Өрө тардар кыах баар (ырытыы)

Булкуурдаах-бал­кыыр­­даах 1917-1941 сыл­ларга чааһынай хаһаайыстыбалар холкуостарга түмүллүбүттэрэ. Онон сүөһү уопсай ахсаана балайда аҕыйаабыта. 1945-1960 сылларга холкуостар сайдыбыт кэмнэрэ кэлбитэ, миллионер дохуоттаахтар баар буолбуттара. Ол эрэн тыа хаһаайыстыбатын өрөгөйдөөһүнэ 1961-1991 сылларга, сопхуостар кэмнэригэр түбэспитэ. М.Е.Николаев сөпкө сыаналаабытын курдук, ити сылларга тыа хаһаайыстыбатын бары салааларыгар хаһан да ситиһиллибэтэх кирбиилэр ылыллыбыттара. Онон, ити бириэмэни Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытын «көмүс кэмэ» диэн ааттыахха сөп.
1991 с. ыла тыа ха­һаайыстыбатын сайдыытыгар кытаанах күннэр-дьыллар үүннүлэр. Ол түмүгэр ынах сүөһү, сылгы уонна таба ахсаана биллэрдик аҕыйаата. Холбоһуктаах (коллективнай) уонна бааһынай ха­һаайыстыбалар тэриллэн үлэлии сатыыллар. Ол эрэн кинилэр тыа хаһаайыстыбатын сэбиэскэй кэм таһымыгар таһаарар кыахтара суоҕа билиннэ диэххэ наада.
Онуоха эбии Россияны утары Арҕаа дойдулар экономика салаатыгар, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатыгар, хар­гыстааһыны оҥоро сатыыллар. Политическай хабааннаах хардыылары оҥороллор. Холобур, аан дойдутааҕы тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар Россия тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин А.Ткачеву Германияҕа киллэрбэтилэр. Онон быыстапкаҕа кыттыбат буоллубут.
Дьиҥинэн, Россия экспорга таһаарар, конкуренциялаһар салааларынан металлургия, химия, тыа хаһаайыстыбата буолаллар. Ону билэ-билэ биһиги дойдубут сайдыытын туора түһээччилэр итинник миэрэлэри собус-соруйан оҥороллор. Ол да буоллар үүтү-хайаҕаһы син биир булуохха наада. Тыа хаһаайыстыбата бэйэбитин эрэ бородууктанан хааччыйыа суохтаах, тас дойдуларга кини сорох бородууксуйатын атыылаан биһиэхэ валютаны киллэриэхтээх. 2015 с. 20 мөлүйүөн тонна бурдугу кинилэргэ атыылаан 9 млрд доллары ыллыбыт (тэҥ­нэбилгэ: сэрии сэбин атыылаан – 15 млрд доллары). Саха сириттэн да тас дойдуларга атыылааһыны тэрийэр кыахтары көрдүөххэ баара.

Тыа хаһаайыстыбатын өрө тардар кыахтар бааллар

Биһиги бэсиэдэлэһэр киһибит, Саввин Дмитрий Васильевич, итинник диэн бигэ санаалаах. Кини Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэтигэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ. Билигин күөгэйэр күнүгэр, үлэҕэ эриллэн уопутурбут, билиитэ-көрүүтэ хаҥаабыт, күү­һүгэр-уоҕугар сылдьар киһи. Тыа хаһаай­ыстыбатын техникумуттан саҕалаан, 1987 с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрбит. 2003 с. Россия Президенин иһинэн үлэлиир Судаарыстыбаннай сулууспа Россиятааҕы Академиятын дипломун ылбыт.
Үлэҕэ эриллэн үүнэн тахсыбыт. 1979 с. Герой Ф.Охлопков аатынан сопхуос Мэҥэ-Алданнааҕы отделениетыгар зоотехнигынан үлэтин саҕалаабыт. Онтон «Үөһээ Халыма» сопхуоска зоотехниктаан баран, онно партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн талыллыбыт. 1986 с. Үөһээ Халыма оройуонун «Арыылаах» , 1990 с. Томпо оройуонун «Правда» сопхуостарын дириэктэринэн үлэлээбит. 1993 с. Таатта оройуонун «Харбалаах» агрофирматын салайар.
1999 с. Томпо оройуонун дьаһалтатын ба­һылыга буолар. Кэлин республика Аграрнай партиятын тэрийиигэ уонна бөҕөргөтүүгэ күүскэ үлэлэспитэ. Биллэрин курдук, бу аптарытыаттаах хамсааһын «Биир ньыгыл Россияны» кытта холбоспута. Кэлин Д.Саввин Саха Өрөспүүбүлүкэтин агропромышленнай хол­боһугун сүбэлиир-мето­дологическай киинин салайбыт.
Дьэ, итинник, тыа хаһаайыстыбатын үлэтин үчүгэйдик билэр, киэҥ уопуттаах киһини кытта Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын туһунан кэпсэтии буолла.
— Дмитрий Васильевич, билигин Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын туруга хайдаҕый?
— Мин бастаан сыыппаралары аҕалыам (2015 с. тохсунньу – алтынньы ыйдар туруктарынан) ынах сүөһү ахсаана – 229 584 (бэриллибит былаан 119,3 % туолан иһэр), онтон ыанар ынаҕа – 80 223 (102,9%), сылгы – 232 385 (135,1%), сибиинньэ – 23 675 (95,4%). Бу 36 улуус уонна куорат көрдөрүүлэрэ. Кырдьык, Жатай 9 эрэ сүөһүлээх, онтон 5-һэ – ыанар ынах.
Тыа хаһаайысты­батыгар көрүллэр көмө судаарыстыба өттүттэн улаатан иһэр. 2014 с. 6 млрд. 450 мөл. солк.этэ, 2015 с. 7 млрд. 750 мөл. солкуобай буолбута, 2016 с. 9 млрд. 602 мөл. солк. диэри улаатта. Быйыл өссө 600 мөл. солкуобай саппаас харчы уурулунна. Онон туох кыалларынан тыа хаһаайыстыбатыгар көмө оҥоһуллар.
— Мин билэрбинэн, ынах сүөһү уонна сылгы ахсаана саамай муҥутуурдук элбээһинэ 1989-1991 сс. ситиһиллибитэ. Онтон ыла көҕүрээһиҥҥэ бардыбыт. Ону туох дии саныыгын?
— Кырдьык, оннук. Сэбиэскэй кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыба тутан олорбута, сопхуостар судаарыстыба тэрилтэлэрэ этилэр. ССРС үрэллибитин кэннэ итинник хаһаайыстыбалар эмиэ ыһыллан хаалбыттара. Кэлин холбоһуктаах, бааһынай уонна чааһынай хаһаайыстыбалар диэннэр бааллар. Олор бэйэлэрин бэйэлэрэ хайдах сатыылларынан дьаһанан олороллор. Үп-харчы тиийбэт, онон тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата эмиэ аҕыйаата. Оттон дохуот кыра буоллаҕына, хаһаа­йыстыба кыайан кэҥээбэт.
— Оччоҕуна тугу гынабыт?
— Бииринэн, баар хаһаайыстыбалары өйүүбүт. Онно көрүллэр харчы туһунан үөһэ этэн аһардым. Иккиһинэн, бөдөҥ агропромышленнай комплекстары тэрийэр наада. Онно үлэ барар да, ситэтэ суох дии саныыбын. Үсүһүнэн, чааһынай хаһаайыстыбаларга баар сүөһү ахсаана көҕүрээбэтин ситиһиэхтээхпит. Холобур, биир киилэ үүт иһин 30 солкуобай (онно үүтү тутааччылар өссө 6 солк. эбэллэр) төлөнөр, кыһыҥҥы кэмҥэ 40 солк. диэри улаатар. Усулуобуйата – туттарааччы 5 ыанар ынахтаах буолуохтаах. 2002 с. баара-суоҕа 7 солк. 50 харчы этэ. Онтон да атын көмөлөр оҥоһуллаллар. Холобур, ыанар ынаҕы тыыннаах тутуу иһин сыллата төлөбүр оҥоһуллар. Сылгы иитиитигэр эмиэ, өскөтүн 50 биэттэн итэҕэһэ суох тутар хаһаайыстыбаҕа база тутуутугар кредитинэн көмө оҥоһуллар (хоту улуустарга – 20 биэттэн саҕалаан).
— Оттон табабыт дьыалата хайдаҕый?
— Эмиэ сыыппаралары этиэм. Таба иитиитинэн 22 улуус дьарыктанар, онон хотугу эрэ улуустар буолбатахтар. Биир кэмҥэ сорох улуустар табалара улаханнык сарбылла сыспыта, олору өрүһүйэн турабыт. Билигин таба ахсаана 178 003 төбө, былаан быһыытынан 201 600 буолуохтаах этэ (88,3%). Сыл түмүгүнэн өссө көҕүрүүрбүт буолуо диэн сабаҕаланар – 168 200 (83,5%).
– Балаһыанньа соччо үчүгэйэ суох эбит. Биричиинэлэрэ туохханый?
— Таба иитиитэ элбэх үлэни, күүһү-уоҕу, үбү-харчыны уонна сөптөөх базаны эрэйэр. Манна кэнники кэмнэргэ ыарахаттар үөскээбиттэрэ. Урут, сопхуос эрдэҕинэ, судаарыстыба көмөтө улахан этэ. Сэбиэскэй Сойуус сууллубутун кэннэ элбэх ыарахаттар үөскээтилэр. Судаарыстыба көмөтө быста мөлтөөтө. Оннооҕор ааспыт сылларга Россияҕа «Таба иитиитин туһунан» диэн федеральнай сокуону кыайан ылымматыбыт. Киин былаас аанньа аахсыбат, таба иитиитин социальнай уонна экономическай суолтатын ситэ өйдөөбөт. Ил Түмэн, кырдьык, итинник сокуону ылыммыта ыраатта, ол улахан көмөлөөх буолбутун олох дакаастыыр. Ол эрэн биһиги кыахпыт тиийбэт, киин былаас күүстээх өйөөһүнэ эрэйиллэр. Бу сүрүн биричиинэ дии саныыбын.
— Мин истэрбинэн-билэрбинэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ син балайда көмөнү оҥорор эбит.
— Кырдьык, итинник көмө баар. Олору барытын ааҕа барбакка харчытын туһунан этиэм. Таба иитиитигэр 2011 с. 387 585,22 тыһыынча солкуобай көрүллүбутэ, 2012 с. – 417 098,32 , 2013 – 520 351,97, 2014 – 455 648,10, 2015 – 603 657,85. Итинтэн федеральнай харчыта 2015 с. баара-суоҕа 41 107,35 (таба төбөтүн тыыннаах хаалларыыга).
— Балайда суума эбит. Ордук туохха орос­куоттанарый?
— Аҥаарыттан ордуга таба иитиитигэр аналлаах базалары тутууга барар. Төрөтөр табаны тыыннаах хаалларыыга бэриллэр, саанан уонна балаакканан, көһөрүллэ сылдьар дьиэлэринэн хааччыйыыга, бөрөлөрү вертолетунан көтө сылдьан ытыыга. Өссө харааллары тутууга уонна сылга иккитэ харааллааһыҥҥа, табаны эккэ өлөрүүгэ уонна ону тиэйиигэ, техниканы атыылаһыыга, паантаны ылар хаһаайыстыба ороскуоттара уонна да атыттар.
—Тыа хаһаайыс­тыбатын бородууксу­йатын дойду тас өттүгэр атыылааһын баар дуо?
— Хомойуох иһин, би­лигин суох кэриэтэ. Табаттан эрэ оҥоһуллар эмтэр-тойдор ырыынакка интэриэһинэйдэр. Урут кулунчуктар эттэрин Японияҕа атыылааһын баара. Билигин суох. Барытын хаһаайыстыбалар бэйэлэрэ туһаналлар, сорохтор этин ырыынакка атыылыыллар. Бу боппуруоһу үөрэтэн көрүөххэ наада. Сорох дойдуларга балык да барыан сөбө. Уопсайынан, тыа хаһаайыстыбатын өрө тардар кыахтар бааллар дии саныыбын. Биһиги оннук миэрэлэри сокуонунан бигэргэтэр аналлаахпыт.
— Дмитрий Васильевич, кэпсээниҥ иһин улахан баһыыба!

Кэпсэттэ Николай Слепцов, политолог.