Сүөһү, таба… уонна үлэ киһитэ

Өрөспүүбүлүкэбитигэр маннык сокуон ылыллыахтааҕа ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат, ким да утарбат курдук эрээри, сыарҕабыт олус бытааннык сыыллар. Баҕар, федеральнай киини тула көрөрбүт, кини илиитэ-атаҕа хамсыырын көһүтэрбит буолаарай? «Аҕаҕын нөҥүөлээн иннигэр түһүмэ» диир нуучча өһүн хоһоонун тутуһар буолуохпутун эмиэ сөп. Ол эрэн, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы, норуот хаһаайыстыбатын бу салаатын боппуруостарын быһаарыы өрөспүүбүлүкэ бэйэтин тустаах боломуочуйатыгар киирэр. Ол быһыытынан, туһааннаах сокуону да ылынар күннээх буоллахпытына, ким да биһигини «нохоо-хотуой» диир балаһыанньата суох курдук.

Айаҕалыы сатаан, өрөс­пүүбүлүкэ Аҕа баһылыга Ил Түмэн улахан мунньаҕар бэйэтинэн сокуон барыла ханна тиийбитин сураһан турардаах. Ол барыл дьокутааттар көрүүлэригэр киирбэккэ сытарын истэн, бэйэтигэр көрдөөн ылан, бэйэтинэн дьарыктанар буолуохтаах. Онон, бу сыл бүтүөр диэри, сокуон ылылларыгар эрэл баар.

Тыа сирэ, тыа хаһаа­йыстыбата омук иитиэхтэнэр ичигэс уйата, норуот төрүүр-ууһуур бигэ силиһэ-төрүтэ буолар улууканнаах суолтатын таарыйбакка туран, аҥаардас күннээҕи ас-үөл боппуруоһугар тохтоон ааһыаҕы баҕарыллар. «Күннээҕи ас-үөл» диэн судургу баҕайытык этэн кэбистим буолан баран, дьиҥэр, бу олох тыын боппуруоһа буоллаҕа дии. Күн анныгар ким барыта, туох барыта аһаан, иҥэринэн, иитиэхтэнэн олох олорор. Хамсыыр харамайыттан, үүнээйитигэр, салгыныгар тиийэ.

Билиилээх-көрүүлээх дьон, бүгүн Арассыыйа оборуоналанар кыаҕын хаҥатынар, үбүн-харчытын онно кутар диэн быһаарар. Ас-үөл боппуруоһун ситиһиилээхтик быһаарыы дойду бастакы суолталаах стратегическай соруга буоларын ким да мөккүһэ барыа суоҕа. Аччык искэ кыайан сэриилэспэтиҥ, ырыаны ыллаабатыҥ, оҕону ииппэтиҥ көстөн турар суол буоллаҕа. Хайдахтаах да сэрии сэбинэн сэбилэн, аскын-үөлгүн атын дойдулартан таһынан аһаан олорор буоллаххына, эйигин туох да абырыа суоҕа. Ити улахан иирээннээх, тыҥааһынаах балаһыанньа үөскүүр түгэнигэр.

Ас-үөл проблемата дойду бэйэтин иһигэр, эйэлээх кэмҥэ сытыытык туруута, киһи дэбигис көһүппэтэх бэлитиичэскэй катаклизмнарынан диэлийэн туран кэлиэн сөп. Сэбиэскэй Сойуус эстиитин биир сүрүн төрүөтүнэн ас-үөл проблемата буолбута диэ­тэххэ, оччотооҕу баар чахчыттан улахан туорааһын буолуо суоҕа. Ас-үөл дэлэйдик тардыллан турбута эбитэ буоллар, урукку систиэмэ итинник түргэнник «хар» гыныа суох этэ. Аһылык боппуруоһа, Арассыыйа Судаарыстыбата үөскээн, олорон кэлбитин тухары, ураты сытыытык аргыстаһан иһэрэ – история чахчыта. Аччыктааһын, хоргуйуу куттала нуучча норуотун удьуор өйүгэр, этигэр-хааныгар иҥэн сылдьар куттал буолар. Маны аахсыбат, ахсарбат буолуу – улахан судаарыстыбаннай харалҕан буолууга тэҥнээх.

Аныгы Арассыыйа салалтата Нуучча сирин уонна норуотун ити кыһалҕалаах кырдьыгын улаханнык баардылаабат курдук. Унньуктаах уһун сыллар усталарыгар дойду тыатын хаһаайыстыбатыгар бюджетын 1 бырыһыанын кыайбат үп-харчы көрүллэн кэллэ. Дойду аһаан олорор аһын-үөлүн 60-65% тастан киирии бородууксуйа. Муҥ саатар, бу үлүгэрдээх саансыйалар саантаабыт кэмнэригэр, тыа хаһаайыстыбатын туһунан сокуон саҥардыллан ылыныллыахтаах этэ. Ол билиҥҥитэ суох.

Өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайыстыбатыгар итинтэн бэрдэ суох балаһыанньа баар. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан буолуохтааҕар, уһун кэмнээх хаалыы дьааматыттан тахсыы туһунан да кэпсэтэр билиҥҥитэ кыаллыбат туруктаах. Сылгы иитиитэ ханнык эмэ үрүк-түрүк курдук балаһыанньалаах буоллаҕына, ынах сүөһү боппуруоһа сылтан сыл ахсын уустугуран иһэр. 2000 сылга табаһыкка анал хамнас көрүллэн, үлэҕэ-хамнаска өрө көтөҕүллүү тахсыбыта эрээри, көрдөрүү күн бүгүн эмиэ төттөрү түһэ турар. 15000 солк. хамнас бэйэтин кэмигэр табаһыты үлэҕэ көҕүлээбитэ, уонча сыл устата кур бэйэтэ кубулуйбатах ити хамнас табаһыты манчыыктыыр кыаҕын сүтэриэҕиттэн, үлэҕэ сыһыан эмиэ ээл-дээл буолла быһыылаах. Салайыы уорганнарын хас да таһымыттан «кырыйан», табаһыт саҥа хамнаһын 20000 солк. быстылар. Түмүгэ хайдах буолар?

Ил Дархан тыа хаһаайыс­тыбатын саҥа сокуонун хамсатыыны бэйэтинэн ылыста, ол түмүктээх буоларыгар эрэл баар. Төрүт олохтоох норуоттары таарыйар сүдү боппуруос буоларынан, киэҥ дьүүллэһиини барыахтаах этэ. Бу от үлэтигэр, онтон кэлэр күһүҥҥү былдьаһыктаах күннэргэ ол кыаллыбата көстөн турар суол. Хайа да бэйэлээх сокуон, туох-ханнык иннинэ киһи, дьон туһугар үлэлиэхтээх. Хайа да түбэлтэҕэ киһи инники күөҥҥэ туруохтаах уонна тутуллуохтаах. Киһи уонна үлэһит социальнай мэктиэлээх уонна көмүскэллээх буолуутун туруулаһыахтаах идэлээх сойуус санаатын истиэҕи баҕарыллар, чуолаан бу тэрилтэ бас-көс киһитин тылын-өһүн.

Б.А.Николаев, АПК үлэһит­тэрин идэлээх сойуустарын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ. Борис Ануфриевич бэйэтэ Өлөөнтөн төрүттээх, анал идэтэ – охотовед. Сопхуос дириэктэринэн, улуус баһылыгынан, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаатынан, САПИ вице-бэрэсидьиэнинэн, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Эбэҥкилэр өрөс­пүүбүлүкэтээҕи ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ.

— Ил Түмэн сылын аайы бюджеты бигэргэтэр, — диир Борис Ануфриевич, — ол онно кини бюджет туһунан сокуоҥҥа олоҕурар. Бюджет толоруллуутугар бырабыыталыстыба анал уурааҕа тахсар, онон барыта правовой төрүккэ, сокуоҥҥа олоҕурар. Ол да үрдүнэн, тыа хаһаайыстыбатын тустаах сокуона төрдүттэн саҥардыллан ылыллыахтаах уонна үлэлиэхтээх. Күүстээх урбанизация, тыат­тан куоракка көһүү баарын үрдүнэн, тыа сирэ сабыллан хаалбата, инникитин даҕаны оннук буолуо диэн эрэниэххэ сөп. Өрөспүүбүлүкэ салалтата күүһэ, кыаҕа баарынан, тыа сирин өйөөн кэллэ, ону билиниэх кэриҥнээхпит. Алҕас, сыыһа да ханна барыай буолан баран, ол ону инникитин уруок оҥостон хатылаабат, туоратан иһэр буоллахха, балаһыанньаттан арыый да чэпчэки баастаах-үүттээх тахсыахха сөп этэ.

Күн бүгүн саамай алын социальнай статустаах киһинэн тыа сирин олохтооҕо буолар. Бүгүн тыа сирин киһитэ, эбэтэр үлэ суох диэн матыыптаан, сис туттан баран сылдьар, эбэтэр үлэлээх курдук да буоллаҕына, онто да суох быыкаа хамнаһын хараҕар көрбөтүн кэриэтэ туруктаах. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ – бүгүн профсойууска сыстыбатах, туора турар киһи. Кырдьаҕас үлэһит өттө үлэттэн уонна олохтон туораата, эдэр киирбэт. Биллэн турар, манна дьон буруйа суох. Судаарыстыба тутула уларыйан, хапытаал систиэмэтигэр киириэхтэн, аныгы Арассыыйаҕа үөскээбит баай кылаас үлэһити бырааба суох, истигэн кулут балаһыанньатыгар тутарга сүр күүстээх дьулуһуулаах. Кини үлэһит кылаас бэйэтин быраабын туруулаһарыгар ханнык да интэриэһэ суох.

Тыа хаһаайыстыбатын туспа ылар буоллахха, кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалар профсойууска наадыйбаттар, кини суолтатын өйдөөбөттөр даҕаны. Бааһынай хаһаайыстыба баһылыга, дьыл кэмиттэн тутулуктанан, быстах-остох үлэһити наймылаһыа. Кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалар, кэпэрэтииптэр баһыйар үгүстэрэ үп-харчы өттүнэн быстар мөлтөх туруктаахтар. Итинник балаһыанньа түмүгэр, төрүкү даҕаны профсойууһа суох тыа хаһаайыстыбалаах бүтүн улуустар бааллар. Аллайыаха, Үөһээ уонна Аллараа Халымалар, Усуйаана, Уус-Маайа улуустара төрүкү профсойуустара суох олороллор. Үгүс улуустар профсойуустара 150-200 чилиэннээх буолаллар.

Бүгүҥҥү идэлээх сойуус үбэ-харчыта суох. Кылаабынайа, ону киллэринэр ханаала суох. Урукку систиэмэҕэ бары салаа бары үлэһитэ профсойуус булгуччулаах чилиэнэ буолара. Профсойуус дохуота соцстрахованиенан киирэрэ. Бары куруортар, санаторийдар, дыбарыастар профсойуус бас билиитигэр бааллара. Сэбиэскэй былаас биир туругурбут суола субуотунньуктар этэ. Субуотунньуктартан киирэр үп профсойууска угуллара. Онон, сэбиэскэй профсойуус үлэ киһитин социальнай, правовой көмүскэлигэр чахчы улахан оруоллаах этэ.

Саамай оһоллоох, араас эчэйиилээх, өлүүлээх-сү­түүлээх производстволаах тыа хаһаайыстыбата буолар. Тыа хаһаайыстыбатын төһөлөөх үлэһитэ ууга, тыаҕа, тайҕаҕа, тиэхиньикэҕэ, тымныыга оһоллоноро, доруобуйатын сүтэрэрэ, өлөрө-сүтэрэ буолуой. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ мантан барытыттан билигин ханнык да көмүскэлэ суох. Тыа хаһаайыстыбатын туһунан саҥа сокуоҥҥа производствоны таһынан, социальнай боппуруос уруттатан көтөҕүллүөхтээх. Үлэ киһитин дьоһун олоҕун мэктиэлиир хамнас, үлэлиир, олорор усулуобуйата олохтонуохтаах.

АПК үлэһиттэрин профсо­йуустарын кэмитиэтэ тыа хаһаайыстыбатын туһунан саҥа сокуоҥҥа киллэрэр этиилэриттэн сорохторо манныктар: тыа сирин олохтоохторугар култуурунай, социальнай-экэнэмиичэскэй эйгэлэр үтүө усулуобуйаларын тэрийиини сэргэ, кинилэр социальнай-үлэ бырааптарын көмүскээһин бигэргэниэхтээх. Тыа сирин киһитэ бүгүн үлэлээх, сарсын быар куустубутунан хаалан хаалыа суохтаах. Үлэлээх буолуута сокуонунан мэктиэлэниэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуустар иһинээҕи салгын уонна өрүс тырааныспардыгар дьону таһыыны субсидиялааһын тыа сирин бары олохтоохторугар, ол иһигэр ордук Уһук хотугу уонна Аартыкатааҕы улуустар нэһилиэнньэлэригэр улахан социальнай өйөбүлүнэн буолуоҕа. Саатар АПК үлэһиттэрин профсойууһун чилиэннэригэр Арассыыйа уонна Кытай чэбдигирдэр куруортарыгар чэпчэтиилээх путевкаларынан туһанар кыах бэриллэрин көрүөххэ. Идэлээх сойуустар юридическай каадыра суох хаалбыттарынан, тыа сирин профсойуустарыгар босхо юридическай көмөнү оҥорор үнүстүүт үлэтэ тарҕанарын ситиһиэххэ. Олохтоох оҥорон таһаарыыны көҕүлүүр инниттэн, ол иһигэр норуодунай уус-уран үлэни уонна идэни киллэрэн туран, зонатааҕы быыстапкалары уонна дьаарбаҥкалары тэрийиигэ улуустар бюджеттарыгар үбү көрөргө.

Тыа сирин нэһилиэнньэтин наадыйыытыгар сөп түбэһин­нэрэн, төлөбүрдээх уонна социальнай өҥөлөр, сервис араас көрүҥнэрин ырыынактарын тэрийэр уонна сайыннарар инниттэн, маныаха субсидиялааһын мэхэньиисимин олохтуохха. Микро-кирэдьииттээһин кыаллымтыа буолуутун хааччыйар инниттэн, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатын кирэдьииттиир потребительскай кэпэрэтииптэрин нөҥүө эмиэ, бырабыыталыстыба мэктиэлээһиннээх улуустарга солуоктаах фондалар баар буолалларын ситиһиэххэ.
Туруорсар боппуруостарбыт, этиилэрбит, биллэн турар, манан бүппэттэр. Олору туһааннаах хамыыһыйаҕа киллэрэн турабыт. Тыа хаһаайыстыбатын производствотынан дьарыктанар үлэһит субсидиянан туһанара – бу кини кэһиллибэт бырааба. Эмиэ ол тэҥэ, Аартыка кыраныыссатын чэрчитигэр сытар улуус олохтооҕо, ол миэстэҕэ аҥаардас олорорун эрэ иһин судаарыстыбаттан толуур харчы ылыан сөптөөҕө. Урукку сылларга таба иитиитин сүрүннүөхтээх федеральнай сокуону туруорсан көрбүттээхпит. Кыаллыбатаҕа. Федераллар эппиэттэрэ: таба иитиитин туһунан сокуону ылар буоллахха, барааҥҥа, ынахха, кууруссаҕа, о.д.а. дьиэ кыылларыгар сыһыаннаах сокуоннары эмиэ ылыахха наада. Оннук сатаммат диэн буолбута. Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар тустарынан федеральнай сокуон барыла оҥоһуллар. Бу сокуон оҥоһуллуутугар Николай Харитонов бэрэссэдээтэллээх Судаарыстыбаннай Дуума агыраарынай кэмитиэтигэр эспиэр быһыытынан баарбын. Таба иитиитин боппуруоһун ити этиллэр сокуон иһинэн киллэрэргэ суоттаналлар.

Түүлээххэ монополияны олохтуур наада этэ. Күндү түү­лээҕи судаарыстыба атыы­лаһыахтаах уонна атыылыахтаах. Холобурга, киис Арассыыйаҕа эрэ үөскүүр күндү түүлээх. Урут аан дойдутааҕы ырыынакка түүлээх сыаната түстэ да, судаарыстыба киис атыытын тохтотон кэбиһэрэ. Түүлээх сыаната үрдээтэҕинэ, атыыга таһаарара. Итиник эргинии түмүгэр Сэбиэскэй Сойуус түүлээҕэ «сымнаҕас валютанан» ааттанара, судаарыстыба улахан барыһы киллэринэрэ. Билигин барыта мээнэ барар, батара сатааччыта элбэх – атыылаһааччыта аҕыйах. Судаарыстыба түүлээххэ кыһаммат, барыта кини илиитин таһынан ааһа турар. Оннук буолуо суохтаах, судаарыстыба бэйэтин барыһын мүччү тутуо суохтаах.

Аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтигэр киирбиппит үс сыл буолла. АДЭТ ирдэбиллэрэ биһиэхэ толору үлэлиэхтэригэр диэри өссө хас да сыл баар. Ол эрэн, ити кэм начаас элэс гынан хаалыаҕа. Биһиги буоллаҕына, үгэспитинэн, сыарҕабыт сыҥааҕа сүр нэстик хоҥнон сыҕарыйа сатыыр. Биирдиилээн кэтэх хаһаайыстыбаларынан олорон, АДЭТ ирдэбиллэригэр сөп түбэһэн биэрбэккэ, хаалан хаалыахпытын сөп. Маннык балаһыанньаҕа харчыны үүккэ буолбакка, окко угуохха. Биһиги усулуобуйабытыгар элбэх үүт ыанар кыаҕа суох. Сир үллэһиллэн бүтэн турар. Судаарыстыба нэһилиэнньэттэн оту үчүгэй сыанаҕа атыыластын, элбэх сүөһү турар улахан комплекстарын туттун. Нэһилиэнньэ сүөһүтүн комплекска туттаран баран, рентатын харчынан эбэтэр натуральнай бородууксуйанан ылыан сөп.
Таба иитиитигэр урукку төрүт үгэскэ уһуллубут табаһыт производствоттан туораата.
Билигин таба ахсаанын элбэтиинэн буолбакка, баар табаттан сөптөөх бородууксуйаны ылар соругу туруорунар наада этэ. Бастатан, төрүөҕү ылыыны улаатыннаран, иккис сылыгар ол эдэр табаны өлөрөн, эккэ таһаарыы соругун ситиһиллиэхтээх. Убаһа этэ күндүркэйэрин курдук, эдэр таба этэ эмиэ бастыҥынан ааҕыллар. Хаалыыттан тахсар, биир сиргэ тэпсэҥнээбэт туһугар, араас технологиялары туттуохпутун уонна туһаныахпытын наада.

Прокопий ИВАНОВ.