Дойду таһымыгар: үлэ сыллааҕы түмүктэрэ

Ил Түмэн парламентарийдара күннэтэ олус судургута суох соруктары быһаарарга күһэллэллэр. Ол эрээри бэһис ыҥырыы депутаттара үлэлэрин өссө биир сылын дьоһуннук түмүктээн эрэллэр. Региоҥҥа үөскэтиллэр сокуон базата – бу хотугу өрөспүүбүлүкэ туруктаахтык сайдар акылаата. Ылыллар нуормалыыр правовой аакталар регион материальнай уонна культурнай кыахтарын бөҕөргөтөллөр, инвестиция климатын тупсараллар. Сүрүн сыал – өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун олоҕун уйгутун үрдэтии.

Федеральнай таһымҥа биһирэннэ

Регион сокуоннарын оҥорон ылыныы – бу, саарбаҕа суох, сокуону оҥорооччулар үлэлэрин инники күөҥҥэ тутуллар соруга. Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн депутаттара Госдумаҕа бииртэн биир сокуону көҕүлээһиннэрин киллэрэ тураллар. 2,5 сыл устатыгар Саха сирин парламена уонтан тахса федеральнай сокуон барылын көҕүлээтэ.
Сокуон күүһүн Ил Түмэн үс суолталаах сокуону көҕүлээ­һинэ ылла. Ол курдук, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сорох оро­йуон­нааҕы сууттарын састаабыгар бастайааннай сууттары тэрийэр туһунан» 2014 с. ахсынньы 31 к. 496 №-дээх Федеральнай сокуон ылыллыбыта. 2015 с. от ыйыгар ылыллыбыт «Российскай Федерация аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бырааптарын мэктиэлэрин туһунан» Федеральнай сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Билигин олохтоох салайыныы уорганнара бэйэлэрин боломуочуйаларын чэрчитинэн, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс курдук олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэригэр кинилэр бырааптарын уонна сокуоннай интэриэстэрин көмүскүүр муниципальнай тэриллии баһылыгын сэбиэтин общественнай төрүккэ тэрийиэхтэрин сөп. 2015 сыл балаҕан ыйыгар Госдумаҕа Саха сирин парламентарийдарын өссө биир көҕүлээһинэ ылыллыбыта – «Российскай Федерация субъектарыгар мировой судьуйалар уопсай ахсааннарын уонна суут учаастактарын ахсаанын туһунан» (мировой судьуйалар ахсааннарын элбэтэр туһунан) Федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Бу өрөспүүбүлүкэ кэккэ административнай-территориальнай тэриллиилэригэр биир суут учаастагар олорор нэһилиэнньэ ахсаана ирдэнэр ахсаан үөһээҥҥи кирбиитин аһарарын кытта сибээстээх. Көннөрүүлэр ылыллыбыттарын түмүгэр саҥа суут учаастактара Мииринэй оройуонугар Айхалга, Нерюнгри куоракка уонна икки учаастак киин куоракка аһыллыахтара.
Саха сирин парламе­на оҥорбут икки сокуону көҕү­лээһинин Госдума бастакы ааҕыы­га ылыммыта. Ол – «Российскай Федерация Бюджетын кодексын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыыны киллэрэр туһунан» (таһаҕаһы таһыы болдьохторо хааччахтардаах Уһук Хоту сир оройуоннара уонна онно тэҥнэниллибит миэстэлэр баар РФ субъектарын бюджеттарын үбүн суотугар бурдугу атыылаһан тиэрдиигэ юридическай сирэйдэргэ бюджет кредиттэрин биэрии чааһыгар) уонна «Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыыны хааччыйыыга анаан табаардары, үлэлэри, өҥөлөрү атыылаһыы эйгэтигэр контракт систематын туһунан» федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыыны киллэрэр туһунан» федеральнай сокуон барыла. Итини таһынан, Госдума көрүүтүгэр Саха сирин парламенын өссө 4 сокуону көҕүлээһинэ баар.
Саха сирин народнай депутаттара федеральнай парламентарийдары кытта хардарыта күүскэ үлэлииллэр, Федерация Сэбиэтигэр уонна Госдумаҕа ыытыллар парламент истиилэригэр, «төгүрүк остуолларга» дакылаат оҥороллор. Саха сирин сокуону оҥорор уорганын вице-спикерэ Виктор Губарев уонна Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарёва «РФ-ҕа Хоту сир, Сибиир уонна Уһук Илин көс олохтоох аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарыгар судаарыстыба өйөбүлүн туһунан» федеральнай сокуон барылын оҥорууга оробуочай бөлөх чилиэннэринэн буолаллар. Кинилэр номнуо уруккуттан Госдума региональнай политикаҕа уонна Хоту сир, Уһук Илин проблемаларыгар кэмитиэтэ ыытар тэрээһиннэрин толору бырааптаах кыттыылаахтара буолаллар.
Быйыл кулун тутар ый саҕала­ныытыгар Дьокуускайга Саха сирин парламенын көҕүлээһининэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин холобуругар нэһилиэнньэ олохсуйуута аҕыйах уонна тырааныспар сырыыта хааччахтардаах усулуобуйаларыгар медицинскэй көмөнү тэрийии уратылара» диэн Госдума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтин көһө сылдьар «төгүрүк остуола» буолан ааспыта. Тэрээһин кыттыылаахтара «стандартнайа суох» сирдэргэ, ол эбэтэр нэһилиэнньэ аҕыйах уонна тырааныспар сырыыта хааччахтаах усулуобуйаларыгар медицинскэй көмөнү тэрийиигэ РФ нуормалыыр правовой аакталарын тупсарыыга этиилэри көрбүттэрэ.
Саха сирин парламенын бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков бэлиэтээбитинэн, «Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан» саҥа сокуон стационар усулуобуйатыгар бастакы медицинскэй көмөнү оҥорор кыаҕы сотон таһаарбыта. Онон өрөспүүбүлүкэ ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарыгар суукканы эргиччи үлэлиир балыыһа куойкаларын хаалларар туһунан көннөрүүлэрдээх федеральнай сокуон барылын Саха сирэ Госдумаҕа киллэрбитэ. Саха сирин парламентарийдарын көҕүлээһинэ олоххо тыын суолталааҕынан ааттаммыта уонна федеральнай таһымҥа өйөбүлү ылбыта.

Аччыгый авиация сайдыыта

Өрөспүүбүлүкэ биир ыарыылаах боппуруоһунан аччыгый авиация сайдыыта буолар. Сүүнэ киэҥ сиргэ уонна суол суоҕар киниэхэ наадыйыы олус улахан. Регионнааҕы салгынынан тиэйии – бу тиийэргэ ыарахаттардаах аҕыйах нэһилиэнньэлээх пууннартан ыарыһахтары суһаллык балыыһаҕа тиэрдии эрэ буолбатах, ону сэргэ тайҕаҕа сүппүт дьону көрдөөһүн, ойууру кэрийэн көрүү, баһаардары умуруоруу, тыа хаһаайыстыбатын араас үлэлэрэ эмиэ буолаллар. Соҕотох авиация эрэ көмөтүнэн айылҕаҕа тахсар уонна техниканы кытта сибээстээх ыксаллаах балаһыанньалары көдьүүстээхтик суох оҥорор, табаһыттарга тыһыынчанан хоромньуну таһаарар сиэмэхтэри бултаһар, атын үгүс соруктары быһаарар кыаллыан сөп. Ол эрээри РФ салгынын сокуоннарыгар баар бүгүҥҥү балаһыанньа аччыгый уонна регионнааҕы авиацияны сайыннарар кыаҕы биэрбэт. Төрүөтэ – нуормалыыр-правовой база ситэтэ суоҕа, ол төрүтүнэн РФ Салгынын кодекса буолар.

Быйыл бэс ыйыгар Дьокуускайга ыытыллыбыт «Уһук Илин уонна Забайкалье» Парламеннар ассоциацияларын уопсай мунньаҕар Ил Түмэн көҕүлээһининэн макрорегион депутаттара Россия Федеральнай Мунньаҕын икки палаататын бэрэссэдээтэллэригэр Валентина Матвиенкоҕа уонна Сергей Нарышкиҥҥа ыҥырыы барылын ылыммыттара. Чуолаан, салгынынан коммерческай тиэйиилэри оҥорор уонна чэпчэки салгын аалларын туһанан авиация үлэлэрин толорор юридическай сирэйдэр, чааһынай предпринимателлэр үлэлэрин сүрүннүүр федеральнай салгын сокуоннарыгар уларытыыны киллэрэргэ этиллэр.
Саха сирин парламеныгар аччыгый авиацияны сайыннарыы уонна бу эйгэҕэ сыһыаннаһыылары нуормалыыр-правовой сүрүннээһин кэлимсэ миэрэлэрин олоххо киллэриигэ оробуочай бөлөх тэриллибитэ.

Арктика – стратегическай суолталаах боппуруос

Быйыл сайын Саха Өрөс­пүүбүлүкэтэ федеральнай суолталаах тэрээһини ыытыы миэстэтинэн өссө төгүл буолла. Дьокуускайга Федерация Сэбиэтин иһинэн Арктикаҕа уонна Антарктикаҕа Экспердэр сэбиэттэрин президиумун РФ Арктикатааҕы зонатыгар киирэр РФ субъектарын баһылыктарын уонна сокуону таһаарар уорганнарын бэрэссэдээтэллэрин, ону сэргэ «Уһук Илин уонна Забайкалье» Парламеннар ассоциацияларын кытта холбоһуктаах мунньахтара тэрилиннэ. Мунньаҕы Федерация Сэбиэтин спикерэ Валентина Матвиенко салайан ыыппыта. Манна РФ парламенын икки палаататын депутаттара, Россия субъектарын баһылыктара уонна сокуону оҥорор уорганнарын салайааччылара, промышленниктар уонна наука бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара. Мунньахха кинилэр РФ Арктикатааҕы зонатын социальнай-экономическай сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан саҥа сокуон барылын концепциятын дьүүллэспиттэрэ, сокуон барылыгар кэккэ этиилэр киирбиттэрэ, ол иһигэр Россия Арктикатааҕы зонатыгар өрөспүүбүлүкэ 13 арктическай улууһун киллэрэр туһунан. «Уһук Илин уонна Забайкалье» Парламеннар ассоциацияларын уопсай мунньаҕар өссө биир суолталаах боппуруос – «Уһук Илин уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан» сокуон барыла көрүллүбүтэ. Былааннаммыты олоххо киллэрии түмүгэр икки бөдөҥ макрорегион сайдыыларыгар усулуобуйалары тэҥниир кыах көстүөҕэ, экономика сайдыыта түстэниэҕэ, оттон кылаабынайа, бу сирдэр нэһилиэнньэ олороругар табыгастаах буолуохтара.

Номнуо сэтинньигэ Аркти­каҕа Экспердэр сэбиэттэрин президиумун уонна Судаарыстыбаннай хамыыһыйа холбоһуктаах мунньахтарыгар Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко Арктика зонатыгар сири-уоту сыһыарыы методикатын уонна бириинсиптэрин хаттаан көрөргө, ол иһигэр онно Саха сирин өссө аҕыс оройуонун уонна Карелия үс оройуонун киллэриэххэ сөбүн туһунан этии оҥорбута.

Хоту сири хотугу дьон баһылыахтаахтар!

Арктика ыраах сытар сирдэригэр биир саамай сытыы боппуруос – нэһилиэнньэ онтон көһүүтэ. Онон «Хоту сири, бастатан туран, хотугу дьон бэйэлэрэ баһылыахтаахтар!» диэн лозунг хаһааҥҥытааҕар да бүгүҥҥү күҥҥэ тирээн турар. Саха сирин парламенын спикерэ Александр Жирков атын регионнартан специалистары тардардааҕар бэйэ кадрдарын үүннэрэр быдан барыстаах диэн бигэтик этэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ промышленнай баһылааһын кэмигэр үлэһиттэри аттарыыга олохсуйбут балаһыанньа уларытыыны ирдиир — бастатан туран, тыа сиригэр, онно үлэтэ суох киһи ахсаана улаатыытын дьиксиннэрэр көстүүтэ баар буолбута ыраатта.
Бүгүн Саха сиригэр экономикаҕа үүнүү тэтимэ үчүгэй соҕус, инвестицияҕа куһаҕана суох саҕалааһын баар. Кини сиригэр-уотугар Россия да, омук дойдуларын да промышленнай тэрилтэлэрэ үлэлииллэр. Манан сибээстээн олохтоох үлэһиттэри тардыы уонна олохтооһун боппуруоһа күннээҕи бэбиэскэттэн түспэт. Бу темаҕа көһө сылдьар парламент истиилэрин Саха сирин сокуону оҥорооччулара алмаастаах кыраай киинигэр – Мииринэйгэ ыыттылар.
Саха сирин промыш­ленноһыгар олохтоох үлэһиттэри тардыыга уонна кинилэри сыһыарыыга правовой база оҥоһулунна: сокуоннар, нуормалыыр правовой аакталар ылылыннылар, хаһаайынныыр субъектары кытта сөбүлэһиилэр ситиһилиннилэр. Ол эрээри докумуоннар бары үлэлиир буолбатахтар. Тус сыаллаах бэлэмнээһиҥҥэ сорох идэлэргэ наадыйыыны быһаарыыга халыйыылар бааллар. Парламентарийдар үлэ коллективтарыгар кадрдары сыһыарыыга судаарыстыба өттүттэн хонтуруол суоҕар, тус сыаллаах бэлэмнээһининэн үөрэтиигэ оскуоланы бүтэрээччилэри талыы көдьүүһэ суоҕар, эдэр специалистарга олорор дьиэ проблемата быһаарыллыбатаҕар ураты болҕомтону уурдулар. Көһө сылдьар парламент истиилэрин ыытыы түмүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтата бэйэтин сыһыанын чуолкайдык биллэрдэ уонна партнердарын санаатын иһиттэ.
Мииринэйгэ буолбут истиилэр сүбэлэрин олоххо киллэрии саҕаламмыта үөрүүлээх. Ол курдук, судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин механизмын туһанан, Мииринэйгэ аҕыйах дьиэ кэргэннээх дьоҥҥо уопсай тутуллара былааннанар. Ити уонна да атын миэрэлэр олохтоох кадрдар промышленнай тэрилтэлэргэ киириилэригэр көмөлөһүөхтэрэ саарбахтаммат.

[b]Олохтоохтор туруорсууларыгар – ураты болҕомтону

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо туруорсар проблемаларыгар Саха сирин парламена ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Номнуо хаһыс да сылын космическай объектар арахсар чаастара түһэр оройуоннарыгар нэһилиэнньэ улахан дьиксиниитэ баар. Ил Түмэн Владимир Прокопьев бэрэссэдээтэллээх сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин көҕүлээһининэн общественность, нэһилиэнньэ уонна сонуну тарҕатар ситимнэр, ону сэргэ Роскосмос бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах киэҥ ыҥырыылаах парламент истиилэрэ буолбуттара. Манна даҕатан эттэххэ, 2013 сыл ахсынньытыгар туһааннаах кэмитиэт бэйэтин мунньаҕар номнуо Роскосмос бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран турар. Ол кэнниттэн ракеталар чаастара түһэр оройуоннарын аллараа кыраныыссалара куттала суох сиргэ көһөрүллүбүтэ – бастаан 18, онтон өссө эбии 4 килэмиэтиргэ.
Быйылгы истиилэр кэннилэриттэн өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Дмитрий Рогозинтан «Ракеталар арахсар чаастара түһэр оройуоннарын кэмиттэн кэмигэр туһаныы бэрээдэгин уонна усулуобуйаларын туһунан» Бырабыыталыстыба билиҥҥи Уурааҕар уларытыыны киллэрэр туһунан көрдөспүтэ. Туһааннаах суругу СӨ парламена Госдума бэрэссэдээтэлэ Сергей Нарышкиҥҥа уонна Федерация Сэбиэтин спикерэ Валентина Матвиенкоҕа ыыппыта. Ону таһынан, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Алдан уонна Өлүөхүмэ оройуоннарын сиригэр-уотугар урутаан сэрэтэр экологическай мониторины ыытыыга программалар бигэргэтиллибиттэрэ.
Саха сирин парламена норуот өссө биир көҕүлээһинин – арыгылааһыны, алкоголизмы утары охсуһууну өйүүрүн туһунан ахтыбатахха табыллыбат. Кэбээйи улууһун Мастаах сэлиэнньэтин сиригэр-уотугар арыгы бородууксуйатын атыылааһыны толору бобор туһунан бастакы сокуон быйыл кулун тутарга ылыллыбыта. Муниципальнай тэриллиилэр нэһилиэктэрин сэбиэттэрэ уопсай мунньах түмүгүнэн эмиэ итинник ыҥырыылары регионнааҕы парламеҥҥа ыыталлара кыаллар. Ахсынньытааҕы пленарнай мунньахха сытыы социальнай проблеманы быһаарыыга өссө итинник алта сокуон барыла көрүллэрэ былааннаммыта.
Итини таһынан, Саха сирэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар итирдибэт күүрдэр утахтары бытархай атыылааһыҥҥа хааччахтааһыннары олохтуур туһунан» сокуону ылыммыта. Ол сокуон быһыытынан 18 саастарын туола илик оҕолорго итирдибэт күүрдэр утахтары бытархай атыылааһын көҥүллэммэт. Бу сокуону салҕааһынынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар кыра испиирдээх күүрдэр утахтары бытархай атыылааһыҥҥа бобууну олохтуур туһунан» сокуону ылыныы буолбута.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Россияҕа атын ханна да суох уратылаах регион. Сокуону оҥорооччулар күннэтэ сыралаах, үрдүк профессиональнай үлэлэрин ыыппатахтарына, бу уратыны харыстаан хаалларыы кыаллыбат. Саха сирин парламентарийдарын үлэтэ бүтүннүүтэ өрөспүүбүлүкэҕэ күүстээх экономиканы уонна гражданскай уопсастыбаны үөскэтиигэ туһуланар.

«Российская Федерация сегодня» сурунаал,
2015 с., 23-25 №-рэ.

Василий Кононов,
Ольга Голикова,
Мария Васильева хаартыскаҕа түһэриилэрэ.