Солкуобайы хайдах бөҕөргөтүөххэ

РФ үбүн миниистирэ Антон Силуанов, РФ экономикатын миниистирэ Алексей Улюкаев 2015 сыл устата доллар улаханнык халбаҥныа суоҕа диэн дьону уоскуппуттара. Оттон мин быйыл ыам ыйыгар этэн турабын – атырдьах ыйыттан саҕалаан, балаҕан-алтынньы ыйдарга доллар курса балачча хамсыа, солкуобай сыаната 70 солк. таһымҥа тиийиэ диэн. Дэлэҕэ даҕаны, атырдьах ыйын 24 күнүн «хара” бэнидиэнньик, дьиҥнээх кириисис саҕаланыыта диэн ааттаатылар. Аан дойдутааҕы фонда тута хардарда, Кытай 3,5 трлн доллары сүтэрдэ (Россия 15 сыллааҕы бюджетыгар тэҥнээх). Кытай күүстээх экономикатыгар улахан охсуу буолла. Билигин солкуобай эрэ буолбакка, юань, тенге сыаналара эмиэ түһэр. Балаһыанньа хайдах буолуоҕун чуолкай ким да эппэт.

Кириисиһи уҕарытыыга биир эрэ ньыма баар – экономика, үп-харчы кытаанахтык бэрээдэктэниэхтээх, сыана үрдээһинэ хонтуруолланыахтаах. Билигин судаарыстыба саппаастаах фондалара аччаан иһэллэр. Сыана омук эрэ табаардарыгар буолбакка, олохтоох бородууксуйаҕа эмиэ ыарыыр. Биһиги технологияҕа, саппаас чааска, сырье сорох көрүҥэр импортан улахан тутулуктаахпыт. Сыана үрдүү турара, биллэн турар, солкуобай сыаната таһыччы түспүтүттэн тахсар. Итинник уустук усулуобуйаҕа бэриммэккэ, бюджетниктарга хамнас, социальнай көмө харчыта, стипендия, пенсия кээмэйэ үрдүөхтээх.

Үбү-харчыны хантан булуох­ха сөбүй? Манна мин 4 суолу көрөбүн. Бастатан туран, Россия президенэ Владимир Путин кытаанах быһаарыы ылынан, атын дойдуларга курдук, дохуокка прогрессивнай нолуогу киллэртэриэн наада. Баайдар нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын кытта үптэриттэн үллэстиэхтээхтэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ Россияҕа долларынан ааҕыллар 168 миллиардер, 128 тыһ. миллионер баар. Иккиһинэн, судаарыстыба сыалыгар атыылаһыыга триллионунан харчы ороскуоттанар. Итиннэ коррупцияны тохтотор, бэрээдэги олохтуур, хонтуруолу күүһүрдэр буоллар, элбэх үп кэмчилэниэ этэ. Үсүһүнэн, судаарыстыба дойду иһигэр уонна тас өттүгэр триллионунан доллар суумалаах элбэх бас билиилээх. Кириисиһинэн, ити бас билииттэн сорҕотун барыстаахтык атыылыахха сөп. Төрдүһүнэн, 1995-1998 сылларга Россия олохтоох, регионнааҕы, федеральнай нолуоктары Конституциянан мэктиэлэммит нуорманан үллэрэрэ: 50% 50%. Билигин ити тэҥ үллэрии тутуһуллубат, субъектарга 40-35% эрэ хааллараллар, федеральнай хааһынаҕа 60-65% ыыталлар. Ол түмүгэр 2014 сылга 75 субъект бюджета дефициттээх, субъектар иэстэрэ 3 трлн солк. тиийдэ. Онон нолуогу үллэриини хаттаан бэрээдэктиэххэ наада.

Франция, Япония, Германия, Соҕуруу Корея курдук дойдулар бэйэлэрин национальнай валюталарын бөҕөргөтүүнү сүрүн сыал-сорук оҥостоллор. Оттон биһиги дойдубут бырабыыталыстыбата, Киин баан итиччэлээх солкуобай сыаната түһүүтүгэр, дойдубутугар долларизация тарҕаныытыгар сөптөөх дьаһаллары ылбаттар, солкуобайы бөҕөргөтөргө чопчу бырагыраамалара суох. Аан дойдуга хайа да валюта суолтата итинник түһэ илик, Украинаны аахсыбатахха. Кэлиҥҥи сылы ыллахха, солкуобай сыаната 80% түстэ – 36-тан 67 солк. тиийдэ.

ХХ үйэ 20-с сылларыгар хар­чы реформатын чаҕылхай уопутун саныы биэрэбин. Оччолорго гражданскай сэрии кэннэ, дьадайбыт Россия бэрт кылгас кэм иһигэр аан дойду ырыынагар саҥа валютаны бигэргэппитэ. Биир червонеһы 8,6 грамм кыһыл көмүскэ атастаһаллара. Икки валюта – “кытаанах» червонец уонна “сымнаҕас” совзнак тэҥинэн уһуннук туттуллубатахтара. 1923 сыллаахха червонеһынан бары кууһунан атыыны ыыталлара, оробуочайдарга хамнаһы төлүүллэрэ. Ол түмүгэр дойдуга кыһыл көмүстээх червонецка олоҕурбут тиһик киирбитэ. Ити уопуту хатылыахха сөп.

Билигин солкуобай «биржевой» уонна «российскай» сыаналарын араастаһыытыгар улахан дохуоту ылаллар. Биржаҕа сол­куобай долларга туруутун солкуобай туһатыгар хайдах сы­ҕарытыахха? Итиннэ атын дойдуларга сэрии сэбэ, гаас, ньиэп, алмаас, самолет, сэлиэһинэй биржа курсунан эрэ атыыланарын ирдиэххэ. Оччоҕо солкуобай курса үрдүө этэ. Итинник быһыылаахтык эрэ омук валютата сабардыырын тохтотуохха сөп, оччотугар коммерческай бааннар бэйэ харчытынан производствоны үбүлүөхтэрэ этэ.

Былаас сүрүн соруга – нэһилиэнньэ бу ыарахан кэми аһарынарыгар көмөлөһүөхтээх, пенсия эбиллитиин сарбыйыа, чэпчэтиилэри тохтотуо уонна тарифтары үрдэтиэ суохтаах. Итиэннэ сүөһү ахсаанын аччатыы, капитальнай өрөмүөҥҥэ төлөбүр киллэриитин курдук норуоту кыынньыыр көҕүлээһиннэринэн элэктиэ суохтаах.

Александр УАРОВ,
Ил Түмэн биэс ыҥырыыга депутата, түөрт ыҥырыыга бюджет кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.