Салгыы үлэлиибит дуу, суох дуу?

Тэрилтэ историятыттан быһа тардан

1995 сыллаахха Дьокуускайга нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын дьарыктаах оҥорор сыалтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан инбэлииттэри үөрэтэр-производственнай комбинат аһыллан үлэтин саҕалаабыта.

Комбинат бастаан тэриллэригэр биир эрэ сыахтааҕа. Матараас, суорҕан уонна чараас таҥас тигэллэрэ. Дьоҕус тэрилтэни Александр Васильевич Рыжов саталлаахтык салайбыта. Кини директорынан ананаат, үлэ производствотын хайысхатын кэҥэппитэ. Саҥа үлэ миэстэлэрин таһаарбыта. Ол курдук, бэчээттиир-переплетнай, атах таҥаһын оҥорор сыахтары арыйбыта. Ити кэнниттэн столярнай сыах уонна маҕаһыын аһылланнар үлэлэрин саҕалаабыттара. Оҥорон таһаарар бородууксуйаларын арааһын сыыйа-баайа элбэтэн испиттэрэ. Сүүстэн тахса араас бородууксуйаҕа тиийэ оҥорон таһаарбыттара. Төһө даҕаны судаарыстыбаттан биир кэлтэгэй кэппиэйкэ көмөтө суох да буоллаллар, быр-бааччытык олорбуттара. «Саһарҕа» маҕаһыыннарыгар тыа сирин дьоно-сэргэтэ наһаа сылдьар, тикпит таҥастарын-саптарын хамаҕатык атыылаһар.
Комбинакка инбэлииттэри түөрт араас идэҕэ үөрэтэ сылдьыбыттаахтар. Ити курстарга үөрэммит инбэлииттэр иистэнньэҥ, столяр, атах таҥаһын тигээччи, ЭВМ оператора идэни баһылыыллара. 1995-2001 сылларга 345 инбэлиит итиннэ үөрэнэн идэ ылбыта. Өссө үөрэнэр кэмнэригэр стипендия төлөнөрө. Хомойуох иһин, билигин ити курстар үлэлэрэ тохтотуллубут. Идэ ылбыт инбэлииттэр үгүстэрэ комбинакка хааланнар үлэлииллэрэ.
Тэрилтэ 2001 сылтан уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан регистрацияламмыта. Билигин биэс производственнай сыахтаах. Иистэнэр сыахха 200-тэн тахса араас таҥас-сап тигиллэр.

Бөдөҥ тэрилтэ тэмтэрийэр кэмигэр

Дойдуга ааҥнаабыт экономическай кризис, оннооҕор бөдөҥ предприятиелары, бизнеһи, этэргэ дылы, тэмтэритэн эрэрэ баар суол. Маннык уустук кэмҥэ судаарыстыбаттан үбүлэммэт, нэһилиэнньэ кыаммат араҥата үлэлиир тэрилтэтэ, биллэн турар, улахан охсууну ылла. Бу туһунан тустаах тэрилтэ салайааччытын Николай Местниковы кытта көрсөн кэпсэтэ сырыттыбыт.
– Николай Гаврильевич, бу уустук кэмҥэ салайар тэрилтэҥ ханнык кыһалҕалары кытта кэтилиннэ?
– Ааспыт сыл ахсынньытыгар Дьокуускай куораттааҕы инбэлииттэри үлэнэн реабилитациялыыр уопсастыбаннай үөрэх тэрилтэбит аһыллыбыта 20 сыллаах бэлиэ даататын бэлиэтээбиппит. Биһиги тэрилтэбит сүрүн сыалынан инбэлииттэри дьарыктаах оҥоруу, үлэнэн хааччыйыы буолар.
Биллэн турар, дойдуга үөскээбит уустук быһыы-майгы биһиги тэрилтэбитин эмиэ хаарыйда. Саамай сүрүн кыһалҕабытынан үп-харчы боппуруоһа буолар. Оҥорон таһаарбыт үппүт үлэһиттэргэ хамнаска, коммунальнай өҥөлөр иһин төлөбүрдэргэ, сырье, матырыйаал атыытыгар курдаттыы ааһа турар. Онон үп-харчы чорботоммут саҥа оборудованиелары атыылаһаммыт салгыы кэҥиир-сайдар кыахпыт суох.
Иккис улахан кыһалҕабытынан, төһө даҕаны инбэлииттэри үлэлэтэн олордорбут, коммунальнай өҥөлөргө ханнык да чэпчэтиинэн туһаммаппыт буолар. Нолуокка эмиэ чэпчэтиибит улахана суох. Онон манна иэстээхпит.
Үппүт-харчыбыт кэмчи буолан, сырьебытын 2-3 тоннанан эрэ кыра-кыралаан аҕалабыт. Онон транспорт ороскуотугар эмиэ ночоотуран тахсабыт. Транспорт хампаанньалара оҥорор өҥөлөрүн эмиэ сылтан сыл үрдэтэ тураллар. Маны тэҥэ сырьебут сыаната эмиэ улаатар. Үптээх-харчылаах эрдэхпитинэ, 20 тонналаах контейнеры толору тиэйэммит, матырыйаалбытын хаһаанарбыт.
Кэлиҥҥи 5 сылга тэрилтэбит аҥаардас нолуокка 20-тэн тахса мөл. солк. төлөөтө.
– Коммерческайа суох, уопсастыбаннай тэрилтэ граннарга кыттаҥҥыт, үп-харчы булунуо эбиккит дии.
– Үөһэ этэн аһарбытым курдук, нолуокка иэстээх буоламмыт, граҥҥа кыттар кыахпыт суох. Маны таһынан уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан, солуок уурар улахан баайа-дуола суох буоламмыт, баантан улахан суумаҕа кредит ылар кыахпыт эмиэ суох.
– Билигин тэрилтэ хас үлэһиттээҕий?
– Тэрилтэбитигэр 60 киһи үлэлиир. Саамай үгэннээн үлэлиирбитигэр-хамсыырбытыгар үлэһиппит ахсаана 170-ҥа тиийэ сылдьыбыта.

Сайдар саҕахтар суох буолбатахтар

– Николай Гаврильевич, салгыы үлэлииргэ, сайдарга ханнык кыахтар баалларын көрөҕүн?
– Дьиҥэ, былаан элбэх. Кумааҕы, таҥас-сап сыаната үрдүү турар кэмигэр, саамай кэскиллээх салаабынан столярнай сыаҕым буолар дии саныыбын. Бу сыаҕы сайыннарыахпын олус диэн баҕарабын. Олохтоох сырье туттуллар диэн матыыптаан. Маныаха ааспыт сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи РИК хампаанньа иһинэн үлэлиир миэбэли оҥорор сыах үлэтин тохтоппута. Ол оборудованиетын ылаарыбын, сурук суруйбутум. Күн бүгүнүгэр диэри бу боппуруос быһаарылла илик. Ити боппуруос быһаарылларыгар Ил Түмэн депутаттара көмөлөһөллөрө буоллар диэн баҕалаахпын.
Ааспыт сыллаахха үс сыахпытын хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба оҥорбуппут. Предпринимательство министерствотыттан субсидиянан туһанаары. Ол эрээри ити сорукпут эмиэ кыаллыбата. Тоҕо диэтэргин, субсидия ыларга эмиэ солуок наада эбит. Инбэлииттэри дьарыктаах оҥорор тэрилтэлэргэ субсидияҕа, кредиккэ чэпчэтиилэр көрүллэллэрэ буоллар дии саныыбын.
Биһиги нэһилиэнньэ наадыйар табаарын оҥорон таһаарабыт. Ол эрээри нэһилиэнньэни кыайан хааччыйбаппыт. Бу хайысхаҕа Дьокуускай управаларын уонна киин куорат таһынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннары кытта иккис сылбын күүскэ үлэлии сылдьабын. Тэрилтэ ыытар үлэтин рекламалыыр сыалтан итинник үлэни ыытабыт. Дьокуускайга 300 тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Итинтэн муҥ саатар 30 тыһыынча киһи биһиэхэ сакаас оҥороро буоллар, тэрилтэбит салгыы сайдарыгар кыах баар буолуох этэ. Телевидениеҕэ, хаһыаттарга уонна сурунаалларга оҥорон таһаарар бородууксуйабытын рекламалыыр эмиэ кыахпыт суох. Барыта — харчы.
1998 сыллаахха бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Иван Долинин салайааччылаах мунньах ыытыллыбыта. Судаарыстыбаннай көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволарга биһиги тэрилтэбит туһунан босхо бэчээттииргэ сүбэлээһин ылыллыбыта. 2004 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ вице-президенэ Александр Акимов эмиэ бу боппуруоһу көтөхпүтэ. Билигин эмиэ бырабыыталыстыба өттүттэн доруобуйаларыгар хааччахтаах дьону дьарыктаах оҥорор тэрилтэлэргэ анаан итинник сүбэлээһин ылыллара буоллар, ыытар үлэбитигэр сүрдээх көмөлөөх буолуох этэ.
Кистэл буолбатах, билигин тэрилтэбит балаһыанньата сүрдээх ыарахан. Инбэлииттэри үөрэтэр техникум-интернат баар. Онно производственнай база курдук буолан хаалыахпытын сөптөөх. Оччоҕо судаарыстыбаннай тэрилтэ буоламмыт, бюджеттан үп-харчы көрүллүө этэ. Оттон экономиялаабыт үппүтүн производствобытын сайыннарыыга ыытыа этибит.
Аны, ити лицейи бүтэрбит ыччат биһиэхэ үлэлии кэлээччи. Кинилэр үлэҕэ үөрүйэхтэрэ суох буолар. Үөрэҕи кытта практиканы тэҥҥэ туттахха, түмүк, ситиһии кэлэрэ кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Бу боппуруос сөптөөхтүк быһаарыллара буоллар диэн баҕалаахпын.

Депутаттар суолу-ииһи тобуларга

– Кыһалҕалары быһаарарга туох үлэни ыыттыҥ?
– Үгүстүк туруорсабыт. Ол курдук, Ил Түмэн депутаттарын Виктор Губаревы уонна Петр Аммосовы кытта иккис сылын тэрилтэ үбүлэниитин өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар киллэртэрэ сатаатыбыт да, хомойуох иһин, кыаллыбата. Судаарыстыбаннайа суох тэрилтэ буоламмыт, табыллыбат, сокуоҥҥа сөп түбэспэт үһүбүт. Дьиҥэ, биһиэхэ элбэҕэ суох харчы, 5-6 мөл. солк. эрэ наада.
«Мир не без добрых людей» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биһигини өйүүр салайааччылар баар буоланнар, бу 20 сыл устата үлэлээн кэллибит. Депутаттар Елена Голомареваны, Олег Тарасовы, Антонина Григорьеваны уонна Иван Макаровы кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиибит. Мэлдьи сүбэ-ама буолаллар. Урут-уруккуттан депутат Алиш Мамедов биһиэхэ үгүстүк көмөлөһөр. Түгэнинэн туһанан, бу ааттаталаабыт норуот итэҕэллээхтэригэр махталбын тиэрдэбин.
Норуот депутаттара билиҥҥи тэрилтэ иннигэр турар кытаанах балаһыанньаттан тахсар суолу-ииһи көрдүүргэ, тобуларга күүс-көмө буолуохтара диэн үлэ коллектива эрэлин биллэрэр.
Биһиги үлэбитин-хамнаспытын өйдөөн, сакаас биэрэн, көмөлөһөр тэрилтэлэр баар буоланнар, баччааҥҥа диэри үлэлээн кэллэхпит.
– Николай Гаврильевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
* * *
Тэрилтэ салайааччытын кытта кэпсэтии кэнниттэн, уһуну-киэҥи санаан көрдөххө, билигин иккилии-үстүү үрдүк үөрэхтээх дьон үлэтэ суох хаамса сылдьар ырыынак сыһыаннаһыыларын хаҕыс кэмигэр инбэлииттэргэ үлэ миэстэтин таһаарар, тэрийэр хайаан да наадалаах дии саныыбын.
Аны, өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ буолбакка, бүттүүн дойдуга оҥорон таһаарыынан, производствонан дьарыктанар тэрилтэлэрбит элбэҕэ суохтар.
Маны таһынан тас дойдулар дьайыылара улаатан иһэринэн, импорты бэйэ бородууксуйатынан солбуйар судаарыстыбаннай политика бара турар кэмигэр, нэһилиэнньэҕэ наадалаах табаары оҥорон таһаарар, нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын — инбэлииттэри үлэнэн хааччыйар тэрилтэҕэ судаарыстыба өттүттэн өйөбүл хайаан да баар буолуохтаах дии саныыбын.