Марха өрүс кэскилэ – нэһилиэнньэ кэскилэ

Ил Түмэн үрдүкү салалтата Ньурба улууһун дьонун-сэргэтин бу туруорсуутун өйөөн, сис кэмитиэт тэрээһининэн быйыл олунньу 9 күнүгэр Ньурба куоратыгар «Кыталык» Культура киинигэр «Марха өрүс бассейныгар экологическай быһыы-майгы» тематыгар парламент көһө сылдьар истиилэрин ыытта.

Боппуруоһу дьүүллэһии историятыттан

– Марха өрүс бүтүн өрөспүүбүлүкэни иитэн-аһатан олорор өрүс – манна Айхаллааҕы, Удачнайдааҕы уонна Ньурбатааҕы үс бөдөҥ хайа-байытар кэмбинээт үлэлиир. Үйэ аҥара кэм устатыгар манна алмаас 80% хостонор, ол курдук, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бюджетыгар дохуот улахан өттө мантан киирэр. Ол эрээри айылҕа харыстабылыгар киһини дьиксиннэрэр проблемалар бааллар. Ол туһунан аан бастаан биһиги общественниктарбыт өссө 80-с сыллар бүтүүлэригэр этэн тураллар. «Кристалл» (1974 с.) уонна «Кратон» (1978 с.) сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэргэ 1993 сыллаахха ыытыллыбыт чинчийиилэр Марха уонна Далдын ууларыгар уһун кэмҥэ сүппэт радионуклеотидтар сүүрүк хоту устуһа сылдьалларын көрдөрбүттэрэ. 50-с сыллар бүтүүлэриттэн 1994 сыллаахха диэри Марха өрүс бассейныгар «Байконур» космодромтан диметилгидразин уматыгынан көтөр ракеталар иккис ступеннарын тобохторо араас кутталлаах быһыы-майгы аргыстаах түһэр этилэр. Марха өрүс күн бүгүҥҥэ диэри техногеннай дьайыыга оҕустара олорор өрүстэртэн биирдэстэрэ буолар, – диэн этэн туран, Владимир Прокопьев Ньурбаҕа көһө сылдьар парламент истиилэрин үлэтин саҕалаата.

Бу истиилэргэ норуот депутаттара, Ил Түмэн спикерин солбуйааччы Виктор Губарев, сис кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ, норуот депутаттара Юрий Николаев, Виктор Фёдоров, Антонина Григорьева, Марфа Филиппова, Василий Местников, Александр Уаров, Иннокентий Васильев, Петр Аммосов, Василий Потапов, өрөспүүбүлүкэ айылҕа харыстабылыгар миниистирэ Сахамин Афанасьев, доруобуйа харыстабылын отделын начальнига Любовь Копылова, СӨ уу сыһыаннаһыыларыгар департаменын отделын начальнига Егор Васильев, Өлүөнэ бассейныгар уу управлениетын салайааччыта Иннокентий Андросов, СӨ ойуур сыһыаннаһыыларыгар департаменын отделын салайааччыта Иннокентий Кычкин, Ньурба улууһун депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев, «АЛРОСА» (ПАО) компания, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, улуус нэһилиэктэрин баһылыктара, депутаттара, өрөспүүбүлүкэ научнай-чинчийэр институттарын учуонайдара, «Бүлүү» экологическай общественнай тэрилтэ чилиэннэрэ, улуус олохтоохторо кытыннылар.
Владимир Проко­пьев 90-с сыллар саҕаланыыларыгар өрөс­пүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтэ «Бүлүү өрүс бассейныгар экологическай быһыыны-майгыны тупсарыы бастакы уочараттаах дьаһалларын туһунан» анал уурааҕы ылыммытын, салгыы маны олоххо киллэриигэ Правительство 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр «Бүлүү өрүс бассейныгар экологическай быһыыны-майгыны тупсарыыга социальнай-экономическай итиэннэ айылҕаны харыстыыр уталытыллыбат дьаһаллар тустарынан» диэн 201 №-дээх уурааҕы таһаарбытын бэлиэтээтэ. «Ити уураах дьаһалларын толорууга үбү-харчыны түмүү эрэйиллибитэ. Онон «АЛРОСА» АК ити 2% үбүлээһини көрүүтэ «алмаас провинцията» диэн өйдөбүл үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн буолбута», – диэн эттэ Владимир Прокопьев.
Ил Түмэн бу пробле­маҕа бастакы истиилэри 1999 сыллаахха кулун тутар 26 күнүгэр Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр ыыппыта. Ол түмүгэр Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ «1999-2001 сылларга «алмаастаах провинцияҕа» экологическай быһыыны-майгыны тупсарыы» өрөспүүбүлүкэтээҕи тус сыаллаах программаны оҥорбута, ол Ил Түмэнинэн дьүүллэһиллэн ылыллыбыта. Салгыы 2005 сыллаахха Ньурбаҕа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин «алмаастаах провинциятын» улуустарын оттугунан-уматыгынан уонна энергетиканан хааччыйыы, суолу тутуу уонна экология проблемалара» темаҕа Ил Түмэн Анатолий Антонов салайааччылаах туһааннаах кэмитиэтин тэрээһининэн парламент истиилэрэ ыытыллыбыта. Эһиилигэр Ил Түмэн «АЛРОСА» АК үлэлиир сиригэр экологическай быһыы-майгы туһунан» уурааҕы ылыммытын түмүгэр компания тулалыыр айылҕаны харыстааһын дьаһалларын кэлим программатын оҥор­бута.

Бу боппуруостар мантан салгыы 2014 сыллаахха бэс ыйын 4 күнүгэр «Сир аннын баайын туһаҕа таһаарар бөдөҥ предприятиелар лицензияҕа Сөбүлэһиилэрин усулуо­бу­йаларын олоххо кил­лэ­рии» тематыгар Ил Түмэҥҥэ ыыппыт «тө­гүрүк остуолугар» дьүүллэһиллибиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ Правительствота «АЛРОСА» АК кытта түһэрсибит Сөбү­лэһиитинэн өрөспүү­бүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар, ол иһигэр Ньурба улууһугар балачча үп көрүллэр буолбута.
Ил Түмэн бу хайысхаҕа ыытар утумнаах үлэтин салҕаан, билигин Бүлүү өрүс экологиятыгар эрэ буолбакка, Саха сирин атын өрүстэрин, кыра үрэхтэрин экологияларыгар баар проблемаларга биир туспа болҕомтотун ууран үлэлиир.
«Ньурба оройуона» МО баһылыга Борис Попов бэлиэтээбитинэн, бу боппуруос 80-с сыллар ортолоруттан дьүүллэһиллэр, онон Марха өрүс тардыытыгар экология туругар ыкса үлэлэһэр уолдьаста, итинтэн манна олорор нэһилиэнньэ бүтүннүүтүн кэскилэ тутулуктаах.

Виктор Губарев: «Экология эйгэтигэр кэһии – ыксаллаах быһыы-майгы»

Вице-спикер Виктор Губарев экология эйгэтигэр хас биирдии кэһиини айылҕаҕа, нэһилиэнньэҕэ кутталлаах быһыы-майгы быһыытынан сыаналаан көрөр наадатыгар тохтоото. «Кэлэр көлүөнэлэр иннилэригэр эппиэтинэһи өйдүөх тустаахпыт. Ол иһин бүгүҥҥү истиилэр түмүктээх уонна көдьүүс­тээх буолуохтарыгар саарбахтаабаппын. Общественность, промышлен­ность, былаас бэрэстэбиитэллэрин уонна экологтар санааларын атастаһыылара айылҕа харыстабылыгар быһыы-майгы Ньурба улууһугар эрэ көнүүтүгэр дьайар буолбатахтар, Саха сирин экологиятыгар баар проблемалары быһаарар кыаҕы биэриэхтэрэ», – диэн эттэ кини.
Виктор Губарев Ил Түмэн маннык истиилэрин хабар эйгэтэ киэҥин, ол курдук Марха өрүс эрэ кыһалҕата буолбакка, бу бүтүн XXI үйэ үс сүрүн соруктарын – аһынан-үөлүнэн, ыраас уунан уонна ыраас салгынынан хааччыйыыны – таарыйарын ыйда. «Бүгүн үгүс дьоҥҥо биир ыстакаан ыраас уу баҕалаах. Биһиэхэ тыһыынчанан күөл­лэрдээхпит. Өрөспүү­бүлүкэ уунан баай уонна киртийбит айылҕа зонатыттан ыраах сытар курдук. Саха сирэ 3 мөл. квадратнай килэмиэтир сирдээх-уоттаах. Санаабытыгар, айылҕабыт бэйэтин бэйэтэ харыстанар күүстээх кыахтаах курдук. Оннук буолбатах эбит. Хотугу полюс саамай үрдүк кэтирээһинигэр салгыны кээмэйдээһин көрдөрбүтүнэн, Нориль­скайдааҕы ГОК үлэтин түмүгэр салгыҥҥа быра­ҕыллыбыт частица баара биллибитэ. Онон итинтэн хаһаайынныыр субъектар үлэлэрин түмүгэр кимиэхэ да куттал суоһуо суоҕа диир кыаллыбата көстөр», – диэн санаатын үллэһиннэ вице-спикер. Онон истиилэр түмүктэригэр промышленнай компаниялар үлэлиир сирдэригэр тулалыыр айылҕаны харыстыыр дьаһаллары ылынан үлэлииллэрин ирдиир сүбэлэри ылынар наадата ыйылынна.

Айылҕаны чөлүгэр түһэриигэ туох оҥоһулларый?

Айылҕа харыстабылын министрэ Сахамин Афанасьев Марха өрүс экологиятыгар алмаас промышленноһын, урукку сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэр дьайыыларын таһынан, Кировтааҕы чоҕу хостуур разрез уонна ОДьКХ хочуолунайдара, нэһилиэнньэлээх пууннар тоҕор кирдээх уулара-хаардара уо.д.а. охсорун бэлиэтээтэ. Чинчийиилэр түмүктэригэр 2012 сыллаахха биллибитинэн, Сунтаар уонна Маалыкай нэһилиэктэрин эргин Марха өрүс уутугар тритий уонна стронций-90 радионуклидтар кээмэйдэрэ нуорманы куоһарбаттар. Мирнэйгэ, Ленскэйгэ уонна Ньурбаҕа үлэлиир федеральнай таһымнаах лабораториялар итиэннэ айылҕа харыстабылын 9 кэмитиэтэ уонна инспекцията «алмаастаах провинцияҕа» экология туругун кэтээн көрүүнү ыыталлар. Министиэристибэ 2012 сыллаахха ыыппыт кэтэн көрүүтүн уонна рейдэлэрин түмүктэригэр «АЛРОСА» компания Мирнэйдээҕи уонна Удачнайдааҕы ГОК-тара үлэлиир сирдэригэр улахан минерализациялаах уу баран өрүс, ол иһигэр Далдын, киртийиилэрэ бэлиэтэммит. Сахамин Афанасьев Маалыкай нэһилиэгин эргин Марха өрүс уута ол иннинээҕи сыллааҕар «олус киртийбитин» туһунан Гидрометеорология уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрүүгэ Саха сиринээҕи управление дааннайын иһитиннэрдэ. «Ууну сүрүн киртитээччилэринэн тимир, алтан, сыыҥка, оттон нэһилиэнньэлээх пууннар чугастарыгар ардыгар аммоний ионнара бэлиэтэнэллэр», – диэтэ кини. Оттон иһэр ууга диэн ылыллыбыт мууска итинник киртийии нуорманы куоһарбат эбит.
Айылҕа харыстабылын министрин иһитиннэ­риитигэр 1999 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Правитель­ствота, РФ атомнай энер­гияҕа министиэристибэтэ уонна «АЛРОСА» компания түһэрсибит Сөбүлэһиилэринэн «Кристалл» уонна «Кратон» сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыт сирдэрин айылҕатын чөлүгэр түһэриигэ 2006-07 сс. компания уталытыллыбат үлэлэри ыыппыта бэлиэтэннэ. Сахамин Афанасьев салгыы айылҕаны эбии киртитии тахсыбатын туһугар Марха өрүскэ кэмиттэн кэмигэр кэтээн көрүү, хонтуруол өрүү ыытылларыгар, өрүс уутун иһэр ууга туһанар нэһилиэктэргэ, Ньурба куоратыгар ууну ыраастыыр установкалары тутуу наадатыгар тохтоото. Министиэристибэ уонна Ньурба улууһун салалтатын туруорсууларынан «АЛРОСА» (ПАО) АК 2013 сыллаахха бу сыалга 55 мөл. солкуобай үп көрбүт.

Компания ууну ыраастааһын көрдөрүүтүн 97% диэри тиэрдэр былааннаах

«АЛРОСА» (ПАО) АК промышленнай куттал суох буолуутугар управлениетын тулалыыр айылҕаны харыстааһыҥҥа отделын начальнига Надежда Лисс компания сыл ахсын Мирнэйдээҕи, Удачнайдааҕы, Накыын­нааҕы, Ленатааҕы производственнай объектарыгар уу туругун, састаабын кэтээн көрүүнү ыытарын, ол түмүгэр Бүлүү өрүһүн уонна киниэхэ киирэр үрэхтэр ууларын гидрологическай, гидрохимическэй састааптарын базата оҥоһулларын туһунан кэпсээтэ. «Кэтээн көрүү түмүгэр Сохсолоох, Далдын уонна Дүлүҥ-Отуу үрэх уулара Марха өрүс уутун хаачыстыбатын киртиппэттэрин, нуорманы кэспэттэрин бэлиэтиэххэ сөп. Уу киртийиитэ дуона суох, сорох сиргэ эрэ бэлиэтэнэр. Туттуллубут, ыраастааһыны ааспыт уу айылҕа уутун кытта химическэй, биологическай өттүнэн биир буола холбоһон, өрүс төрдүгэр киириитигэр хаачыстыбата үчүгэй буолар. Туттуллубут, ыраастаммыт уу Сохсолоох уонна Далдын үрэхтэрин уутун киртиппэттэрин туһугар компания кирдээх ууну ыраастааһын хаачыстыбатын тупсарар дьаһалларга улахан болҕомтотун уурар», — диэтэ Надежда Лисс. Лисс этэринэн, 2015 сыллаахха ууну ыраастыыр тутуулары саҥардыыга уонна тутууга компания 1 млрд 157 мөл. солкуобайы ыыппыт. Итинник үлэлэри компания 2011 сыллаахтан саҕалаабытын түмүгэр ууну ыраастааһын хаачыстыбата 19%-тан 80%-ҥҥа тиийэрэ ситиһиллибит. Компания 2017 сылга ууну ыраастааһын көрдөрүүтүн 97%-ҥа тиэрдэр былааннаах. «АЛРОСА» АК өрөспүүбүлүкэни кытта түһэрсибит Сөбүлэһиитин быһыытынан, 2020 сылга диэри сыл ахсын 2 млрд 700 мөл. солкуобайы социальнай инфраструктураны сайыннарыыга угар. Ол иһигэр Ньурба улууһа 2013 сыллаахтан ыла сыл ахсын 9 мөл. 250 тыһ. солкуобайы ылар.

Ыйытыылар, этиилэр

Надежда Лисс иһитиннэриитин кэнниттэн Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров компания айылҕа харыстабылыгар кырата суох үбү-харчыны СӨ Ил Дархана Егор Борисов дьаһалынан тэриллибит СӨ Айылҕа харыстабылыгар фондатыгар итиэннэ Кэлэр көлүөнэлэр фондаларыгар киллэрэрин, ол быһыытынан алмаастаах улуустарга айылҕа харыстабылыгар туох чопчу үлэни ыытарын ыйыталаста. Антонина Григорьева уу хаачыстыбатыгар, нэһилиэнньэ доруобуйатыгар ХИФУ Мединститута ыытар чинчийиилэрин түмүктэригэр тохтоон тыл эттэ. Марха, Бүлүү өрүстэрин уутугар кадмий, сыыҥка, барий нуорманы 3-тэн 6,5 төгүлгэ диэри куоһарар. Норуот депутата Үөһээ Бүлүүгэ быйыл ыытыллыбыт чинчийиинэн 10-наах оҕолорго ити сүлүһүннээх веществолар (уолаттарга элбэх, кыргыттарга арыый кыра) нуорманы икки бүк куоһараллара бэлиэтэммитэ дьиксиннэрэрин ыйда. Антонина Григорьева Кратон-3 саркофагынан көмүүгэ 2004 сыллаахтан үлэ ыытыллар эрээри, ситэтэ суоҕун, нэһилиэнньэ маны күүскэ туруорсарын туһунан иһитиннэрдэ. Улууска Медколледж базатыгар медицинскэй сиэстэрэлэри үөрэтэр кыһаны арыйыы, реабилитациялыыр киини тутуу, гемодиализ отделын арыйыы боппуруостарын быһаарыы эрэйиллэр. Итилэри этэн туран, Антонина Григорьева сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин быһыытынан Бүтүн Россиятааҕы научнай экспедиция программатыгар Ньурба улууһугар эколого-медицинскэй чинчийиини ыыттарыыны киллэрии боппуруоһугар бу хайысханы сүрүннүүр Ил Дархан сүбэһитин Христина Иванованы кытта кэпсэтиини ыыта сылдьарын иһитиннэрдэ.
Ити курдук ыйытыыларга уонна кэпсэтиилэргэ улуус дьаһалтатын социальнай көмүскэлгэ үлэһитэ Наталья Иннокентьева, Маалыкай нэһилиэгин баһылыга Наталья Петрова, «Бүлүү» айылҕа харыстабылыгар общественнай тэрилтэ хос бэрэссэдээтэлэ, ситэриилээх директора, профессор Никита Архипов, Дьокуускайдааҕы медколледж директора Дмитрий Алексеев, онтон да атыттар кытыннылар. Кэпсэтиигэ кыттыбыт дьон Марха өрүс экологиятын проблемалара туспа ыарахаттардааҕынан сибээстээн, Бүлүү өрүстэн ойуччу тутан туруорсарга эттилэр.
Ньурбаҕа ыытыллыбыт парламент истиилэрин түмүгэр ыйыллыбыт проблемалары туоратыыга туһаайыллыбыт элбэх пууннаах сүбэлэр ылылыннылар.
Ил Түмэн бюджекка, үп, нолуок уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев Айхал бөһүөлэгэр ыраастыыр тутуулары суһаллык үлэҕэ киллэриини, биологическай ыраастааһын блогун саҥардан оҥорууну, Удачнайга ыраастыыр тутуулары эмиэ саҥардан оҥорууну истиилэр сүбэлэригэр киллэрэргэ эттэ. Кини ону таһынан Мархаҕа уонна Дьөҥкүүдэ күөлүгэр түһэр үрэхтэр экологическай туруктарын, Марха өрүс уонна Дьөҥкүүдэ чугастарыгар олохсуйбут нэһилиэнньэлээх пууннарга иһэр уу хаачыстыбатын кэлимник чинчийиини ыытарга этии оҥордо.
Парламент экономика, инвестиция уонна промышленность политикатыгар, предпринимательствоҕа, туризмҥа уонна инфраструктура сайдыытыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Виктор Федоров алмаас провинциятын улуустарыгар араас хайысхаларынан, ол иһигэр экологияҕа ананар үп ханна ыытыллара дьэҥкир буоларын Бырабыыталыстыба хааччыйыахтааҕын туһунан эттэ.

Дьокуускай – Ньурба.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.