээх бырайыагынан ааҕыллыахтаах. Сахабыт сирин алмааһа батарыллыытыгар бу биир үчүгэй барыйаан буолуохтааҕа мөккүөргэ турбат.

Чаҕылхай түһүнэн кэбиһии

— Алмаас хостонор дойдуларыгар, быраабыла кэриэтэ, алмаас кииннэрэ, биржалара суох буолаллар эбит. Баар эбит да буоллаҕына, ити Москватааҕы биржа курдук, кыайан үлэлээбэккэ эстэргэ барар дьылҕаланар. Саамай эдэр алмаас биржатын историятыттан билиһиннэр эрэ.

— Дубай алмааһын биржата тэриллибитэ 10 сыл буолла. Бу адьас кылгас кэм иһигэр эдэр биржа аан дойдуга биир саамай түргэнник сайдар уонна биир оннук киэҥ эргиирдээх тэрилтэнэн буолла. Дубай биржата сыччах алмааһы атыылаан, сылга 2,5 млрд. дуоллар дохуоту киллэринэр. Бэйэтэ биир да карат алмааһы хостообокко, кырыылыыр производствоны сайыннарбакка олорон. Алмааһы атыылаан, хос атыылаан, хос-хос атыылаан.

Арабтар алмааһы кытта сыһыаннара хас тыһыынча сыл историялааҕа чуолкай биллибэт. Арабтыы «ал-мас» диэн тыл «кытаанахтан кытаанах» диэн тылбаастанар. Улахан үп-харчы уонна аан дойдутааҕы ырыынак ирдэбиллэригэр эппиэттиир сайдыылаах инфра-устуруктууратын суотугар, Дубайдааҕы биржа адьас кылгас кэм иһигэр сырьевой табаардарга эрэ буолбакка, алмааһы, бирилийээни, киэргэл оҥоһуктары атыылааһын аан дойдутааҕы киининэн буолла. 2001 сылга Дубайга алмаас атыытын кээмэйэ 5 мөл. дуоллары куоһарбат эбит буоллаҕына, уон сылынан алмаас-бирилийээн эргиирин кээмэйэ 39 млрд. дуолларга тиийбитэ.

Холбоһуктаах Араб Эмирээтэ алмаас эргиэнигэр маннык уһулуччу ситиһиилэниитэ салҕанан баран иһиэҕэ. Дубай олус табыгастаах усулуобуйалаах: үрдүк сайдыылаах муоратааҕы уонна салгыннааҕы суол­лардаах, биисинэһин сайыннарарыгар уһулуччу тоҕоостоох географическай балаһыанньалаах. Оҥорооччу уонна туттааччы дойдулар икки ардыларыгар сытар. Арассыыйа уонна Саха сирин диамантердара Дубай алмаас эргиэнин аан дойдутааҕы киинэ буолбут уопутун кичэллээхтик үөрэтэн көрөллөрө наада этэ. Киһи киһиттэн үөрэнэр, туох да сыыска-буорга хаалыа суохтаах. История уонна сайдыы көлүөһэлэрэ хаһан да тохтоон туран хаалбаттар. Хаһан эрэ биһиги диэки туһаайан эргийэр кэмнэрэ эмиэ кэлиэ турдаҕа.

— Юрий Гаврильевич, алмаас биржатын Дьо­куускайга тэрийии туһунан этииҥ олоххо киириэн сөптөөх төрүөттэрин аахтыҥ. Ол эрэн, Дубай биржатын ситиһиитин туһунан кэпсээҥҥэр, кини үрдүк сайдыылаах инфра-устуруктууратын, уһулуччу табыгастаах географическай балаһыанньатын уруттата туттуҥ. Дьокуускайбытыгар төнүннэхпитинэ, адьас уун-утары хартыына ойууланан тахсыаҕа. Оччотугар эн позицияҥ «кураанах боторуйуоттааҕын» холобурун быһыытынан көстүө суоҕа дуо?

— Дьокуускайга алмаас биржатын тэрийии суолтатын АЛРОСА АК АТР дойдуларын кытта эргинсиитигэр сыһыаннаан этэбин. Дубай алмааһын биржата атын географическай балаһыанньаҕа баар. Владивостокка биржа тэриллэрин мин утарбаппын. Ол эрэн, аан дойдуга хостонор алмаас 30%-нын биэрэр эрэгийиэн, тоҕо бэйэтэ эмиэ туох эрэ туруорсуулаах, этиилэрдээх буолуо суох тустааҕый. Алмаас эргиэнин аан дойдутааҕы киининэн буолбут Дубай, уонча сыл анараа өттүгэр баара-суоҕа 5 мөл. дуоллар кээмэйдээх алмаас атыылааҕын туһунан этэн аһарбытым. Биһиги бэйэбитин сэнэнимиэххэ, муостаах-туйахтаах эрэ сайдыахтаах диэн буолбатах. Кылаабынайа, онно күүстээх дьулуһуулаах буолуохха наада. Дьокуускайбыт кыра, мөлтөх, сайдыыта суох диэн, бэйэбитин бэйэбит сэнэнэ сырыттахпытына, кини хаһан да сайдыа суоҕа.

Арассыыйа алмаас аан дойдутааҕы түһүлгэтигэр

— Аан дойду таһымыгар алмааһы хостооһун туруга хайдаҕый?

— Алмаас аан дойду 22 судаарыстыбатыгар хостонор. Мантан сылга 1 млрд. дуоллартан тахса суумалаах алмааһы хостуур биэс судаарыстыба: Ботсвана, Арассыыйа, Ангола, Канада уонна Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтэ буолаллар. Кимберлийскэй процесс дааннайынан, бу биэс дойду туох баар хостонор алмаас кээмэйин 2/3-тэн ордугун биэрэр. Эмиэ Кимберлийскэй процесс дааннайынан, 2010 сылга аан дойдуга барыта 133,121 мөл. карат хостоммуттан, 90,705 мөл. карата ити ааттаммыт биэс дойду ирээтигэр тиксэр. 2011 сылга 123,990 мөл. карат хостоммутуттан, 85,374 мөл. карата, онтон 2012 сылга 127, 962 мөл. карат хостоммутуттан, 81,342 мөл. карата биэс дойдуга тиксэр. Аны туран, бу ааттанар биэс судаарыстыба аан дойдуга атыыланар алмаас кээмэйин 5/6 ылар. Ол аата бу биэс дойдуга алмаас эргиэнин тэрээһинэ үрдүк таһымнааҕын дакаастыыр.

— Бэйэбит бырамыы­сыланнаспыт туруга хайдаҕый?

— Арассыыйа сырьену хос­тооһун физическэй кээмэйинэн аан дойдуга инники миэстэҕэ сылдьар, оттон атыытын кээмэйинэн эмиэ инникилэр ортолоругар баар. Алмааһы хостооһун физическэй кээмэйэ 2004-2007 с.с. муҥутаан улаата сылдьыбыт буоллаҕына, онтон кэлин аан дойдутааҕы экэниэмикэ кириисиһин сабыдыалынан алмаас сыаната намтаан, хостооһун кээмэйэ 2012 сылга диэри кыччаан сылдьыбыта. Кэлин сылларга алмааска наадыйыы, ону кытта алмаас сыаната үрдээннэр, сырье хостонор кээмэйэ уонна кини сыаната эмиэ улааттылар. Кэлиҥҥи кэмҥэ, бары көрдөрүүлэринэн, 2014 сыл дойду алмааһы хостуур салаатыгар саамай «үүнүлээх» сылынан буолла. (Табылыыссаны көр).

Прокопий ИВАНОВ