Ходуһаҕа хотуур лыҥкыныы ыллаатын

Өрөспүүбүлүкэ окко быйылгы былаана – 493418 туонна. Бу туруоруллубут былаан ааспыт сыллааҕар кыра. Ол тоҕотун арай ынах сүөһүбүт ахсаана сыллата аҕыйаан иһэринэн быһаарыахха сөп эбитэ дуу. 13761 туонна сиилэс, 14883 туонна сенаж бэлэмнэниэхтээх. Көстөрүн курдук, бу эмиэ ырааҕынан улахана суох сыыппаралар. Улуустар окко былааннарын ылан көрөр буоллахха, Мэҥэ-Хаҥалас 41180 туонна, Бүлүү сүнньүн улуустара – 33-36 тыһыынча туонна, Илин Эҥээр улуустар – 33-34 тыһыынча туонна оту бэлэмниэхтээхтэр. Үгэс курдук, хотугу улуустар окко былааннара 2-5 тыһыынча туонна иһинэн буолар. Бүгүҥҥү күннээххэ «дойду сиргэ» от ситэ үчүгэйдик үүнэ илик диир буоллахха, хоту чахчы дьиҥнээҕинэн оннук балаһыанньа баар.

— Ходуһаҕа тэрээһиннээх киирии 10 чыыһыла кэн­ниттэн буолуоҕа, — диир ТХМ сир оҥоһуутугар, мелио­рациялааһыҥҥа уонна маты­рыйаалынай-тэхиниичэскэй хааччыйыыга департаменын салайааччыта Афанасий Семенов. Афанасий Михайловиһы ми­нис­тиэристибэҕэ саҥа киһи­нэн ааҕыахха сөп, оттон тыа хаһаайыстыбатыгар сыраласпыт үлэһит. Идэтинэн агроном, наар дойдутугар Аммаҕа үлэлээбитэ, кэлиҥҥи кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетын салайбыта. — От үлэтин тэрээһинигэр уонна бэлэмигэр бу күннэргэ икки мунньах ыытылынна. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы П.Н.Алексеев салайааччылаах оттооһун хаамыытын иилиир-саҕалыыр биэдимэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа үлэлиэҕэ. Кэлиҥҥи күннээҕи иһитиннэриинэн, Горнай уонна Таатта улуустарын оттонор сирдэрэ ууга былдьанан сыталлар. Уус-Таатта, Туора Күөл уонна Уолба нэһилиэктэрин оттонор ходуһалара ордук улаханнык эмсэҕэлээбиттэр. Быйыл улуустар бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар оттуохтаахтар диэн быһааран олоробут. Арай горнайдар көрдөһүүлэрин толорон, Хаҥалас улууһа сир биэрэргэ сөбүлэһэр.

— Уматык-оҥунуох матырыйаалынан, тиэхиньикэ саппаас чааһынан хааччыллыы – сэниэлээх оттооһун бигэ мэк­тиэтэ. Бу өттүнэн дьыала хайдах туруктааҕый?

— Бу боппуруоска сыһыан­наан, бырабыыталыстыбаттан 40 мөл. солк. көрдүүбүт. ГСМ сыаната өссө үрдүүр кутталлаах. Харчыта быһаарылыннаҕына, улуустарга быһаччы барыаҕа. Кэмпэндээйиттэн 100 туонна туус уунан тиэллэн Дьокуускайга кэллэ. Биир киилэтэ – 10,5 солкуобай. Аллараа Бэстээххэ 65 туонна кэлии туус баар.

— Афанасий Михайлович, сиилэс, сенаж былааннара олох дуона суох эбиттэр. Кыһыҥҥы уһун ыйдарга ынахпытын аҥаардас дороххой отунан аһатан туоратабыт. Ол оннук аһатан, туох дуоннаах үүтү ылыаҥый.

— Сенаж атыыга кыайан барбат буолан, манан дьа­рыктанар хаһаайыстыбалар, кэпэрэтииптэр сүрүннээн бэйэлэрин наадыйыыларын эрэ хааччынар буоллулар. Аны туран, анал тиэхиньикэтэ сүрдээх ыарахан сыаналаах, санаммыт эрэ барыта атыылаһар кыаҕа суох. Сиилэс угуллар урукку траншеялара эргэрэннэр, сытыйаннар туһаларыттан тахсыбыттара быданнаата. Саҥа тутуулар олох аҕыйахтар.

— Быйылгы оттооһун хампаанньата урукку, иннинээҕи сыллартан, туох эмэ уратыйар өрүттэрдээх дуо?

— Бу маннык быйыл уратыйар өрүттээх диэн сулбу тардан ылан этэр кыаҕым суох. От үлэтэ өбүгэ саҕаттан утумнанан кэлэн иһэр үгэс буолбут дьарыкпыт. Тугу барытын үп-харчы быһаарар, ол кыаҕыҥ иһинэн эрэ ону-маны тобула сатыахха сөп.

— Ынах сүөһү да, сылгы да сүнньүнэн кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга тутуллан тураллар. Ити окко түһэр былаан бары­ларыгар тарҕанар. Кэтэх хаһаайыстыбалаах хас биир­дии ыал төһө оту оттообутун чуолкайдык билэр кыах баар дуо? Кэтэх киһи оттообутун үлүннэрэн да, аҕыйатан да көрдөрүөн сөп. Нууччалыы тартаран эттэххэ, уһуктан баран, хайа атаҕыттан үктэ­нэн турбутуттан, нас­та­рыанньатыттан туту­лук­таныаҕа.

— Хас нэһилиэк ахсын тыа хаһаайыстыбатын испэсэлииһэ баар. Биллэн турар, былыргы холкуос саҕанааҕы курдук, кини оту быалаан туппат. Нэһилиэк сүөһү тутар хас биирдии ыала хотонугар төһө сүөһүлээҕэ, ытыска уурбут тэҥэ, олох чуолкайдык биллэр. Сүөһүтүн кыстатарыгар төһө оту оттуохтааҕа эмиэ туох да мунааҕа суох дьыала. Кини саамай кырата, кыстыыр отун булгуччу оттуу сатыаҕа. Оттон кыахтаах буоллаҕына, төһө оту оттуура бэйэтин тустаах дьыалата.

— Оттонор сир, ходуһа туһата суох хаалыыта олох улаатан иһэр. Сүөһү ахсаана аҕыйыыр – аҕыйах от оттонор, сир быраҕыллар. Мелиорациялыыр үлэ кыамтата өнүйүөхтээҕэр өссө түһэн иһэр курдук. Өртөөһүн букатын да бобулунна быһыылаах. Чугастааҕы сир эрэ оттонор буолбута үйэ чиэппэрэ кэмҥэ чугаһаата.

— Судаарыстыба бэлии­тикэтинэн, сокуон этэринэн сир, оттонор ходуһа түҥэтиллэн бүтэн турар. Бүгүҥҥү бааһынайдар, ТХПК-лар, тэрээһиннээх дэнэр хаһаайыстыбалар кыахтара олох кыра. Судаарыстыба өйөбүлүнэн толору туһанан олорбут урукку модун кыахтаах сопхуостары кытары тэҥнии барар табыгаһа суох дьыала буолуоҕа. Урукку курдук улахан тиэхиньикэ арааһынан сэбилэммит улахан звенолары, биригээдэлэри тэрийтэлээн, уонунан көстөөх сиргэ ыыталаан оттотор кыах билигин суох. Эгэ, кэтэх хаһаайыстыба ыраатан оттуо дуо. Хайа, аҥаардас кыһын отун тастарарыгар собуор барыа турдаҕа дии. Ити курдук ходуһа быраҕыллар, кыарыыр. Кэлэр сылга лугомелиоративнай үлэни кэҥэтиигэ балачча үгүөрү үп-харчы көрүллэригэр эрэҥкэдийии баар. Урукку кэмҥэ хоннохтоохтук туһаныллан испит элбэх сыллаах оту үүннэрии үлэтэ-хамнаһа сөргүтүллүөн наада. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин оробуочай бөлөҕө өтөрдөөҕүтэ Бүлүү сүнньүн улуустарыгар сылдьан кэлбитэ. Ньурбаҕа уонна Үөһээ Бүлүүгэ ходуһаны лиманнай ньыманан ньүөлсүтүү үчүгэй туруктааҕа үөрдүбүтэ. Ол эрэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн урукку мелиорация тутуулара, шлюз-регулятордар улаханнык эргэрдилэр. Өрөмүөн үлэтигэр, саҥа эбийиэктэри тутууга улахан харчы наада.

— Бааһына дьыалата хайдаҕый? Сүөһү аһылыгын баазатын туруктаах оҥорорго бааһынаны киэҥник туһаныы биир бастакы оруоллааҕа үчүгэйдик биллэр, ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат.

— Бурдукка быйылгы былаан – 10650 гектар. 4000 туонна комбикорм манна бэйэбитигэр оҥоһуллуоҕа, эбиэс эмиэ былааҥҥа баар. (Хаһааҥҥыта эрэ өрөспүүбүлүкэ 100 тыһыынчаттан тахса гектар иэннээх бааһыналаах этэ. Ол бэйэлээхтэн төһөтө туһата суох быраҕыллан, оһорбо буолан, хаалан сытарын олох боростуойдук суоттаан көрүөххэ сөп. – П.И.). Бааһынаҕа үлэлиир улахан тиэхиньикэ тиийбэт. Хамбаайынынан хааччыллыы боппуруоһа олох ыараханнык турар. Бааһына быраҕыллыыта, мэлдьэх буолбатах, олох улахан.

— Быйылгы оттооһуҥҥа куоталаһыы тэриллэр дуо? Туох уратылардаах буолуой?

— Оттооһун бүтэһиктээх түмүгүн таһаарыы баар буолуоҕа. От, атырдьах ыйын 20-гэр диэри, оттонуон наада. Балаҕан ыйыгар оттоммут от, бу туох баар битэмиинин, каротинын сүтэрбит, кыстыкка ас кырыымчыгын толуйарга эрэ аналлаах от буолар. От үлэтигэр куоталаһыы улуустар уонна нэһилиэктэр таһымнарынан тэриллэр. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ куоталаһыыны звеноларынан, хаһаайыстыбаларынан эмиэ ыытарга этии киллэрэллэр. Ол этиигэ сөбүлэһэбит эрээри, дьыала эмиэ үпкэ-харчыга тиийэн иҥнэн хаалар. Сорох улуустар бэйэрин истэригэр куоталаһыыны көҕүлээн ыыталлара биһирэниэх эрэ тустаах.

Билиҥҥи окко куоталаһыы түмүгүнэн кыайыылаах тахсыбыттар МТЗ уонна онтон да атын мааркалаах тыраахтардарынан, тиэхи­ньикэнэн бириэмийэлэнэллэр. Бу чахчы ботуччу бириис буолар. Ол эрэн, куоҥкурус усулуобуйатын быһыытынан, бастаабыт улуустар уонна нэһилиэктэр ити бириистэргэ тиксэллэр. Департамент салайааччыта этэринэн, дьон куоталаһыыга кыттыан баҕата улахан буолан, бэйэтин этиитин киллэрэр эбит. Үчүгэй бириис киһини ымсыырдара баа буолуо дуо.

Хайа, уонна, от үлэтэ күрэстэһиилээҕэ өбүгэ саҕаттан эккэ-хааҥҥа иҥэн сылдьар үгэспит этэ буоллаҕа. Күүлэйэ суох от оттоммот. Урукку саха киһитэ, биирдэ тириитэ тэнийиэр диэри сыалаах эти, арыылаах саламааты сиир, мүһэ тутар туһугар, күүһүн-күдэҕин күүрдэн күүлэй күрэҕэр киирсэрэ. Күүлэйгэ кыайбыт охсооччу аата-суола киэҥ кэпсэлгэ киирэрэ, суон сурах буолан тарҕанара, ардыгар номоххо кубулуйара. Аатырбыт охсооччу аата-суола баараҕай күүстээх, улуу бөҕөс, кус быһый, норуот өрө тутар онтон да атын талааннаах, биһирэмнээх дьоруойдарын кэккэлэригэр бигэтик киирэрэ.

Куоталаһыы биригээ­дэлэринэн, звеноларынан, бэл биирдиилээн бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыбаларынан ыытыллара эбитэ буоллар, от үлэтэ биллэрдик күүрээннэнэ, оттоммут от дыгдас гына түһүө эбитэ буолуо. Спорт күрэҕэр билигин харыыта суох элбэх уонна улахан бириистэр туруоруллаллара бигэ үгэскэ кубулуйда. Киһи ону омнуолуо суох этэ, өскөтө үлэ-хамнас, оҥорон таһаарыы түмүгэ ол оонньуу-көр суолтатынааҕар үрдүктүк тутуллара эбитэ буоллар. Сиэдэрэй, улахан сыаналаах ыһыахтары ыһар да, туох куһаҕаннаах буолуой. Хайа, аат-суол, сурах-садьык диэн эмиэ улахан дьыала буоллаҕа. Арай биири бэлиэтиэххэ сөп буолуо, ыһыахтар кэннилэриттэн субу окко киириллэрэ олох үчүгэйдик биллэн турар суолга, ол уматыкка-оҥунуохха наадалаах 40 мөл. солк. баһа-атаҕа хайы-үйэ быһаарыллыбыт буолуон сөптөөҕө. От ыйын былаһын тухары ыһыахтыыр «үгэһи» биһиги, аныгы сахалар, өрө туттубут. Суолтата суоҕу тохтотуохпутун да сөп этэ.

Баҕар, бүгүҥҥү тустаах кэпсэтииттэн туорааһыннаах буолуо да буоллар, саныыр санааны этэн кэбиһиэҕи баҕарыллар. Сүөһүнэн иитиллэн олорор норуокка, урут от үлэтэ олоҕун тутаах тутула, сүрүн хайысхата этэ. Саха норуотун анаарар өйө-санаата, сылыктыыр бөлүһүөктээһинэ, итэҕэлэ, сиэрэ-туома барыта олоҕун ити илгэтиттэн сиэттэрэн төрөөн-ууһаан, сайдан тахсара. Ол урут оннук этэ. Оттон билигин? Сайдыбыт, үөрэхтэммит сахаҕа ол барыта оҕо оонньуутугар, кураанах тылга-өскө, хаалыылаах өйгө-санааҕа тэҥнээҕэ буолуо дуо? Буолуон сөп. Тыһыынчанан сылларга, уонунан үйэлэргэ норуот хаппарыгар хатаан, этигэр-хааныгар иҥэрэн илдьэ кэлбит үгэстэрэ, биһиги, билиҥҥи сахалар, бэйэбит да билбэппитинэн, сэрэйэн да көрбөппүтүнэн, тыыннаахтарын таһынан, норуот быһыытынан инники олохпутугар тыыммытын уһатар күүс буолуохтара.
Төрүт дьарыкпытын таһарахсыттахпытына, аһара түһэн дьүдэттэхпитинэ, омук быһыытынан сууһарыылаах охсууну бэйэбитигэр оҥостуохпут. Бүттүүн да хостуур бырамыысыланнаска баран, кэтит кэскилбитин тэриниэхпит суоҕа. Оонньууттан-көртөн ордорон, үлэни эрэ өрө туттахпытына ыал буолан сириэдийиэхпит.

Татаардар, башкирдар, казахтар, монгуоллар биһигиттэн таһынан элбэх ахсааннаах норуоттар. Бэйэлэрин ахсааннара элбэҕин курдук, мөлүйүөнүнэн ахсааннаах элбэх ынах, сылгы сүөһүлээх, барааннаах омуктар. Сайдыыларынан да, биһигиттэн итээбэтэхтэрэ илэ чахчы. Төрүт дьарыктарын, төрүт үгэстэрин кытаанахтык тутан сылдьар омук, норуот быһыытынан халыҥааһына, сайдыыта уонна, кылаабынайа, инники кэскилэ хаһан баҕарар бигэ уонна эрэллээх буолара, мөккүөргэ турбат.

Прокопий ИВАНОВ.