Табаһыт барыта хаһан үгүөрү хамнаһы аахсар буолуой?

Хас улуус уурааҕы толордо?

Бырабыыталыстыба чааһыгар норуот депутаттара, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Петр Алексеев, министерстволар, биэдэмистибэлэр, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.
Икки сыл анараа өттүгэр хоту сир томороон тымныытыгар тоҥон-хатан табаһыт ыйга 10-ча тыһ. солк. аахсара. Ыстаадаларга бигэргэтиллибит нуорманан 12-13 табаһыт үлэлиэхтээҕин, 4-5-тии эрэ киһи үлэлиирэ. Ил Түмэн бу боппуруоска болҕомтотун ууран үлэлиэҕиттэн, анал уураах ылыныаҕыттан ылата хартыына үтүө өттүгэр уларыйан эрэрин Бырабыыталыстыба чааһыттан биллибит. Ол эрээри билигин да итэҕэс-быһаҕас элбэх.
Хас улуус табаһытын хамнаһын 20 тыһ. солк. тиэрдибит эбитий? Өрөспүүбүлүкэҕэ таба иитиитинэн дьарыктанар барыта 22 улуус баар. Бюджеты таһынан фондаларга страховкаҕа усунуостары ааҕан туран, табаһыкка ыйдааҕы үлэтин иһин төлөбүрү ити таһымҥа уон улуус тириэрпит. Ол курдук:
Абый улууһа – 21 194,6 солк.
Аллайыаха улууһа – 29 425 солк.
Алдан улууһа – 21 147,9 солк.
Анаабыр улууһа – 23 934,6 солк.
Булуҥ улууһа – 21 147,9 солк.
Эдьигээн улууһа – 22 809,8 солк.
Кэбээйи улууһа – 20 000,6 солк.
Өлөөн улууһа – 35 627,3 солк.
Усуйаана улууһа – 24 607,6 солк.
Эбээн-Бытантай улууһа – 25 673,1 солк.
Ити улуустар хайдах итинник таһымҥа тиийдилэр? Өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан (81,3%) көрүллэр үбү таһынан муниципальнай тэриллии (9,3%) уонна хаһаайыстыба бэйэтин (9,3%) дохуотуттан кыттыгас үбүлээһин түмүгэр табаһыт хамнаһа 20 тыһ. солк. тиийэр механизма толкуйдаммыта. Үбүлээһин бу механизмын көмөтүнэн үөһэ этэн аһарбыт улуустарым табаһыт хамнаһын ити суумаҕа тириэрпиттэрэ, сорохтор итинтэн таһаарбыттара.
Өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 116 таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыба баарыттан, уон алта хаһаайыстыба эрэ хамнаска анаан 14 мөл. 996 тыһ. солк. тыырбыт. Ол курдук, 1 ГУП, 7 МУП, 6 кооператив уонна 2 родовой община. Ил Түмэн тустаах уураах туолуутун салгыы хонтуруоллуоҕун туһунан бэлиэтиибин.
Бырабыыталыстыба чааһыгар кыттыыны ылбыт Өлөөн улууһун баһылыга Александр Иванов табаһыттарын хамнаһын 35 тыһ. солк. тириэрдибиттэригэр «АЛРОСА» уонна «Нижнеленскэй» хампаанньалар өҥөлөөхтөрүн бэлиэтээтэ. Кини ааспыт сыллаахха табаһыт хамнаһын тоҕо 20 тыһ. солк. тириэрдэр сорук туруоруллубутун туһунан мустубут дьоҥҥо быһааран биэрдэ. Ол курдук, 2014 сылга олох олоруу алын кээмэйэ Өлөөн улууһугар 14 тыһ. 500 солк. тэҥнэһэрэ. Ити сыыппараттан сиэттэрэн, табаһыт дьиэ кэргэнин төһө үбүнэн-харчынан, аһынан-таҥаһынан хааччыйыан сөбүй диэн барыллаан көрүүттэн 20 тыһ. солк. таһаарбыттар. Александр Степанович олох олоруу алын кээмэйэ билигин Өлөөн улууһугар 18 тыһ. 243 солк. тэҥнэһэр, онон хамнаска нуорманы хат көрүөххэ баарын туһунан эттэ.
Тэрээһин кыттыылаахтара таба иитиитинэн дьарыктанар кэтэх хаһаайыстыбаларга улуус бюджетыттан эбии үп тыырыллар механизма наадатын туһунан ыйдылар.
Вице-спикер Анатолий Добрянцев Арктика судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытыттан Иван Павловтан бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбалар уопуттарын хайдах быһыылаахтык тарҕаталларын туһунан ыйытта. Онуоха кини: «Көрдөрөр-иһитиннэрэр средстволар нөҥүө уонна командировкаларга сылдьаммыт уопуту тарҕатабыт», — диэн эттэ. Депутат Елена Голомарева кэлэр сылга бырабыыталыстыба былаанын туһунан ыйытта.

Хамнас үрдүүр, таба ахсаана аччыыр

Өрөспүүбүлүкэбитигэр 2012 сыл алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан 205 тыһ. 128, 2013 сылга 198 тыһ. 808 табалаах эбит буоллахпытына, быйылгы сыл ити кэминээҕи туругунан 178 тыһ. 003 табалаахпыт. Этэргэ дылы, хамнас үрдүүр, оттон табабыт ахсаана таҥнары түһэ турар. Биир парламент мунньаҕар депутат Владимир Членов биһиэхэ бу салааҕа атын регионнардааҕар элбэх үп көрүллэр уонна тоҕо таба иитиитэ өнүйбэтий диэн ыйыппыта өйбөр хатанан хаалбыт. Кырдьык, манна кырата суох үп көрүллэр. Ол курдук, быйылгы сылга дьиэ табатын иитиини өйүүр судаарыстыбаннай программаҕа 466,0 мөл. солк. тыырыллыбыт. Оттон субвенция быһыытынан 388 мөл. 470 тыһ. солк. көрүллүбүт.
Таба ахсаана аччаа­һынын үгүс биричиинэлэриттэн биирдэстэринэн Сахабыт сиригэр бөрө элбээбитэ буолар. Ордук элбэх таба Өймөкөөҥҥө, Томпоҕо, Кэбээйигэ уонна Нерюнгрига адьырҕа кыыллар мэнээктээбит содулларыттан өлбүттэр. Аҥаардас 2012 сыл түмүгүнэн адьырҕа кыыллар 150 мөл. солк. хоромньуну таһаарбыттара.
Быйылгы сылга Арктика дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт бөрөлөрү бултаһар анал 37 биригээдэни тэрийбит. Итиннэ анаан 2,5 мөл. солк. тыырыллыбыт.

Көс олохтон тэйии содула

Биһиги өрөспүүбү­лүкэбитигэр таба ахсаана намтыырын биир саамай улахан төрүөтүнэн, «үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах» диэбиккэ дылы, табаһыт дьиэ кэргэнигэр олорор усулуобуйаларын тупсарбыппыт буолар. Табаһыттарга дьиэ тутан биэрбиппит биир өттүнэн куһаҕан дьайыыламмыта. Ыал аҕата эрэ ыстаадаҕа тахсар, быыс буллар эрэ бөһүөлэккэ киирэ турар буолбута. Мантан үлэҕэ сыһыан тосту мөлтүүр. Аны оҕолор урукку курдук туундараҕа сылдьыбакка, ыстаадаҕа ыалдьыт курдук, биирдэ эмэ кэлэн барар буолбуттара. Онон ыччат туундараттан сыыйа тэйэр. Бу таба иитиитин боппуруоһугар биир улахан кыһалҕанан буолар.
Туох барыта тэҥнэ­билгэ үчүгэйдик көстөр. Олох олоруу усулуобуйатын тупсарыы таба иитиитигэр харгыс буоларын, Ямало-Ненецкэй автономнай уокурук холобуруттан эмиэ көрүөххэ сөп. Манна төрүт омуктар, табаһыттар дьиэлэрэ-уоттара суох. Кинилэр көһө сылдьар олохтон тэйэ иликтэр. Онон табаларын ахсаанын таҥнары түһэрбэккэ тута сылдьаллар. Билигин биһиги табабыт ахсааныттан ямаллар 400 тыһыынчанан элбэх табалаахтар. Биирдии ыал сүүстэн тахсаҕа тиийэ табалаахтар. Киһи, элбэх табалаах буоллахтарына, судаарыстыбаттан үбүнэн көмөлөрө улахана буолуо диэн санааҕа кэлэр. Оннук буолбатах. Табаһыттарын хамнастара биһиэнинээҕэр быдан намыһах.
Бырабыыталыстыба чааһыгар таба иитиитин төрдүттэн билэр-көрөр Августа Марфусалова таба иитиитинэн дьарыктанар дьиэ кэргэттэргэ судаарыстыба өттүттэн сүрүн болҕомто ууруллуохтааҕын туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Кини: «Көс дьиэ кэргэттэри сүтэрдэхпитинэ, аҕыйах сылынан табата суох хаалыахпытын өйдүөх тустаахпыт. Табаһыт статуһун өрө көтөҕүөхтээхпит. Табаһыттыырга интэриэс сүттэ. Бизнес табаны иитиигэ үлэлиэхтээх. Оттон таба иитиитэ хаһан да бизнеһинэн буолуо суоҕа», — диэн эттэ. Таба ахсаанын үрдэтэр сыалтан, көс олох философиятын өйдүөх тустаахпыт.
Сайыҥҥы кэмҥэ оҕо­лор хамнастарын төлөө­һүн боппуруоһа таарылынна. 2008 сылга диэри ыстаадаҕа үлэлиир үөрэнээччилэр табаһыт хамнаһын аҥаарын аахсаллара. Итиннэ туспа ыстатыйа көрүллэрэ. Билигин бу боппуруоска эмиэ бутуур таһаарыллыбыт.

Кэскиллээх салаа буолар кыахтаах

Табаттан ылыллар бородууксуйаны барытын астаан-таҥастаан туһаҕа таһаардахпытына, бу салаа тыа хаһаайыстыбатын кэскиллээх салаата буолар кыахтаах. Этэргэ дылы, табаттан муоһа-кутуруга да таах быраҕыллыбат.
Биһиэхэ аһаҕастык эттэххэ, пантыны ылыы күн бүгүҥҥэ диэри тэрээһинэ суохтук ыытыллар. Манна транспорт схемата уустуга мэһэй буолар. Аны хатарыы технологиятын үчүгэйдик билбэппит.
Соторутааҕыта Соҕу­руу Кореяҕа Саха сирин табатын, Казахстан уонна Алтай маралларын муостарын лабораторияҕа чинчийэн көрбүттэрэ. Ол чинчийии түмүгэр биһиги табабыт муоһун киһи доруобуйатыгар туһалаах эттиктэрэ ити мараллар муостарыттан икки бүк үрдүктэрэ, күүстээхтэрэ бэлиэтэммитэ.
Бу хайысхаҕа бол­ҕомто ууруллара буоллар, хаһаайыстыбалар эбии дохуоттаныах этилэр.
Тыа хаһаайыстыбатын министерствота, Арктика дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт уонна тыа хаһаайыстыбатын научнай института ыстааданы тутарга, үлэлэтэргэ технологическай картаны оҥорорго үлэлэһэ сылдьаллар. Бу түмүгүнэн биригээдэҕэ төһө киһи үлэлиэхтээх нуормата, үлэ төлөбүрүн ааҕыы ньымата олохтонуоҕа.

Людмила НОГОВИЦЫНА.