Айыыһыты кэлэтии

Куһаҕан сурах хаһан баҕа­рар «быһый атахтаах» буолара бэрт үчүгэйдик биллэр суол. Бэл, урукку «этэрбэс араадьыйатын» саҕана оннук этэ. Билиҥҥи Интэриниэти, киһи айаҕалыы сатаан, итинник дьаллыкка соруйан ананан айыллыбыт «абааһы ситимигэр» холуоххун баҕараҕын. Куһаҕан сурахпытын Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын минис­тиэ­ристибэтэ уонна РФ бырабыыталыстыбатын бэрэс­сэдээтэлэ Дмитрий Медведев «тутан» олороллор диэн буолла.
Ити туһунан мустубут суруналыыстарга өрөспүүбүлүкэ Тыа хаһаайыстыбатыгар минис­тиэристибэтин тыа сиринээҕи территориялары сайыннарыыга департаменын салайааччыта Н.И.Петров элбэх кэпсээнин быыһыгар кыбытан аһарда. Маннык ыарахан, ол үөһэ кыбыстыылаах боппуруоска, Николай Ильич бүтүн үөр суруналыыстар иннилэригэр тоҕо соҕотоҕун тиритэ-хорута «муҥнаммытын» биир бэйэм соччо кыайан өйбөр түһэрбэтим. Үөрүүлээх, айхаллаах эрэ түбэлтэлэргэ буолбакка, хобдох да балаһыанньаҕа миниистир, кини солбуйааччыта, сүөһү иитиитин салаатын салайааччыта, бэтэринээр сулууспатын бэрэс­тэбиитэлэ курдук эппиэтинэстээх дьонтон, муҥ саатар, биирдэрэ эмэ кыттыбыта эбитэ буоллар, толору хартыына ойууланыа хааллаҕа. Николай Петров дуоһунаһа төһө да «тыа сиринээҕи территориялары сайыннарыы салайааччыта» дэннэр, кини сүөһү иитиитин испэсэлииһэ буолбатах.

Аараттан кэллиэгэлэрбин хайҕаатым. Бары эдэркээн уол-кыыс, нууччалыы эрэ чубугураһар, бука, сүөһүнү чугастан харахтаан көрбөтөх куорат дьоно, кэпсэтиигэ интэриэстэрэ, көхтөрө сүрдээх. Араас ыйытыыларынан «көмө» сыталлар.
Дьиҥ олоххо дьиэ сүөһүтэ өлөрө өрүүтүн баар көстүү. Хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах ынах сүөһү ыарахан ыарыыга сутуллан, «ликвидацияланар» түбэлтэтэ баар буолааччы. Үөр сүөһү бүттүүн ууга түһэрэ, бүтүн хотон сүөһүтэ буруоҕа тумнастан өлөрө, о.д.а. улахан уонна кыра оһол­лордоох алдьархай тахсара ханна барыай. Араас куһаҕан түбэлтэ араас төрүөттээх буолар.
Оттон ити Баатаҕай нэһи­лиэгэр тахсыбыт куһаҕан түбэлтэни хайдах ааттыахха сөп эбитэ буолла? Аныгылыы этиллэринэн, «киһи факторын» содула диэтэхпитинэ, төрдүттэн сыыс­тарыахпыт суоҕа. Манна сыһыаран, сөп буоллун, сөрүөстүгэс буоллун, кыратык куолулаан ылыаҕы баҕарыллар.
Ынаҕы, сүөһүнү хотоҥҥо туруоран, кыайан көрбөккө эбэтэр соруйан сордоон-муҥнаан өлөрүү түбэлтэтэ диэн, урут киһи хаһан да истибэтэх, билбэтэх суола буолар. Урукку тэриллиилээх улахан хаһаайыстыбаларга да, кэтэх ыалларга да итинник алдьархай тахсыбыта суоҕа. Араас кыстык кэлэн ааһар: аһылыгынан кыпчыттарыы, хотон тымныйыыта, сүөһү ыалдьыыта – барыта баар буолара. Ол үрдүнэн сүөһүнү быраҕан, алдьархайга хаалларан, атах-балай баран хаалыы түбэлтэтэ саха дьонун ортотугар таһаарыллыбыта суоҕа.
Саха сирин номоххо киирбит уһун кыстыга ортото ааһыар диэри кэмҥэ бу барахсаттар хайдахтаах сордонон, тугу, төһөнү аһаан, уулаан турбуттара эбитэ буолуой?! Тымныынан аргыйа турар амырыын хотоҥҥо ииктэригэр-саахтарыгар бик­киллэн, онтулара муус килиэ куйахха кубулуйан, дууһалара төһөлөөх моруу буолан, ытаан-маҥыраан, хоргутан-хомойон, Иэйэхситтэригэр, Айыыһыттарыгар үҥсэ сытан тыыннара быстыбыта буолуой?! Саха киһитэ хаһан да истибэтэх ынырыктаах түбэлтэтэ…
Чахчы иһиллибэтэх тү­бэлтэ дуо? Кэлин сылларга сүөһү иитиитин салаатыгар сүрдээх хобдох балаһыанньа үөскээбитин туһунан син истэн-билэн олоробут. Көрүү-истии суоҕуттан, ахталарыгар диэри бэйэлэрин хойууларыгар ба­тыллан турар сүөһүлэрдээх хотоннор тустарынан киэҥ дарбаан баара. Ол сордоохтор сыккырыыр тыыннара ордон хаалбыт буоланнар, айдаан иҥэ-дьаҥа суох умуллан хаалбыта. Дьиҥнээҕинэн, ол дьоҥҥо-сэргэҕэ, чуолаан хаһаайыстыбалаах салайааччы, баһылык дьоҥҥо бастакы биллэрэр бэлиэ — SOS — эбит. Ол да үрдүнэн Баатаҕай бааһынайын быһылаанын курдук иэдээннээх түбэлтэ таҕыста. Тоҕо?
Эрдэлээн дуу, хойутаан дуу, син-биир тахсыахтаах этэ. Баатаҕай бааһынайа Бүөтүр Сиипсэп «Бааһынай (фермер) хаһаайыстыба баазатыгар дьиэ кэргэн сүөһү иитиитигэр пиэрмэтин тэрийии» федеральнай бырагыраама куонкуруһугар хапсан, грант ылбыт дьонтон биирдэстэрэ. 4,5 мөл. солк. суумалаах грант диэххэ наада. Ол иннинэ хотоно умайан, 18 сүөһүтэ буруоҕа тумнастан өлбүт ыарахан балаһыанньалаах бааһынай. ТХМ куонкуруһугар кыт­тарыгар нэһилиэгин уон­на улууһун баһылыктара хамыыһыйаҕа оҥорбут көрдөһүү суруктара улахан өйүөк буолбута саарбахтаммат.
2015 сыл от ыйыгар ТХМ кытта сөбүлэһии түһэрсибит: 5 сыл устата хас сылын ахсын отчуоттуохтааҕын туһунан. Улуус баһылыга хонтуруолу улуустааҕы ТХУ-гар анаабыт. Нэһилиэк баһылыга, нэһилиэгин бааһынайа буоларын да быһыытынан, булгуччу хонтуруоллуохтаах этэ. Эбиитин дьаһалтатыгар тыа хаһаайыстыбатын испэсэлииһэ үлэһиттээх. Ол испэсэлиис Бүөтүр Сиипсэп кэргэнэ буолара дьыалаҕа сыһыана суох. Нэһилиэккэ бэтэринээр сулууспатын үлэһиттэрэ бааллар. (Бэйэлэрин аналлаах үлэлэрин толоро сылдьан, кинилэр бастаан көрөн тыллаабыттар).
Хонтуруоллуох, бэрэбиэр­кэлиэх, көрүөх-истиэх эрэ баар ахан курдук. Ханна эрэ үрэх баһыгар кыстаан сытар бааһынай буолбатах, дэриэбинэттэн биэрэстэ эрэ курдук ыраах сиргэ хотоно турар. Николай Петров этэринэн, грант куонкуруһугар кыттарга нэһилиэк баһылыгын көрдөһүү суруга улахан оруолу оонньуур. Аны туран, бааһынайа граны ылбыт буоллаҕына, нэһилиэк дьаһалтата кини олохтоммут ирдэбиллэри толоруутун хон­туруолга тутуохтаах. Билигин Баатаҕай нэһилиэгин баһылыга тахсыбыт быһылааҥҥа ТХМ буруйдуур үһү. Бэркэ диэн биллэр дьыала – хайыахтарай, бэйэ-бэйэни буруйдаһа, эппиэтинэһи бэйэттэн көлбөрүтүнэ сатааһын буолаахтаатаҕа. Сэттэ ньээҥкэ көрөр оҕото хараҕа суох диэбиккэ дылы балаһыанньа манна көстөр.
Норуоппутун норуот оҥор­­бут маанылаах ытык барахсаттарбытыгар дьиҥнээх «сүөһүлүү» сыһыаны олохтоотубут курдук. Ынах сүөһү уонна сылгы сүнньүнэн кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга тутуллан турарынан матыыптаан, ТХМ хонтуруоллуур сүрүн эппиэ­тинэһи бэйэтиттэн устунар. Дьиҥэр, министиэристибэҕэ бэйэтигэр уонна улуустар ахсын халыҥ аармыйа үлэһиттээх. Тыа хаһаайыстыбатын произ­водствота сиҥниэҕиттэн, үлэһит киһи статуһа уонна уопсастыбаҕа ылар бала­һыанньата, нууччалыы тартаран эттэххэ, муоста плинтуһун аннынан түспүтэ олох быданнаата. Итинник кэр-дьэбэр быһыыга-майгыга үлэһиттэн туох эппиэтинэһи ирдиэххэ уонна эрэйиэххэ сөбүй.
Нэһилиэк баһылыга, феде­ральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, тыа хаһаа­йыстыбатын туру­гун иһин эппиэтинэһи сүк­пэт. Хаһаайыннааһын сэссэ­листиичэскэй систиэмэтэ ыһыллыаҕыттан, тыа хаһаа­йыстыбатыгар ханнык хайыс­ханы тутуһан, ханнык суолунан айанныахтаахпыт күн бүгүнүгэр диэри дьэҥкэрэ илик. Маннык түппэх балаһыанньаҕа оло­рон, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан ыраланыы дьиҥнээх маниловщина буолар. Бастаан, өссө төгүл дьон өйө-санаата саҥаттан сааһыланарын ситиһиэххэ, ол кэнниттэн бары таһымҥа эппиэтинэстээх буолууну ирдиэххэ.
Николай Петров кэпсээ­бити­нэн, «Саҥа саҕалыыр фер­мер» федеральнай быра­гыраама чэрчитинэн Саха сиригэр 186 мөл. солк. харчы көрүллүбүт. Өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 35,6 мөл. солк. үбүлээһин оҥоһуллубут. Бу хайысханан үбүлэниибитинэн Арассыыйаҕа үһүс миэстэҕэ сылдьар үһүбүт. Арассыыйа кэлиҥҥи үбүлээһинин, бука, «сигнал» тиийэ илигинэ оҥорбут буолуохтаах. Харчы сөптөөхтүк туһаныллыытын ТХМ эрэбиисийэтин отдела былаан быһыытынан бэрэбиэркэлиир. Ааспыт сылга 51 бэрэбиэркэ ыытыллыбытыттан, 16 бэрэбиэр­кэтэ дьиэ кэргэнинэн сүөһүнү иитэр хаһаайыстыбалары хаппыт.
Дьиэ кэргэн хаһаайыстыбата урут кыбаарталга биирдэ отчуоттуур эбит буоллаҕына, билигин сыл аҥаарыгар – биирдэ. Бу — федеральнай ирдэбил. Дмитрий Медведев президенниирин саҕана, предпринимателлэри «кошмари гынар наадата суох» диэн быһаарыы ылыллан турар. Дьиҥэр, куһаҕана суох ис хоһоонноох уонна сыаллаах быһаарыы этэ эрээри, биһиэхэ, Арассыыйаҕа, хайдахтаах да үчүгэй идьиэйэ төттөрү сүргүөхтэнэн, мөкү көрүҥнэнэн тахсар үйэлээх үгэһэ баар эбээт!
Эмиэ Николай Петров этэринэн, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат эбит. Ол курдук, бу түктэри быһылаан түбэлтэтэ тахсыаҕыттан, бары улуустар баһылыктара суһал дьаһаллары таһаартаан, хаһаайыстыбалары кэрийэн бэрэбиэркэлээһини ыыппыттар. Биллэн турар, маннык күүркэйии адьас быстах кэмнээх, өссө букатын даҕаны соҕотох көрүҥнээх хампаанньа буолара адьас көстөн турар суол.
Хаар ууллуор диэри бу түбэлтэ умнуллуо. Биирдэ эмэ, туох эрэ кириэтэһиигэ, баҕар, ахтан аһарыахтара буолуо. Урукку өттүгэр саха дьоно хаһан да билбэтэх ыар аньыылаах түбэлтэтэ таҕыста. Айыыһыт оҕолорун, Иэйэхсит бэлэҕин үүт-тураан кэмҥэ, дойду сиргэ, дьон-сэргэ ортотугар тыыннаахтыы моруу гынан өлөрүү киһи өйүгэр дэбигис батан киирбэт дьыала.
Аньыыны-хараны төһө да араастаан үллэрэ сатаабыт иһин, соҕотох буруйдаах, тыа бааһынайа – Бүөтүр Сиипсэп. Таһаарбыт ороскуотун, баҕар, сабыаҕа, салгыы үлэлиэҕэ. Сааһын тухары ураа-лаҥкыр муостааҕы иитэн кэлбит киһи, кини сүөһү Айыыһытын иннигэр үлүгэрдээх аньыыны оҥостубутун тиһэҕэр тиэрдэ өйдүүрэ буолуо дуо? Судаарыстыба ороскуотун төннөрүү – дуона суох дьыала. Айыыһыт аны киниэхэ үтүө сирэйинэн эргиллиэ дуо?