Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сыла: сытыы боппуруостар

— Бүгүҥҥү кэпсэтиибитигэр нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу диэн өйдөбүлү киэҥник көрөн ааҕаач­чыларбытыгар быһаа­рыахпыт. Ил Дархан Егор Борисов бу хайысхаҕа сыһыаннаах Ыйааҕын хайдах олоххо киллэриэхтээхпитий диэн боппуруоска эппиэттииргэ кыһаллыахпыт. Маныаха сыһыаннаах тэрээһиннэргэ көрүллүбүт үп кээмэйин, тыырыллыытын, сөпкө туһаныллыытын, үлэлэр хайысхаларын туһунан кэпсэтиэхпит, — диэн кини “төгүрүк остуол” тула кэпсэтиини саҕалыырыгар.

Юрий Николаев, бюджекка, нолуок уонна сыана политикатыгар, приватизация уонна бас билии боппуруостарыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Тоҕо нэһилиэн­ньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу Сыла биллэрилиннэ? Тоҕо диэтэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ОДьКХ, доруобуйа харыстабылын, үөрэҕирии кыһалҕалара сыыйа-баайа быһаарыллаллар. Бастакы күөҥҥэ нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу кыһалҕата таҕыста. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов нэһилиэнньэ санаатын, күүтэр эрэмньитин учуоттаан, өрөспүүбүлүкэбитигэр маннык ис хоһоонноох Сылы биллэрдэ. Дьиҥэ, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу үлэлэрэ быйылгы сылтан эрэ буолбакка, бу хайысхаҕа араас программанан үлэ ыытыллан кэллэ. Биһиги, норуот депутаттара, үгүс нэһилиэктэргэ, улуус кииннэригэр сылдьан, бу боппуруоска дьон-сэргэ санаатын истэбит. Хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа дьон итини араастык өйдүүр. Маныаха этиэ этибит, олус юридическай докумуоҥҥа олоҕурбакка, дьон тугу эрэнэ күүтэрин толоро сатыахха наада. Ол курдук, хас биирдии нэһилиэккэ баар сытыы кыһалҕаны учуоттаан, үс сыллаах былаан ылыналлар. Көрүллүбүт үбү бу былаанынан сирдэтэн туһаналлар. Холобура, тыа сиригэр үгүстэр ититии киин ситимигэр холбонуохтарын баҕараллар, оттон бу үлэ, быраабыланан, үс сыллаах былааҥҥа киллэриллибэт. Биһиги, депутаттар ол быһаарыыны кытта сөпсөспөппүт. Ол иһин, юридическай докумуонунан буолбакка, хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа баар кыһалҕаны көрөн үлэ ыытыллара буоллар дии саныыбын.

Алексей Еремеев, судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу үлэтэ 2012 сылтан саҕаламмыта. Былаас дьон-сэргэ санаатын истэн, бу олус кэскиллээх Сылы ыытар быһаарыыны ылынна. Ол эрээри, мин биир табыгаһа суох түгэҥҥэ тохтуохпун баҕарабын. Өскөтүн өрөспүүбүлүкэбитигэр 2016 сыл нэһилиэн­ньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сылынан биллэриллибит буоллаҕына, улуус уонна нэһилиэктэр бэйэлэрин истэригэр эмиэ араас хайысханан сыл биллэрэллэр. Холобура, өрөспүүбүлүкэбитигэр биллэриллибит сыл таһынан, улуустар спорт, оттон нэһилиэктэр тыа хаһаайыстыбатын сылларын ыытар соруктаналлар. Оччотугар үп уонна үлэлиир кыах биир хайысхаҕа түмүллүбэккэ, ыһыллар. Дьиҥэр, бары түмүллэн биир кыһалҕаны быһаарыыга үбү, кыаҕы туһанар наада дии саныыбын. Маннык балаһыанньаҕа нэһилиэк баһылыга хайдах дьаһанарый? Ол курдук, Нэһилиэнньэлээх пууну тупсаран оҥоруу сылын иһинэн ирдэнэр үлэлэргэ оройунан түһэр, улуус баһылыга ону сэргэ улууска биллэриллибит сыл сүнньүнэн үлэни эмиэ ирдиир, аны нэһилиэгин таһымынан ылыммыт сылын хайысхатынан, били, быыкаа үбүн ыытыан эмиэ наада. Дьэ, маныаха үс аҥыы «сүүрэ» сылдьан, туох көдьүүстээх үлэни оҥоруой? Итиэннэ сыл аайы олорор сирдэринэн үс аҥыы сылы ылынаннар, дьону-сэргэни булкуйаллар. Нэһилиэнньэ биир кыһалҕаҕа болҕомтотун ууран үлэлииригэр ити мэһэйдэһэр дии саныыбын.
Итиэннэ этиэм этэ, дьон-сэргэ өйдөбүлүн уларытыахха наада. «Благоустройство» сылыгар үөһэ салалтаттан кэлэн суолу-ииһи оҥорон биэрэллэр, лаампалары уулусса баҕаналарыгар ыйыыллар диэн өйдөбүлү төрдүттэн суох оҥоруохха. Киһи бэйэтин дьиэтин иһиттэн саҕалыахтаах бу үлэни. Холобура, эдэр предпринимателлэр суоттаабыттарынан, 8х8 иэннээх дьиэни толору хааччыллыылаах оҥорорго, матырыйаалыгар баара-суоҕа 70-тан тахса тыһыынча ирдэнэр. Оттон дьон дьиэлэрин оҥостуохтарын оннугар 70 тыһыынчалаах гаджеты кредиккэ атыылаһаллар. Улаҕалаахтык толкуйдаан, тупсаҕайдык олоруу бэйэ сөптөөхтүк дьаһаныытыттан тахсарын өйдүүр кэм кэллэ.
Билигин дьон олбуордарын тимир лииһинэн эргитэллэр уонна сарайдарын черепицалыыллар, үүнээйи олордоллор. Онон «благоустройство» хайысхатынан үлэлэрэ муҥурданар. Көдьүүстээх буоларын наадатыгар, ситимнээх үлэ ирдэнэр. Ол курдук, сыбаалкалары, кирдээх ууну тоҕор сири, ыраастыыр тутуулары оҥоруу – бу барыта нэһилиэнньэлээх пууну тупсаран оҥоруу үлэтигэр киирэр. Бу боппуруостары быһаарбакка сылдьан, тыа сиригэр олорор дьиэлэри толору хааччыллыылаах оҥордохпутуна, сирбит-уоппут экологията алдьаныаҕа. Маныаха, биллэн турар, үлүгэрдээх үп наада. Онон баһылыктарга этиэм этэ – ситимнээхтик үлэлээҥ. Нэһилиэк таһымыттан саҕалаан улуус киинигэр тиийэ.
Наталья Чукавина, Саха Өрөспүүбүкэтин ОДьКХ уонна энер­гетикаҕа министрин солбуйааччы:
— «Тупсарыы» үлэтэ икки сокуонунан ыытыллар. Ол курдук, сокуоҥҥа суруллубут быраабылалары кэһии мөлүйүөн солк. диэри ыстарааптаныан сөп. Биһиги, ол эбэтэр ситэриилээх былаас, нэһилиэктэр үс сыллаах былааннарын үбүлүүр соруктаахпыт. Маныаха киирэллэр чопчу үлэлэр, холобур, киин болуоссаттар тас көстүүлэрин, тэрилтэлэр сирдэрин-уоттарын тупсарыы уонна да атын хайысханан үлэлэр. Тупсаран оҥоруу үлэлэригэр уопсайа 2 млрд 300 тыһ. солк. көрүллүбүт. Манан сиэттэрэн, биһиги нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу үлэтин былааныгар киирэр хайысхалары чопчулаабыппыт — суол өрөмүөнэ, лаампаларынан сырдатыыны хааччыйыы уонна да атын үлэлэр. ОДьКХ хайысхатынан маныаха 450 мөл. солк. көрүллэр, куонкуруһунан кыайбыт нэһилиэктэргэ субсидия быһыытынан бу үп түҥэтиллэр. Хотугу улуустарга 17 квота тиксиэҕэ, тыа нэһилиэктэригэр -— 69 квота, бөһүөлэктэргэ уонна куораттарга – 6, улуус кииннэригэр – 8. Ааспыт сылга үөһэ этиллибит үлэлэргэ 175 мөл. солк. көрүллүбүтэ уонна нэһилиэктэртэн чопчу ханнык үлэни ыыталларын ыйалларын ирдээбиппит. Ол эрээри, үгүс кэпсэтии, ырытыы кэнниттэн, баһылыктар санааларын истэн баран, маннык ирдэбил табыгаһа суоҕун бэлиэтээн, үлэлэр чопчу хайысхалара ирдэммэт буолла. Ол оннугар 3 сыллаах былаан үлэлэрин олоххо киллэриигэ харчыны көрөр буоллубут. Баһылыктартан 3 сыллаах былааны уонна ааспыт сыллардааҕы үлэлэр отчуоттарын эрэ ирдиибит. Күн бүгүн нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу куонкуруһугар 290 муниципальнай тэриллии докумуонун биэрбититтэн, 210-на кыттар кыахтанна. Билигин кинилэр оҥорбут былааннарын сыаналааһын үлэтэ бара турар. Маныаха биири бэлиэтиибин. Ааспыт Ил Түмэн уочараттаах мунньаҕар бэйэлэрин территорияларыгар арыгыны атыылыыры тохтоппут нэһилиэктэр чопчуламмыттара. Кинилэргэ куонкурус быраабылатынан быһа 10 балл эбиллэр.

Владислав Оконешников, Ил Түмэн судаарыстыбаннай-правовой управлениетын старшай референэ:
— Баһылыктар үс сыллаах былааннарыгар сэлиэнньэлэрин тупсаран оҥорууга ханнык тэрээһиннэри киллэрэллэрин бэйэлэрэ быһаараллар, ситэриилээх былаас ыйар-кэрдэр бырааба суох. Ол эрээри былааҥҥытын олоххо киллэрэргитигэр бэриллэр субсидия судаарыстыбаннай бюджеттан көмө диэн өйдүөххүтүн наада. Ил Дархан эппит хайысхаларын учуоттаан туран, үбү туһаныахтааххыт. Ааспыт сылларга үгүс нэһилиэктэр тупсарыы үлэлэрин чэрчитинэн чааһынай секторы киин ититиигэ холбообуттара. Дьиҥэр, чааһынай бас билээччини кытта үлэ гражданскай-правовой сыһыаннарга киирэр. Ол үлэ атын сокуонунан бэрээдэктэнэр. Бэриллэр субсидия чопчу муниципальнай таһымнаах үлэлэргэ туһуланар, чопчу биир киһиэхэ буолбатах.
Маны таһынан ба­һылыктар территорияны биир кэлим сайыннарыы былаанынан үлэлэри ыыталлар. Былаан испииһэгэ аһаҕас. Бу былааҥҥа киин ититии ситимигэр олорор дьиэлэри холбооһун үлэтин, сөптөөх дуогабар түһэрсэн, киллэриэххэ сөп дии саныыбын.
Семен Сергеев, СӨ архитектураҕа уонна тутуу комплексыгар министерствотын отделын салайааччыта:
— Архитектура уонна тутуу комплексын министерствота Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сылыгар туһуламмыт үлэлэргэ архитектура өттүгэр эппиэттиир. Ол курдук, болуоссаттар, сквердэр, пааркалар тупсаҕай көстүүлэрин оҥорор, монументальнай объектар өрөмүөннэрин салайар оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Биллэриллибит сыл чэрчитинэн бас билээччилэр территорияларын толору хааччыйан, тупсаран оҥостоллоругар куонкурус биллэрбиппит. 22 мунипальнай тэриллиигэ 195 мөл. солк. көрүллэр. Сотору кыайыылаах аата биллиэҕэ.
Итиэннэ нэһилиэн­ньэлээх пууннарга объектар, уулуссалар, олорор дьиэлэр тупсаҕай көстүүлээх буолалларыгар үгүс үлэ ыытылла турарынан сибээстээн, хас биирдии улуус дьаһалтатын иһинэн архитектор штатын көрүү уолдьаспытын бэлиэтиэм этэ. Урут үөрэхтээх специалистар штаттара көрүллэр этэ, кэлин сарбыллан, маныаха сыһыаннаах специалист кини боломуочуйатын сүкпүтэ уонна нэһилиэк, улуус киинин генеральнай былаанын иһин эппиэттиир буолбута. Ол эрээри, нэһилиэнньэлээх пууннар тупсаҕай көрүҥнээх буолалларын туһугар анал үөрэхтээх архитекторы көрүөххэ наада.
Тимофей Нестеров, Мэҥэ-Хаҥалас Майа сэлиэнньэтин баһылыга:
— «Тупсарыы» сыла эрдэ биллэриллибитэ буоллар… Мин Майаҕа баһылыгынан ананан баран, суол-иис куһаҕанын көрөн наһаа сөхпүтүм. Дьон эрэһиинэ саппыкынан сылдьан үлэлиирэ. Оннук куһаҕан усулуобуйаҕа сылдьар дьон таһаарыылаахтык үлэлииллэригэр санаалара да кэлбэт буоллаҕа. Аҕыйах сылынан Майа суолун оҥотторбутум, тротуар тэлгэппитим, уу ситимин киллэрбитим. Дьиҥэр, бу саамай наадалаах үлэлэр. Дьон-сэргэ дьиэтин-уотун толору хааччыйар, тиэргэнин тупсаран оҥорор буолан эрэр. Маныаха биир кыһалҕа үөскүүр. Элбэх нэһилиэнньэлээх улуус кииннэригэр кири-хоҕу тоҕор, кирдээх ууну ыраастыыр тутуулар суохтара атахтыыр. Майаҕа сылга 15 тыһ. куб. кирдээх уу тахсар, ону тоҕор сирбит суох. 2007 сыллаахха бу проблеманы болҕомтоҕо ылан, кирдээх ууну ыраастаан, айылҕаҕа охсуута суох хайысханы тобулаары, бырайыак оҥотторбутум. Он­нук бырайыакта­ры олоххо киллэрэр кэм кэллэ. Холобур, Майаҕа септиктэртэн кэлэр кир-хох тоҕор емкоспыт туолан турар.
Маны таһынан бырабыыталыстыба уонна сокуону оҥорор былаас болҕомтотугар ыллыннар диэн, биир суолталааҕы бэлиэтиэм этэ. Бэйэни салайыныы сокуонун ылынарбытыгар муниципальнай тэриллиилэргэ киирэр нолуоктан 10% эрэ бэйэлэрин бюджеттарыгар хаалар туһунан бэрээдэк ылыныллыбыта. Ити олус кыра. Холобур, миэхэ киирэр нолуокпуттан 30% хааллараллара буоллар, аҕыйах сылынан Майаны билбэт гына тупсарыам этэ. Бастаан утаа баһылыктар үбүнэн салайар үөрүйэхтэрэ суох диэн санааттан 10% эрэ хаалларбыт буолуохтаахтар. Оттон билигин баһылыктар уопутурдулар, бюджеттарын хаҥатар, ол харчыны куттаммакка туһаныыга эрэнэр кэм кэллэ. Оччоҕо биһиги судаарыстыба субсидиятын, гранын кэтэһэн олорбокко, нэһилиэктэрбитин, бөһүөлэктэрбитин хайдахтаах курдук тупсаран оҥоруо этибитий! Билигин ОДьКХ чэрчитинэн куонкуруһунан 69 эрэ нэһилиэк судаарыстыба субсидиятыгар тиксэр диэн этэҕит дии. Оччоҕо атын 300-тэн тахса нэһилиэк илиитин соттон хаалар дуо? Бэрт көдьүүстээх үлэ саҕаланна, дьон-сэргэ көхтөөхтүк бу үлэлэргэ кыттыста, ол иһин баһылыктары күүстээхтик өйүүр наада дии саныыбын.
Наталья Егорова, Уус-Алдан улууһун Лөгөй нэһилиэгин баһылыга:
— Олорор дьиэлэри киин ититиигэ холбооһун үлэтин биһиги территорияны биир кэлим сайыннарыы былааныгар киллэрдибит, 3 сыллаах былааммытыгар киллэрбэтибит. Ол оннугар нэһилиэкпит тас көстүүтүн тупсарар, тупсаҕай оҥорор үлэлэри киллэрдибит. Былаан оҥорорбутугар нэһилиэнньэ улаханнык кыттыста, элбэх этиилэри киллэрдэ. Стадион, спортивнай былаһаакка тутуутун, уулуссаҕа эрчиллэр тренажердары туруорар туһунан эттилэр. Ыаллар тиэргэннэрин тас көстүүтүн тупсарыах буоллулар. Ол үлэлэри бэйэлэрин үптэринэн оҥороллор. Киин уулуссаҕа олорор ыаллар куоластааннар, быһаарыныы ылынаннар, сайын бу уулусса кытыытын сибэккинэн, дьэрэкээн талахтарынан киэргэтиэх буоллулар.
Лөгөйдөр биир бастакынан бэйэни салайыныы общественнай территорията (ТОС) диэн общественнай тэрилтэлээх буолбуппут. Лөгөй иһинэн аҕыйах нэһилиэнньэлээх Хомустаах уонна Даалы диэн дэриэбинэлэр бааллар. Кинилэр элбэх үптэрэ суох буоллаҕа. ТОС көмөтүнэн Хомустаах олус тубуста. Тиэргэни тупсарыыга куонкурус биллэрбиттэрэ, бары кыттыбыттара. Мин санаабар, «Тупсарыы» сылынан ирдэниллэр үлэлэргэ ТОС-тар улаханнык көмөлөһүөхтэрэ. Ол иһин кинилэри эмиэ өйүөххэ наада. Холобура, биһиги ТОС-тарга уопсайа 450 тыһ. солк. суумаҕа граннары анаабыппыт.
Итиэннэ биир түгэҥҥэ тохтуохпун баҕарабын. Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сылын иһинэн үлэлэргэ туга да суох территориялар инженернэй ситимнэрин тардыы, уулуссаларын оҥоруу үлэтэ киириэхтээх дии саныыбын. Кэлиҥҥи сылларга тыа сирин сайыннарар сорук турар. Ол туһуттан ыччат кварталларын оҥоробут. Холобур, Лөгөй нэһилиэгэр быйыл 20 ыал дьиэ туттан киирэр баҕалаах. Ол эрээри, сирдэригэр суол оҥоро да, уот ситимин да тарда иликпит. Маныаха кыччаабыта 24 мөл. солк. ирдэнэр. Оттон бу үлэлэргэ улууска уопсайа 15 мөл. солк. көрбүттэр. Ол харчыттан биһиги тиксэрбит саарбах. Аны сокуонунан, элбэх оҕолоох ыалларбытыгар инженернэй ситимнээх, суоллаах-иистээх сиргэ уһаайба биэриэхтээхпит. Ону, бу харчыта суох олорон, хайдах ситиһэбит?! Онон туга да суох сири-уоту дьон олорор курдук оҥорорго үп көрүллэрэ буоллар диэн баҕа санаабытын этэбит, биһиги, баһылыктар.
Степан Матвеев, Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы:
-— Нэһилиэнньэ Нам улууһун салалтатыттан кэтэһэр кэтэһиитэ – саҥа уһуйааннар. Билиҥҥи оҕо саадтар дьиэлэрэ эргэрэн бүттүлэр. Холобур, бөтүҥнэр оҕо саада суох олороллор, оскуола муннугар хос булан, оҕолору онно сырытыннараллар. «Саха сирэ 21 үйэҕэ» бырагырааманан оҕо саадын тутуутун киллэрбиппит да, аккаастаатылар. Бу проблеманы быһааран эрэ баран, бөһүөлэктэрбитин тупсарыы үлэтигэр киирсиэ этибит. Тоҕо диэтэххэ, Намҥа билиҥҥи кэмҥэ оҕо саадын тутуута – тыын боппуруос. Ол гынан баран, Нам улууһугар үлэ барар. Биһиги — гаастаах улууспут. Үс нэһилиэнньэлээх пуун киин итиитиигэ холбоммута. Итиэннэ уу ситимин тардаммыт, толору хааччыллыылаах дьиэлэр элбээтилэр. Улуус дьаһалтата биирдиилээн дьон дьиэтин иһин-таһын тупсарар үлэтин өйүүр.