Хамсааһын баар буолуохтаах

Аата төһө да Аартыка дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт дэммитин иһин, үлэтэ-хамнаһа хайдах да ити 5 улуус ыырынан муҥурданан хаалар кыаҕа суох. Өрөспүүбүлүкэ бары хотугу улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй проблемаларын быһаарыыттан туора турар кыаҕа суоҕа өйдөнөр. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр Хотугу үгэс буолбут салааларга департамент баар. Бу департамент уонна Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин хотугу боппуруостарга сыһыаннаах боломуочуйалара кэмитиэккэ бэриллибиттэр.

Судаарыстыбаннай кэмитиэт 21 үлэһиттээх, бэрэссэдээтэлэ – Киселев Алексей Васильевич. Аллайыаха улууһун Русскай Устьетын төрүт олохтооҕо. 23 сыл нэһилиэгэр баһылыгынан үлэлээбит сүүнэ уопуттаах. Уобарастаан эттэххэ, хотугу дойду хас биирдии очурун-чочурун аахтара билэр киһи буоллаҕа.

— Арассыыйа Аартыкатааҕы сирин-уотун сайыннарыы уруттата тутуллар судаарыстыбаннай сорук быһыытынан туруоруллар, — диир кэмитиэт бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы Иван Павлов. – РФ бырабыыталалыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Дмитрий Рогозин баһылыктаах Аартыканы сайыннарыы судаарыстыбаннай хамыыһыйата тэриллибитэ. РФ миниистирдэрэ бары бу хамыыһыйа чилиэннэрэ буолаллар. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана эмиэ чилиэн. Биллэрин курдук, Аартыкаҕа интэриэс аан дойду үрдүнэн турар. Сорох дойдулар аһаҕастык: «Аартыка — бу бүтүн планета бас билиитэ», — дииллэр. Планета ханнык материгар киирэригэр тиийэ мөккүөрдэр бааллар. Онон, «21 үйэҕэ ким Аартыканы кыахтаахтык баһылаабыт – ол аан дойдуну толору баһылыаҕа» диэн ханалытан этээччилэр суох буолбатахтар.

— Иван Петрович, бука, күүстэринэн Арассыыйаттан оннук судургутук былдьаан ылбаттара буолуо. Аартыкаҕа сыһыаннаан өссө биир санааны этэр буоллахха, барыта Арассыыйаттан бэйэтиттэн тутулуктаныаҕа. Ол курдук, Аартыкатааҕы зонатын сайыннарбакка олордоҕуна эбэтэр онтун бытаартаҕына, Аартыката бэйэтэ көһөн баран хаалыаҕа.
Чэ, биһиги олус үөскэ өтөн киирэ сатаамыахха, бэйэбит кыһалҕабытыгар төннүөххэ. Хотугу дойду төрүт хаһаайына – табаһыт – олоҕор туох эмэ уларыйыы баар буолла дуо? Табаһыты 20000 солк. хамнастыыр туһунан дьаһал олоххо киирдэ дуо?

— 2015 сылга 853 мөл. солк. көрүлүннэ, ол иһигэр Арассыыйаттан 41 мөл. солк. кэллэ. Ааспыт сыллааҕар үбүлээһин 72 мөл. солк. улаатта. Табаһыкка өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан хамнаска 15 тыһ. 906 солк. көрүллэр. 2040 солк. улуус бюджетыттан уонна 2040 солк. кырата суох харчы хаһаайыстыба суотуттан эбии төлөнөр. Бүгүҥҥү күннээххэ 15 табалаах улуус 38 мөл. солк. харчыны субвенция быһыытынан хамнаска эбии көрдө. Ол түмүгэр 15 улуус табаһыта ыйга 20 тыһ. солк. хамнастанна. Өлөөн, Усуйаана, Анаабыр улуустарын баһылыктара табаһыт үлэтин үчүгэйдик билэллэрин уонна сыаналыылларын бэлиэтиир наадалаах. Нерюнгри, Алдан, Өлүөхүмэ, Муома, о.д.а. кэккэ улуустар салайааччылара төттөрүтүн көһүүн сыһыаннаахтарын көрдөрдүлэр.

— Ынах сүөһү, сылгы сүрүннээн кэтэх бас билиигэ баар. Таба туһунан итинник этиэххэ сөп дуо? Таба иитиитин улахан уопуттаах салайааччыта киһи санааҕар, бу салаа ханнык суолунан сайдыахтааҕый?

— 90-с сыллар саҥаларыгар өрөспүүбүлүкэ 380 тыһыынча табалаах этэ. Уларыйыы кэмигэр таба көс олохтоох төрүт уус общиналарга барбыта. Ол аата кэтэх бас билиигэ. Күн бүгүн 8 хаһаайыстыбаҕа судаарыстыбаннай уонна муниципальнай бас билиигэ киирэр 20 тыһыынча таба баар. 140 тыһыынча таба чааһынайга сылдьар. Судаарыстыба көдьүүһэ суох хаһаайын, чааһынай бас билээччи дьэ ол дьиҥнээх хаһаайын буолар диэн биһигини уһун сылларга «үөрэтэн» кэллилэр.

Бэйэтин кэмигэр таба чааһынайга барбыта? Барбыта. Ол аата «дьиҥнээх» хаһаайынын булбута. Оттон түмүгэ тугуй? Урукку 380 тыһыынча табаны бүгүҥҥү 140 тыһыынчаҕа тэҥнээн көр. Оччотугар кими дьиҥнээх көдьүүстээх хаһаайынынан ааттыахха сөбүй? Бэйэм ирээтим, табаны чааһынай бас билээччини көдьүстээх хаһаайыҥҥа кытыарары кытта сөбүлэһимээри гынабын. Тэрээһиннээх хаһаайыстыба хайа баҕарар нэһилиэк тирэнэр тирэҕэ буолар. Бас билии маннык көрүҥнээх хаһаайыстыбалара булгуччу баар буолуохтаахтар. Буолан баран, аҕыйаҕа суох ахсааннаналлара наада. Туох барыта балаансалаах, ыйааһын икки бэскитигэр ууруллан көрүллүбүт буолуохтаах. Биһиэнэ буоллаҕына, өрүүтүн биир: биир кыраайтан нөҥүө кыраайа, ортото диэн суох. Сэбиэскэй былаас бас билиини бүүс-бүтүннүүтүн судаарыстыбаннай гыммыта, бүгүҥҥү ырыынак барытын чааһынай гынар мөккүөрдээх.

Билигин таба төбөтүгэр субсидияны көрөргө диэн этиилэр киирэллэр. Ынах сүөһүнү иитэр улуустарга итинник субсидияны көрүү туох эмэ көдьүүһү биэрдэ дуо? Ахсааны элбэтэн,үлүннэрэн суруйууттан атыны биэрбэтэ, ынах сүөһү ахсаана аҕыйаабытын курдук аҕыйыы турар буолбат дуо. Икки сыллааҕыта Аллараа Халыма «Тэвер» төрүт уус общинатыгар ТХМ 1 тыһыынча табаны атыылаһан биэрбитэ. Табаларын кыайан көрбөтүлэр, атын хаһаайыстыбаҕа биэрдилэр. Хата,төрдүттэн ыһан кэбиспэтэхтэригэр махталлаах курдук хааллахпыт. Хаһаайын эппиэтинэстээх буолуута диэн бу үһү дуо?

— Тыа хаһаайыстыбатын бары салаатыгар каадыр боппуруоһа сыллата уустугуран иһэр. Аныгы эдэр дьон таба иитиитин производствота Финляндияҕа, Швецияҕа курдук уһулуччу табыгастаах усулуобуйаланнаҕына үлэлии тахсыахтара эбитэ буолуо. Оннук усулуобуйаны биһиги, бука, өр күүтэрбит буолуо.

— Каадыр боппуруоһа, кырдьык, уустук. Табаһыт сааһырда, эдэр күүс кэлиитэ бытаан. Ырыынак үйэтэ, дьон ханна түргэн дохуоттаах миэстэҕэ талаһарын, биир өттүнэн өйдүөххэ сөп. Хотугу улуустарга элбэх эдэр киһи «көҥүл устууга» баран эрэр. Ол курдук, сэлии аһыытын көрдөөһүнүнэн дьарыктаналлар. Биллэн турар, бу утарытынан түргэн дохуоту киллэрэр дьарык буолар. Туох диэҥий, соҕуруу буоллун, хоту буоллун дьон олох олоруон наада.

Киһи үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да үөрэнэн хаалара баар суол. Комфортнай усулуобуйаны тэрийдэххэ даҕаны, таба иитиитэ килэс гына түһүө өссө боппуруос. Ямал-ненец автономнай уокуругун табата ыам бырдаҕын курдук хара баһаам. Оттон дьонун үлэлиир усулуобуйата таас үйэтинээҕиттэн эрэ бэттэх курдук. Оҕо ыстаадаҕа төрүүр, улаатар уонна ханна да халбарыйбакка табаҕа үлэһит буолар. Оннук киһи табаны, тулалыыр эйгэтин, төрөөбүт айылҕатын кытта быстыспат дьүөрэлэһиилээх биир кииннээх. Киниэхэ атын эйгэ наадата суох. Аныгы цивилизация тумнубут эбэтэр бэйэлэрэ киниэхэ бэриммэтэх дьон олорор,үлэлиир. Баҕар, ким эрэ кинилэри аһына саныаҕа, сайдыыга сыстыбатах дьонунан ааҕан. Ол эрэн, ким да билбэт уонна этэр кыаҕа суох эбээт, төттөрүтүн кинилэр биһигини аһына саныыр буолуохтарын сөбүн туһунан.

—Быйылгы былааҥ­ҥытыгар туох дьаһаллар киирэллэрий?

— 5 арктическай улууска производственнай базалары тутууга анаан 157 мөл. солк. көрүлүннэ. Усуйаана уонна Аллараа Халыма улуустарыгар 2 модульнай таба өлөрөр сыах тутуллуоҕа. Бу улуустартан биирдэстэрэ 19 тыһыынча, иккиһэ16 тыһыынча табалаахтар. 5 улуус сиригэр-уотугар олорор дьиэлээх, булуустаах, тоҥорор установкалаах 7 балыктыыр учаастак тэриллиэҕэ. Анаабырга, Аллайыахаҕа уонна Булуҥҥа балыгы астыыр 3 модульнай сыах үлэҕэ киириэҕэ.

Төһө да кириисис кэмэ буолбутун иһин, биһиги үбүлэниибит ааспыт сыллааҕар 40% улаатта. Онон, былааннаммыт үлэ сэргэхтик ыытылларыгар үчүгэй тирэх баар. Атына биһигиттэн бэйэбититтэн, салалтаттан, тутулуктааҕын үчүгэйдик өйдүүбүт.

Прокопий ИВАНОВ.