Өлөртөн өлбөт өйүн, өйүнэн өлбөт бэйэтин

Күн бүгүн, син биир уонча-сүүр­бэччэ сыллааҕыта курдук, аан дойдутааҕы ырыынак­ка ньиэп сыаната үрдээһинигэр «чиҥ эрэ­линэн» куустаран олоробут. Кырдьык, сыана түһэр-тахсар. Күн бүгүн 1 баррель (буочука) ньиэп сыаната 55 дуоллар 50 центаҕа тэҥнэстэ. Арассыыйа бюджетын, ньиэп сыанатын 40 дуолларынан суоттаан, бигэргэтэн олорор. Ол түмүгэр балачча куһаҕана суох саппаастаах курдук балаһыанньалаах. Ол эрээри аан дойдутааҕы ырыынакка ньиэп сыаната диэн дьиҥнээх халбас харата, күннэтэ буолбатаҕына, ыйга хаста эмэтэ «дьүһүн кубулуйа» турар саҥнааҕын, ама, биһигиттэн, Арассыыйа олохтоохторуттан, ордук билээччи баара буолуо дуо?
Ньиэп хостонуутун кээмэйэ улаатта да, сыаната түспүтүнэн барара биллэр. Бэйэтэ ньиэптээх судаарыстыба аан дойдуга аҕыйаҕа суох. Сүрүннээн араап дойдулара түмсэн ОПЕК диэн ааттанар тэрилтэлээхтэр. Ньиэби хостооһуҥҥа, ырыынакка таһаарыыга, сыананы олохтооһуҥҥа уонна «хара көмүһү» кытта сыһыаннаах «араас сүүрээннээх» бэлиитикэни ыытыыга бэйэтэ дьоһуннаах миэстэлээх уонна оруоллаах тэрилтэ буолар. Сауд Аравията — аан дойдуга саамай улахан ньиэби хостооччу. Арассыыйа, АХШ биэс миэстэ иһигэр сылдьар судаарыстыбалар. ОПЕК-ка кинилэр киирбэттэр.
Ааспыт сыл бүтэһигин диэки Арассыыйа ОПЕК-тыын ньиэби хостооһун кээмэйин кыччатар туһунан дуогабар түһэрсибиттэрэ. Сыана бигэтийиитин мэктиэлиэхтээх олус үчүгэй дуогабар. Бу гынан баран, дуогабар халбаҥа суох, бигэтик уонна эрэллээхтик олоххо үлэлиирин ким да мэктиэлиэ суоҕа. Улахан ньиэби кытта улахан бэлиитикэ бииргэ бааллан сылдьар.
Сауд Аравията, үчүгэйдик биллэринэн, урукку Сэбиэскэй Сойууһу да, аныгы Арассыыйаны да кытта чугас сыһыаҥҥа киирбэтэх дойду. Чуолаан, кини хостуур кээмэйин хаһан баҕарар, төһөҕө баҕарар тиийэр гына улаатыннаран кэбиһэр кыахтаах. АХШ сланецтаах ньиэби хостооһунун кээмэйин түргэн тэтиминэн улаатыннаран иһэр. Сылга 80-100 мөл. туонна хостонорун суруйаллар. Бэрт аҕыйах сыллааҕыта биһиги бэчээппит сланецтаах ньиэби хостооһун технологията олус уустугун, ол үөһэ хостооһун процеһа алдьархайдаах ороскуоттааҕын бэлиэтээн туран, бу этиллэр ньиэп «эрата» аны 30-50 сылынан кэлиэҕин туһунан суруйара. Ити стратегическай түүйүүбүт сыыһата адьас 3-5 сыл иһигэр көстөн таҕыста.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр сыһыаннаан эттэххэ, дуоллар кууруһа түһэрэ биһиэхэ улахан охсуулаах. Саха сирэ тугунан өйүөктэнэн олороруй? Сирин аннын баайынан. Оттон сир аннын баайа аҥаардастыы экспорга тахсар бородууксуйа буолар уонна дуолларынан сыаналанар. Дуоллар кууруһа түстэҕинэ, экспордаач­чы бэйэҕэ иҥэриниитэ кыччаан биэрбэккэ ханна барыай.
Холобурга, 2016 сыл түмү­гүнэн «Алроса» АК алмааһы атыылааһынтан 4,5 млрд дуоллары киллэрбит. 2015 сылга атыытын кээмэйэ, ааспыт сыллааҕар кыратын үрдүнэн, дуоллар кууруһа үрдүк буолан, киллэриитэ син-биир улахан буолбут.
Саха сирэ килиимэтин усулуобуйатынан, нэһилиэнньэтин ахсаанынан уонна хаачыстыбатынан, о.д.а. обьективнай уонна субьективнай биричиинэлэринэн, аҥаардастыы сырьеттан тутулуктаах өрөспүүбүлүкэ дьылҕата дьылҕаланан олорор. Бу бэрт кэрэгэй дьылҕа буоларын ким барыта үчүгэйдик өйдүүр. Билиҥҥитэ сыччах сирбит-уоппут киэҥинэн эрэ, тулалыыр эйгэбит түҥнэстиитин толору билбэккэ олоробут. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, урукку Сэбиэскэй Сойуус, билиҥҥи Арассыыйа сир аннын баайын хостооһуҥҥа, сымната эттэххэ, бастыҥҥа ханан да хапсыбат технологиялааҕын, ол онон баґылааґына өссө дохсуннук барбата±ын түмүгэр, сирбит-уоппут баччаҕа диэри син чөл тиийэн кэллэҕэ.
Ити барыта билигин тохтуоҕа. Саха сиригэр бырамыысыланнай экспансия үһүс быһаарыылаах түһүмэҕэ саҕаламмыта ыраатта. Билигин ирбэт тоҥ, тымныы килиимэт, кырыыба ыраах сиргэ бүгэн олоруу, тырааныспар уустук исхиэмэтин проблемалара – барылара кыаллар, быһаарыллар боппуруостар.
Саха сиригэр, хостуур салаат­тан ураты, произ­водство биир эмэ көрүҥэ сайдар кэскилэ суоҕа сүрдээх дьыала. Ким эрэ тутуу салаата сайынна диэҕэ. Тутуу күүскэ ыытыллар киин куораппытын ылыаҕыҥ. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин үс гыммыт биирэ олорор куоратыгар эдэрдиин-эмэнниин ити халлааҥҥа харбаспыт таас уораҕайдар (бааннар үспүкүлээннээх бырыһыаннарын көмөтүнэн) үйэлээх кулуттарыгар кубулуйбуппут быданнаата. Бу сайдыы буолбатах – бу кулуттуйуу балаһыанньатыгар түһүү.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үөрэҕи өрө туппут эрэгийиэнинэн биллэр. Хаһан эрэ бастакы бэрэсидьиэммит М.Николаев саха ыччатын 70 бырыһыанын үрдүк үөрэхтиир соругу туруорбута. Элбэх ыччаттан хас биирдиилэрэ иккилии-үстүү дьупулуомнаммыттарын аахсар буоллахха, бастакы бэрэсидьиэммит сорудаҕын өссө аһара толорбут буолуохпутун сөп. Оттон аныгы сайдыы­лаах технологияҕа сыстыбыт, баһылаабыт, ону муоһулаан, биһиги усулуобуйабытыгар сайдыан сөптөөх оҥорон таһаарыы дьоҕус көрүҥүн олоххо киллэрбит эбэтэр киллэрэ сылдьар ыччаппыт ханнаный?
120 мөл. ахсааннаах, ты­ҥырах саҕа быыкаайык муора түөрт арыытыгар олорор дьоппуон омук өйүн күүһүнэн хайдахтаах сайдыыга тиийэн олороруй. Арассыыйа норуоттарыттан татаар омуга бүтүн дойду инники күөнүгэр сылдьара эмиэ холобур буолуон сөп этэ. Аата, булан холобурдаатаҕын, ол дьоппуоннар, бэл татаардар хайдах усулуобуйалаахтарый, биһиги ханна олоробутуй диэччи көстүөҕэ. Инньэ диир буоллахпытына, салгыы олорбуппут курдук олоруохпут, сылдьыбыппыт курдук сылдьыахпыт турдаҕа дии.
Өрөспүүбүлүкэбит экэниэ­микэтэ хостуур бырамыысыланнастан киирэр нолуоктан тутулуктаах. Өрөспүүбүлүкэ сайдыыта буолбатах, олорор олоҕун таһыма. Аҥаардастыы нолуоктан сайдан чэчирээн олорор дойду баара биллибэт. Баар да буоллаҕына, ол улахан кэскиллээххэ киирсэрэ саарбах. Аан дойду судаарыстыбалара, бэл арбанар АХШ экэниэмикэ кириисиһигэр ылларан олороллор. Арай 1,5 млрд киһиэхэ чугаһыыр нэһилиэнньэлээх Кытай кытыыта да кыһыйбат курдук балаһыанньалаах.
Ааспыт үйэ 60-70-с сылларыгар диэри Кытай сүрүннээн агыраарынай хайысхалаах дойду этэ. Билигин даҕаны тыатын сирин нэһилиэнньэтин олоҕун таһымын хааччыйыы – судаарыстыба сүрүн соруктарыттан биирдэстэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы олус улаатан, өссө киэбин таһынан баран, судаарыстыба тыатын сирин нэһилиэнньэтигэр анаан саҥа куораттары тутан, онно олохсутан, урукку бааһынайдар былыргы национальнай сувенирдары оҥоруунан дьарыктанан, ол бородууксуйаларын Интэриниэтинэн аан дойдуга атыылаан, уруккуларыттан икки-үс бүк элбэх дохуоттанан олороллорун туһунан суруйаллар. Биллэн турар, биир дойду олоҕун майгыта атын дойдуга булгуччулаах холобурунан буолуон хайдах да сатаммат. Ол эрэн, маннык дьаһаныы үүтү-хайаҕаһы тобулунууга, оҥорон таһаарыылаах үлэҕэ суоттаныыга уонна тирэҕириигэ бэртээхэй холобурунан буоларын ким да мэлдьэһэ барыа суоҕа.
Арассыыйа аан дойдуга аҥаардас сырьены эрэ экспордыыр экэниэмикэлээх судаарыс­тыбанан биллэр. Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сыччах сирин аннын баайыттан киирэр дохуотунан харах таһаарынан олорор эрэгийиэн буолар. Дойдуга производство соҕотох көрүҥүнэн дьарыктаах, ол эбэтэр кэлтэгэй экэниэмикэлээх тыһыынчанан ахсааннаах моно-куораттар, өссө бүтүн эрэгийиэннэр бааллар. Олор истэригэр биһиги бигэтик киирэбит. Муора баалыныы кэлэр бииртэн биир кириисис, туох-ханнык иннинэ бу «монолар» үрдүлэринэн барар. Ол барыта нэһилиэнньэ дьадайыытынан, быстыытынан-ойдуутунан, отуо­ра хамсааһынынан доҕуһуолланар. Арассыыйа былааһын дьолугар диэххэ, судаарыстыбаны төрүттүүр нуучча норуота улуу тулуурдаах.
Дьиҥэр, сир уонна кини анна баайдаах туох куһаҕаннаах буолуой. Дьолбутугар тиксибит Аар Айыыбыт бэлэҕэ буолуохтаах этэ дьиҥнээҕинэн…Бу гынан баран, күннээҕи олох күлүм гынан ааһар көстүүтүгэр сыһыаран эттэххэ, баай барахсан киһинэн бэйэтинэн оонньуура эмиэ баар буолар. Өрөспүүбүлүкэбитигэр сир-уот, ходуһа, мэччирэҥ өттүнэн кырыымчык балаһыанньалаах, эбэтэр төттөрүтүн сүөһү, сылгы ииттэригэр, бултууругар-алтыырыгар дэлэй ахан сирдээх-уоттаах, ол быһыытынан уратылаһар олохтоох нэһилиэктэр, бэл, улуустар бааллар.
Урут, үлэ бэрээдэгинэн, онно-манна үгүстүк сылдьар, кэлэр-барар эрдэххэ, дэлэгэй олохтоох нэһилиэк дьоно аа-дьуо наҕыл хамсаныылаах, ыксала-тиэтэлэ суох майгынан үлэлиир-хамсыыр үгэстээхтэрин туора киһи бэлиэтии көрөр буолар этэ. Оттон кыһалҕалаах, кыбыттарыылаах дьон, бэл атын оройуон сиригэр-уотугар ким-хайа иннинэ тиийэ-түгэнэ охсон, аһыҥа сиэбитин курдук, ыраастык оттоон ылаллара. Эмиэ ол курдук, кырыымчык сирдээх нэһилиэк эдэр дьоно, ол «баай ыаллара» хаһан айгыстан, хомуллан тахсыахтарыгар диэри, куобахтарын күрэтэн, күөллэрин муҥхалаан кэбиһэн атыыр айдааны тардар түбэлтэлэрэ эмиэ баар буолара. Саха «Эрэйдээх этигэн, муҥнаах булугас» диир өс хоһоонноох. Өссө, тот киһи олоругас, сыа киһи сытымтыа диирэ эмиэ баар. Маны билиҥҥи биһиги кэммитигэр дьүөрэлии тутар буоллахха, өйү сынньан саҥаны айа эбэтэр үлэни өрө тутан тиритэ-хорута сатаабакка, айылҕабытыттан киирэр дохуокка найыланан, дьадаҥытык эрээ­ри «сэмэйдик» олоруу үөрүйэҕэр үөрэнэн хаалбыт кыбыстыылаах балаһыанньабытыгар холуохха сөп буолуо.
Саха сирин тыатын хаһаа­йыстыбатын туһунан элбэҕи этэр наадата суох. Эбэтэр бөдөҥ судаа­рыстыбаннай агрохол­диннарынан сайыннын, эбэтэр бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаларынан туругур­дун. Тыа сирин дьонугар уонна тыа сиригэр олохсуйуон баҕалаах эдэр ыалларга арай манныгы этиэххэ сөп этэ. Эмиэ хатылааһын да буоллар, кырыыстаах кириисис аан бастаан куорат олохтооҕун үрдүнэн барар. Ол быһаарыыта элбэх, ону эридьиэстии барыллыбат. Куорат дьадаҥы олохтоох ыала күннээ±и аһылыгын уонна олорор дьиэтин туһугар өлөрүнэн мөхсөр. Атына барыта киниэхэ сыһыана суох буолан тахсар.
Бэйэтин көрүнэн олорор тыа ыала кириисис бүрүүкээбитин иккис, өссө үһүс сылыгар билиэҕэ. Сүөһүлээх-астаах буоллаҕына, тулуһуоҕа. Урут да баай олохтоммотох ыал, дьадаҥытыттан улаханнык мунчаара барыа суоҕа. Маны тоҕо этиллэрий? Төрүт айылгытын ыһыктыбакка сылдьар саха киһитин тирэҕэ – кини төрүт баайыгар – ынаҕар уонна сылгытыгар. Хомолтолооҕо, билигин сүөһүнү ииттиэн баҕалаах да киһиэхэ, олус элбэх мэһэйдэр үөскээтилэр.
Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ оҥорон таһаарыы проблемата быһаарыллан биэрбэтэ, кини кэскилигэр охсуулаах дьыала. Сырье, сир аннын баайын рентатын суотугар олорорго суоттаныы кэскилэ олох кэрэгэй.
Онон бэйэ оҥорон таґаарыытын бары салааларга тобулунар кэммит кэллэ. Ону өйүүр олохтоох үчүгэй сокуон эрэйиллэр.