Доллар, ньиэп уонна экономика

Кини сүрүн индикатордара, кээмэйдэрэ экономика кытаанах сокуоннарыгар бас бэриммэттэр, онон ВВП (ис баалабай бородуукта) сыллааҕы түһүүтүгэр тирэх билгэлээһини да оҥорор ыарахаттардаах, Арассыыйа экономикатын саамай суолталаах көрдөрүүлэриттэн биирдэстэрэ – инфляция Арассыыйа баанын тутаах ставкатыгар быһаччы дьайар. Билигин кини 11 бырыһыаҥҥа тэҥ итиэннэ 2015 сыл атырдьах ыйыттан уларыйа илик. Мин толкуйдуурбунан, чугастааҕы кэмҥэ тутаах ставка намтыаҕар эрэл баар. Оччоҕуна 17 мөл. сойуом ылбыт дьон чэпчээн өрө тыыныахтарын сөп (хас биирдии сойуом ылааччы 5 уонна онтон элбэх кредиттээх).
2016 сыл саҕаланыытыгар тутаах ставка үрдүгүнэн, кредит тэрилтэлэрэ нэһилиэнньэ үбүн суотугар 17 трлн солк. харчыны тартылар. Маныаха 2015 сылы кытта тэҥнээтэххэ, үүнүүтэ 2,6 трлн солк. тэҥнэстэ. Бу «тыыннаах» үп-харчы Арассыыйа экономикатыгар үлэлиэхтээх. Үгүс дьон харчыларын, дьиҥэр, «матараас анныгар» туталлар.
2008 сылга Туруктаныы фондатын үбүн (7 трлн солк. кэриҥэ) Алексей Кудрин көҕүлээһининэн, Америка сыаналаах кумааҕыларыгар укпуттара, итинэн, Америка экономикатыгар үлэлээн, Арассыыйа экономикатыгар улахан хоромньуну таһаарбыттара.
Билигин нэһилиэнньэ үбүн (кыһыл көмүс манньыаттары, судаарыстыбанан мэктиэлэммит сыаналаах кумааҕылары, о.д.а. таһааран) дьону ороһуппакка итиэннэ сөптөөхтүк хайдах тардар туһунан Бырабыыталыстыба толкуйдуохтаах. Ити мунньуллубут харчыны экономика оҥорон таһаарар секторын сайдыытыгар ыытыахтаахпыт. Арассыыйа экономикатын сайдыытыгар эрийэ-буруйа хайысхалар, бастатан туран, Арассыыйа экономиката доллар курсуттан итиэннэ ньиэп 1 баррелын сыанатыттан тутулуктааҕынан быһаарыллаллар.
Биһиги үгүс өттүгэр аан дойдутааҕы ньиэп, гаас ырыынагын кытта сибээстээх сайдыыбыт моделыттан аны туһанарбыт суох. Чуолаан ити иһин ньиэпкэ сыана эмискэ түһүүтэ улахан охсуунан буолла. Бүгүҥҥү күҥҥэ итинтэн тахсыыга экономикабытын уларытарбытыттан – ол аата кинини араас хайысхаларынан сайыннарыыттан, оҥорон таһаарыыны күүһүрдүүттэн, туруктаах оҥорууттан атын быыһанар суолбут суох. Онон судаарыстыба экономикатын тутулун саҥардыыга итиэннэ оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга (ити туһунан уонунан сыллар тухары биири мээрилиибит да, дьыала оннуттан хамсаабат) чопчу, ардыгар дьоҥҥо-сэргэҕэ өйөбүллээх быһаарыылары ыларбытыгар уолдьаста. Уос номоҕор сылдьар «ньиэп иннэтиттэн» түһэр уонна доллар курсуттан тутулуктаныыбытын аччатар туһунан күүскэ толкуйдуохтаахпыт. Онуоха ССРС, Кытай, Корея итиэннэ Сингапур уопуттарын туһаныахха сөп.
Мин санаабар, солкуобай төһөтүн да иһин, туруктанарыгар туһааннаах саппаастаах. Аан дойду саамай баай дьонноруттан биирдэстэрэ, долларынан миллиардер Джордж Сорос тылларын аҕалыахпын баҕарабын: «Саамай иэдээннээх кризис көстүүлэрин туоруурун итиэннэ эрэх-турах буоларын туһугар Арассыыйаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы резервэлэрэ уонна бэйэтин фондалара, кыһыл көмүһэ бааллар», – диэн.
Баайдарга үрдэтиллибит нолуогу киллэрдэхпитинэ, оччоҕуна бюджекка эбии 3 трлн сокуобайы ылыах этибит. Аан дойду үгүс дойдуларыгар итинник нолуок үлэлиир. Биһиги Улуу Арассыыйабыт гражданнара олохтоммут хамнастарын итиэннэ пенсияларын, социальнай төлөбүрдэри ситэ ылбакка эрэ, тоҕо кыһалҕаҕа тэбиллиэхтээхтэрий?
Маннык саппаастаах эрээри, кризис бүрүүкээн да турарын үрдүнэн, хамнаһы, пенсияны, социальнай босуобуйалары, стипендиялары инфляцияҕа сөп түбэһиннэрэн, саарбаҕалаабакка, индексациялыахха сөп.
Мин билгэлээһимминэн, 2016 сыл устатыгар доллар 66-75 солкуобай чэрчитинэн халбаҥныахтаах, ньиэп 1 баррелын сыаната – 40-60 доллар буолуохтаах.
Мин толкуйбунан, кризис – бу үп эйгэтигэр, экономикаҕа эрэ иэдээн буолбатах, бу гражданнарга, хампаанньаларга, тэрилтэлэргэ, бааннарга тыыннаах буолууларыгар суолталаах оскуола буолар. Кини үөскэтэр күрэстэһиилээх эйгэтигэр дьиҥнээхтик үлэлиири-хамсыыры сатааччы эрэ барыстаах хаалар. Ханнык баҕарар кризис – быстах кэмнээх көстүү, ол кэнниттэн өрө тахсыы булгуччу кэлиэхтээх.
Номнуо 20 сыл тухары биири истэбит: «Кыратык тулуйа түһүҥ, сотору олохпут тупсуоҕа». Оттон ити кэмҥэ бородуукта ыарыы турар, үөрэх уонна медицина төлөбүрдээх буоллулар, ипотека, кредиттэр «иирбит» бырыһыаннаннылар. Онон дьон олоҕун чэпчэтэр туһунан олохтоохтук толкуйдуур уолдьаста. Холобур, Кытай былааннааччыларыгар сүрүн сыал – ис баалабай бородуукта таһымын үрдэтии буолбатах, ол оннугар кинилэр нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдэтэр, дьадаҥы араҥаны аҕыйатыыга политиканы салҕыыр, экономиканы кэлимник сайыннарар сыаллаахтар-соруктаахтар.
Мин баҕам соҕотох – Бырабыыталыстыбаҕа баар монетаристарбыт (үп-харчы, кредит политикатын өрө тутааччылар) Кытай былааны оҥорооччуларын үтүө уопутун көдьүүстээхтик итиэннэ ырыҥалаан туһаналларыгар.

А.С. УАРОВ.,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) 1,2,3,4,5 ыҥырыыларын народнай депутата, Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.