Кризистэн хайдах тахсабыт?

Онтон кэлээт да, өрөспүүбүлүкэ ха­һыат­тарыгар «Настоящий кризис только начинается!» диэн саҥа ыстатыйабын бэчээттэппитим. 2015 сыл ахсынньы бүтүүтүгэр доллар 70 солкуобайга тиийиэҕэ, оттон 2016 сылга 70 солкуобайтан тахсыаҕа диэн билгэлээбитим. Ньиэп 1 баррелын сыаната 30-ка уонна онтон аллара түһүөҕэ, 2016 сыл олус ыарахан, эрдэттэн билгэлиир кыаллыбат буолуоҕа диэн.
Кризистэр кэлэллэр-бараллар. Россия историятыгар чэчирии сайдыы кэминээҕэр ыарахан сыллар быдан элбэхтэрэ. Идэмэрдээх сэриилэр, араас санкциялар, эмбарголар, о.д.а. Россия үйэлэр тухары аан дойду биир бөдөҥ державатынан буолар, кинини мөлтөтө сатааччылар итинтэн мэлдьи да уоскуйбаттар, уйаларыгар уу киирэр.
Мин санаабар, биһиги Президеммит В.В.Путин тулуура, муударайа уонна кытаанах эр санаата, ону сэргэ норуоппут эрэлэ, ыарахаттары тулуйар кыаҕа, дьоһуна ханна да сүтэн хаалбатылар. Ханнык баҕарар ыарахан балаһыанньаттан улахан сүтүгэ суох тахсарыгар Россия мэлдьи күүс-уох булунуоҕа. Сорох учуонайдар этэллэринэн, дойду норуота сомоҕолоһуутугар, судаарыстыба экономикатын тутулун уларытыыга уонна оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга бу кризис кыах биэрэр, дьиҥнээх хамсатар күүһүнэн буолар.
Мин толкуйдуурбунан, быһаҕас миэрэлэр оннуларыгар чопчу дьайыылаах, ардыгар соччо өйөммөт быһаарыылары ылынар кэм уолдьаста.
Кризистэн хайдах тахсабыт? Бүгүҥҥү күҥҥэ бу боппуруос Президент, үрдүкү салалта, депутаттар, миниистирдэр эрэ буолбакка, көннөрү гражданин төбөтүн ыарыытынан буолуох тустаах. Кризистэн тахсар маннык суоллары бэлиэтиибин:
1. Биһиги билэрбит курдук, кризис кэмигэр дьадаҥы араҥаҕа инфляция (социальнай инфляция), баайдарга тэҥнээтэххэ, быдан үрдүк. Төһөнөн дьиэ кэргэн дьадаҥы да, соччонон кини атыылаһар табаардарын, бородуукталарын сыаната түргэнник улаатар. Бүгүҥҥү чахчынан дьадайыы чэрчитин иһигэр дойду нэһилиэнньэтин 25% түбэстэ. Мин суоттааһыммынан, билигин Президент В.В.Путин ыйааҕынан баайдарга прогрессивнай нолуогу киллэрэр буоллар, оччоҕо эбии 2 триллиону ылыахха сөп этэ. Ити үбү 25 тыһ. солк. кыраны ылар дьон хамнастарын, пенсиялары уонна социальнай босуобуйалары үрдэтиигэ туһаайыахха сөп. Судаарыстыба политикатын сүрүн ис хоһооно «мөлүйүөнүнэн дьоммут олоҕун хаачыстыбатын уонна таһымын үрдэтии» буолуохтаах.
2. Президент В.В.Путин Федеральнай Мунньахха бэйэтин 12 анал этиититтэн 10-гар мэлдьи ахтыллар «ньиэп иннэтиттэн» «түһэргэ» сүбэлээбитэ. Ахсынньы 31 күнүттэн тохсунньу 12 күнүгэр диэри ньиэп сыаната 18% таҥнары түстэ. Оттон биһиэхэ туох да уларыйбакка турар. «Биир салаа сүүнэ дохуоттары биэрэр буоллаҕына, атыттар туохха наадалаахтарый?» диэн судургу стратегияттан аккаастаныахтаахпыт. Атын өттүттэн ыллахха, сүүлүктэр үлэлиэхтэринээҕэр миллиардынан төгүл элбэҕи уораллар. «Ньиэп иннэтиттэн» «түһэр» уонна доллар курсуттан тутулуктаныы аччыырын туһугар Российскай Федерация Бырабыыталыстыбата экономи­канан боч­чум­наах­тык, олох­тоох­тук уон­на күүскэ дьа­рык­­та­нара уол­дьас­та.
3. Бырабыыталыстыба номнуо бюджеты 10% «быһа баттыыр» туһунан эттэ. Сорохтор 1998 сыллааҕы кризиһи бүгүҥҥүнү кытта тэҥнииллэр. Ол эрэн кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспаттар. 1998 сылга Россия иэһэ улахан этэ. Бүгүн АХШ, Япония, Германия дойду валовай бородууксуйатыгар (ВВП) тэҥ иэстээх эбит буоллахтарына, Россия иэһэ улахана суох. 1998 сылга инфляция 84% этэ, оттон 2015 сылга – 12%. Үп министиэристибэтин 2015 сыллааҕы отчуотунан, резервэ фондатыгар уонна баайы-дуолу хааччыныы фондатыгар 3 триллион солкуобай хамсаабакка сытар. 2015 сыл бюджетыгар 300 миллиард солкуобай туһаныллыбакка хаалбыта, 400 миллиард – көдьүүһэ суох туһаныллыбыта. Онон, бастатан туран, 2015 сыллааҕы федеральнай бюджеты толорууга экономика түмүктэрин чуолкайдык ырытар наадалаах, ордук нэһилиэнньэ дохуоттара эмискэ түһүүтүн, сыана улаатыытын, регионнар бюджеттарын дефицитэ үүнүүтүн төрүөттэрин ыйыы эрэйиллэр. Итини тэҥинэн кризиһи утары былаан ылыллыахтаах. Ол эрэ кэнниттэн федеральнай бюджет көннөрүүтүгэр киириэхтээхтэр. Төһөтүн да иһин 2016 сыл бюджета туһааннаах бигэ саппаастаах.
4.. Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Д.А.Медведев бюджеттан судаарыстыба атыылаһыытын туһунан сокуону туһаныы түмүгэр 1 триллиоҥҥа чугаһыыр үп уоруллубутун туһунан эппитэ түбэспиччэ буолбатах. Судаарыстыба үрдүкү чунуобунньуктара, күбүрүнээтэрдэр уо.д.а. миллиардынан үбү хоро таһаллар. Бу кэмҥэ сыана эмискэ үрдүүр, норуот дьадайан барар. Социальнай өттүнэн «түгэххэ сылдьар» бөлөхтөргө киирсэр араҥа (арыгыһыттар, наркоманнар, көрүүтэ-истиитэ суох оҕолор, «бомжтар», өйүнэн мөлтөхтөр) нэһилиэнньэ уопсай ахсааныттан ылар өлүүтэ 40% чугаһаата. Маннык салҕанан бардаҕына, былаас экономическай уонна социальнай политиката толору тохтубутун туһунан этэр сөп буолуоҕа.
Кытайга, Ко­реяҕа уонна Син­­гапурга курдук, бюджет үбүн кө­дьүүстээхтик туһаныыга кытаанах бэрээдэги олохтуурга кэмэ кэллэ. Онно кэмчилэммит үбү бюджет үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтиигэ, үөрэхтээһиҥҥэ, наукаҕа, доруобуйа харыстабылыгар уонна культураҕа ороскуоттары улаатыннарыыга туһаайар сөптөөх.
5. Кытай бэйэтин экономикатыгар күүстээх охсууну дьоһуннаахтык тулуйда. Кинилэр юань бөҕөргүүрүгэр утумнаах үлэни ыыталлар. Кытайга ханна да валютаны төлөбүрдэргэ анаан ылбаттар. Харчыларын барытын юаҥҥа харайаллар, долларга суоттамматтар. Мантан инньэ Кытайга «үспүкүлээннээһини суох оҥорор туһуттан» хас биирдии атыылаһааччы нэдиэлэҕэ баара-суоҕа 15000 доллары эрэ ылыан сөп. Кытайга доллар анал экономическай түөлбэлэргэ – Гуанчжоуга, Чжухайга уонна Шэньчжэҥҥэ эрэ көҥүллүк атыыланар. Кэнники 2 сылга национальнай харчы единицата – юань долларга сыһыаннаан сыанатын 10% эрэ сүтэрдэ (бакс 6-тан 6,7 юаҥҥа диэри улаатта). Оттон биһиги солкуобайбыт 2,5 төгүл таҥнары түстэ. Кытайдар бу сыралаах үлэлэрин түмүгэ:
Соторутааҕыта юань евроны, доллары, Британия фунтатын уонна Япония иенатын кытта МВФ биэс резервэ валютатын кэккэтигэр киллэрилиннэ.
Үчүгэй холобур батыһыннарыылаах буолуон сөп. Киин баан, РФ Бырабыыталыстыбата солкуобайы бөҕөргөтүүгэ көдьүүстээх, түмүктээх үлэни ыыталлара эрэ хаалла. Манна чопчу программа ирдэнэр. Баҕар, ХХ үйэ 20-с сылларыгар «кыһыл көмүс червонец» бэртээхэй уопутун өйдөөн-санаан ылыахха баара.
6. Дойду иһигэр баар баайы-дуолу аахпатахха, Россия бас билиитэ кыраныысса таһыгар миллиардынан долларга турар. Үтүө кэмнэри кэтэһэн, дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыны хойукка көһөрөр сатаммат. Ону бүгүн эрчимнээхтик быһаарыахтаахпыт. Мин толкуйбунан, РФ Бырабыыталыстыбата бас билии туһааннаах өлүүтүн барыстаахтык атыылыахтаах уонна ылыллыбыт сууманы нэһилиэнньэ олоҕун таһыма таҥнары түһүүтүн тохтотууга туһаайыахтаах.

Эксперт сүбэлэрэ

Россияҕа уустук кэмҥэ норуоту «саҥа» уонна «чаҕылхай» көҕүлээһиннэринэн: кэтэх хаһаайыстыбаларга сүөһү төбөтүн сарбыйан, капитальнай өрөмүөн иһин төлөбүрү киллэрэн, сиргэ түһээни үрдэтэн, ДьУоКХ тарифтарын, олорор дьиэ кадастровай сыанатын, гаас, уот иһин төлөбүрү, пенсияҕа тахсар сааһы улаатыннаран уо.д.а. кыйа­хыыр табыллыбат.
Россия, дьиэ кэргэн, оҕолорбут, сиэннэрбит интэриэстэрин туһугар бары сөбүлэһэн, сомоҕолоһон, түмүктээхтик, эйэлээхтик үлэлээтэхпитинэ, ханнык да кризистэр биһиэхэ куттала суох буолуохтара.

Александр УАРОВ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) 1,2,3,4,5 ыҥырыыларын народнай депутата,
Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин
бэрэссэдээтэлэ.