Биир сүбэнэн үлэлээтэххэ, кыаллыбат да кыаллыаҕа

Дойду экономикатыгар уустук күннэр-дьыллар үүммүттэрин бары бэркэ диэн билэн-көрөн олоробут. Ону хас күн ахсын үрдүү турар ас-таҥас сыаналара да кэрэһилииллэр. Маннык ыктарыылаах кэмҥэ үүнэр сыллааҕы бюджет барылын оҥоруу, биллэн турар, үгүс ааҕыыны-суоттааһыны, кытаанах хааччахтааһыны уонна үгүс дьүүллэһиини эрэйэр.

Төһөнөн дьүүллэһиллэр да

Биллэн турар, төһө­нөн дьүүллэһиини, ырытыһыыны ааспыт сокуон барыла ордук чуолкай буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнүллэр.
Сэтинньи 10 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «2016 сыллааҕы Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын туһунан» диэн тиэмэҕэ публичнай истиилэр буоллулар. Манна даҕатан эттэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бюджекка публичнай истиини, нулевой ааҕыыны дойдуга биир бастакынан киллэрбитин бэлиэтиибин.

Федеральнай сокуоннар ирдииллэринэн, 2007 сылтан саҕалаан государственнай бюджеппыт үс сылы хабан оҥоһуллар буолбута. Ол эрээри, бары билэрбит курдук, дойду экономиката уустугуран, биир сыллаах бюджекка төнүннүбүт.
Киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕы парламент бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев салайан ыытта. Публичнай истиилэргэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, бастакы вице-спикер Анатолий Добрянцев, вице-спикер Виктор Губарев, норуот депутаттара, бырабыыталыстыба, министерстволар, биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, улуустар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, депутаттара, өрөспүүбүлүкэ общественноһа кыттыыны ыллылар. Маны таһынан онлайн режиминэн Орто Халыма, Ленскэй уонна Нерюнгри оройуоннара кытыннылар. Этэргэ дылы, дьылы этэҥҥэ туоратар сокуоннар «ийэлэринэн-аҕаларынан» ааттаныан ааттанар бюджекка интэриэс улахана мантан эмиэ көстөр.
Спикер Александр Жирков тустаах сокуон барыла парламеҥҥа иккис нэдиэлэтин көрүллэ, дьүүллэһиллэ сылдьарын туһунан бэлиэтээтэ.

Билгэлээһин хайдаҕый?

2016-2018 сс. өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар билгэлээһин туһунан дакылааты экономика министрэ Валерий Максимов оҥордо. Министр билгэлээһиҥҥэ дойду, өрөспүүбүлүкэ макроэкономическай туруктаах буолуутугар тастан дьайыылар учуоттаммыттарын ыйда. Этэргэ дылы, мөкү да, үтүө да балаһыанньаҕа мэлдьи бэлэм буолуохтаахпыт. Онон, билгэлээһин базовай уонна оптимистичнай варианнара оҥоһуллубут.
Дакылаатчыт өрөс­пүүбүлүкэ 2016 сыллааҕы бюджетын таҥыыга ба­зо­вай вариант туһаныл­лыбытын туһунан бэлиэтээтэ. Манна сылга ортотунан нефть сыаната баррель иһин 50 долларынан ылыллыбыт. Ити кэм устата АХШ уонна Евросоюз санкциялара салҕанан барыахтара учуоттаммыт.
Оптимистичнай ва­риаҥ­ҥа нефть сыаната баррель иһин 60 долларынан ылыллыбыт. 2018 сылга ити сыыппара 70 долларга тиэрдиллибит. Санкциялар тохтообут хартыыналара көрдөрүллүбүт.
Министр этэринэн, 2015 сылы кытта тэҥнээтэххэ, үүнэр сылга баалабай регионнааҕы бородуукта 2,8% улаатара билгэлэммит. Промышленность уонна инвестиция көрдөрүүлэрэ улаатара күүтүллэр. Ол курдук, 2016 сылга инвестиция таһыма 459,7 млрд солк. диэри үрдүүрэ күүтүллэр. Ити «Саха сирэ – Хабаровскай – Владивосток» гааз ситимин тутуутун, Илиҥҥи гааз бырагырааматын бырайыактара олоххо киириилэрин, Чайаҥдатааҕы гаазтаах сири туһаныыны кытта сибээстээх.
Министр нолуок политикатыгар патент уонна судургутуллубут нолуок ситимнэригэр ситэрэн-хоторон биэрии миэрэлэрэ ылыллыахтара былааннанарын туһунан эттэ. Кини аан бастаан регистрацияламмыт чааһынай предпринимателлэргэ икки сыллаах «нолуок каникулларыгар» сөп түбэһээччилэр ахсааннара, урбаан көрүҥэ элбииригэр үлэ барыаҕын туһунан бэлиэтээтэ. Маны таһынан урутаан сайдар территориялар резиденнэригэр нолуокка чэпчэтиилэр олохтоноллоро былааннанар эбит.
Үлэ төлөбүрүн боппу­руоһугар киирдэххэ, министр этэринэн, Саха сиригэр 2015 сылга орто хамнас 49 979 солк. тэҥнэспит. Ити сыыппаралар 2016 сылга 54 778 солк., 2017 сылга 61 319 солк., 2018 сылга 66 915 солк. тиийиэхтэрэ. Дьон-сэргэ дьарыктаах, үлэлээх буолуутугар билгэлээһин эмиэ куһаҕана суох. Валерий Максимов тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар уонна промышленнай улуустар социальнай-экономическай сайдыыларын араастаһыытын аччатыыга үлэ салгыы барыаҕын туһунан эттэ. Ол курдук, нэһилиэнньэ дохуоттаах буолуутугар, үлэ миэстэтин таһаарыыга, о.д.а. судаарыстыба өттүттэн болҕомто ууруллуоҕа.

Социальнай хайысхалаах бюджет

«2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын үп министрэ Валерий Жондоров билиһиннэрдэ. Ол курдук, үүнэр сыллааҕы бюджет дохуоттаах чааһа 162 млрд 300 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Нолуоктан дохуот — 102 млрд 425 мөл. солк., нолуогу таһынан дохуот — 10 млрд 478 мөл. солк. Маны таһынан 49 млрд 399 мөл. солк. үп-харчы киирэрэ былааннанар.
Өрөспүүбүлүкэ государственнай бюджетын дохуоттаах чааһын сүрүн өлүүтэ тэрилтэлэр барыстарыттан, физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан, сиртэн хостонор баайы хостооһунтан киирэр нолуоктартан уонна тэрилтэлэр баайга-дуолга нолуоктарыттан аттарыллар.
Ол курдук, кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар сиртэн хостонор баайы хостооһун нолуогуттан 22 млрд 782 мөл. солк. киирэрэ былааннанар. Физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан тутуллар нолуоктан — 20 млрд 601 мөл. солк. Тэрилтэлэр баайга-дуолга нолуоктарыттан — 12 млрд 442 мөл. солк.
Оттон үүнэр сыл бюджетын ороскуоттаах чааһа 171 млрд 175 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Барыта 35 судаарыстыбаннай программаҕа 164 млрд 963 мөл. солк. үп-харчы көрүллэрэ күүтүллэр. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбит 2012 сылга дойдуга биир бастакынан государственнай программалартан турар бюджеты таҥан оҥорбута. 2011 сылга тус сыаллаах программалар өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 16% үбүлэммит эбит буоллахтарына, 2012 сылга ити сыыппара 95% тиийбитэ. Маннык хайысхалаах үбүлэнии экономика салааларыгар, социальнай эйгэҕэ государствоттан өйөбүлү оҥорууга хайы-үйэ көдьүүстээҕин көрдөрдө. Итини таһынан үп-харчы ороскуоттааһынын хонтуруоллуурга ордук табыгастааҕа билиннэ.
Үп министрэ этэринэн, 2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын барылыгар социальнай политикаҕа болҕомто эмиэ күүскэ ууруллубут. Кини үүнэр сылга ийэ хапытаала 133 тыһ. 190 солк. тэҥнэһиэҕин туһунан бэлиэтээтэ. Муниципальнай тэриллиилэри үбүлээһиҥҥэ 25 млрд 173 мөл. солк. тыырыллыаҕа.
Дойдуга үп-харчы балаһыанньата уустук кэмигэр ордук социальнай политикаҕа болҕомто күүскэ уурулларын өрүү ахтааччыбын. Валерий Жондоров 2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджета социальнай хайысхатын сүтэрбэтэҕин туһунан дакылаатыгар тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Үүнэр сыл бюджетын дефицитэ 8 млрд 874 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ.

* * *

Публичнай истиилэргэ бырабыыталыстыба, министерстволар бэрэстэбиитэллэригэр туһаайан үгүс ыйытыылар киирдилэр. Онлайн режиминэн кыттыыны ылбыт Нерюнгри оройуона тутуу боппуруоһун интэриэһиргээтэ. Ол курдук, Чульман сэлиэнньэтэ тэриллибитэ 90 сылынан культурнай-спортивнай киини, Иенграҕа спортивнай сааланы тутууну туруорустулар. Бу ыйытыыга бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Павел Маринычев Чульмаҥҥа КСК 2018 сыл кэнниттэн, Иенграҕа 2012-2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай программатын чэрчитинэн 19,5 мөл. солк. КСК тутуллаллара былааннанарын туһунан эттэ.
Орто Халыма улууһун бэрэстэбиитэллэрэ нолуок туһунан сокуоҥҥа уларыйыылар киирэннэр, дохуоттара 5 мөл. 923 тыһ. солк. аччаабытын ыйдылар уонна итини тэҥнииргэ дотация көрүллүүтүн туруорустулар. Маны таһынан Арҕахтаах уонна Сылгы Ыытар бөһүөлэктэригэр оскуола тутуллуутун туруорустулар.
Ленскэй улууһун бэрэстэбиитэллэрэ сиртэн хостонор баайтан киирэр нолуоктан миэстэтигэр өлүүлээн хаалларары туруорустулар.
Өрөспүүбүлүкэ профсоюзтарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев сорох категория үлэһиттэр уонна судаарыстыбаннай сулууспалаахтар хамнастарын боппуруоһун интэриэһиргээтэ. Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ Мария Погодаева ити омуктар бырааптарын көмүскүүр туһуламмыт тэрээһиннэргэ үбүлээ­һини элбэтэри туруоруста. Дьокуускай куорат гордуматын депутата, Ыччат парламенын бэрэссэдээтэлэ Руслан Михайлов парламент ыытар тэрээһиннэригэр үп-харчы көрүллэрин туруоруста. Гордума депутата Павел Петров НДФЛ боппуруоһун интэриэһиргээтэ. М.К. Аммосов аатынан ХИФУ биолого-географическай факультетын кафедратын сэбиэдиссэйэ Михаил Черосов «Өлүөнэ очуостара» айылҕа пааркатын инфраструктурата инникитин хайдах сайдыаҕын туһунан туоһуласта.
Депутат Александр Уаров тустаах сокуон барылын өйүүрүн биллэрдэ уонна трансферт намтааһынын интэриэһиргээтэ, манна Чечня, Дагестан кэннигэр сылдьарбытын бэлиэтээтэ. Маны таһынан кини үүнэр сыллааҕы бюджет резервэҕэ сууматын туһунан ыйыталаста. Депутат Евгения Михайлова публичнай истиилэргэ кыттыыны ылбыт улуус баһылыктара саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы туһунан тугу да ахтыбатахтарын бэлиэтээтэ. Депутат Иван Шамаев тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылар сирдэрин докумуоннарын толорууга төһө үп көрүллэрин туһунан ыйыталаста.
Киэҥ ыҥырыылаах мунньах түмүгэр тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин дьаһалынан араас хайысхаларынан биэс сөбүлэҥ хамыыһыйата тэриллибитин туһунан эттэ. Ааҕааччыларга, кэлиҥҥи сылларга сөбүлэҥ хамыы­һыйалара үлэлиир буоланнар, бюджет кэмитиэтигэр үксэ быһаарыллыбыт боппуруостар киирэллэрин, пленарнай мунньахха бюджет иһин куоластааһын сүрдээх дөбөҥнүк барарын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Парламент, бырабыыталыстыба уонна уопсастыба биир сүбэнэн үлэлээтэҕинэ, кыаллыбат да кыаллыаҕа, үпкэ-харчыга уустук кэмнэри этэҥҥэ аһарыахпыт.

Людмила НОГОВИЦЫНА.