Таҥараҕа эрэн эрээри, бэйэҥ олорон биэримэ

Тыа сирэ – омук уйата

Өрөспүүбүлүкэбитин туспа тутан бэлиэтиир буоллахха, уларыта тутуу, эрэпиэрмэлээһин унньуктаах уһун сылларын усталарыгар, тыа хаһаайыстыбатын проблемаларыгар сыһыаннаан, атын хартыына ойууланан тахсыаҕа. Маныаха хаһаайыннааһын сопхуостуу систиэмэтэ үрэллиитин алдьархайын, хаттаан уонна хаттаан, ыатара сатаамыаҕыҥ. Олохсуйан кэлбит укулаата, тутула төрдүттэн үрэллибит, «атын ориентациялаах» былааска кэлбит дьонноох Арассыыйа, куһаҕанын талан эттэххэ, буруота букатын да сабыллан хаалыан сөптөөҕө.
СӨ 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин 165 дьокутааттаах куорпуһа улахан интернациональнай састааптаах этэ. Кинилэр истэригэр өрөспүүбүлүкэ сорох оройуоннарын бырамыысыланнайдарга арааран (кэлии дьон нэһилиэнньэлээхтэргэ), «самостийнай» эрэгийиэннэри тэрийэр туһунан баламат этиилэрдээх норуот итэҕэллээхтэрэ кытары бааллара. Дьиҥэр, ол кыайбыт-хоппут дэмэкирээтийэ дьону-сэргэни соһутара улахан сонун буолбатах. Дьыала атыҥҥа.
12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьиҥнээх ботуруйуот дьокутааттара тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын бюджеттан үбүлээһин ураты суолталаах боппуруоһугар улахан хайдыһыыны таһаарбатахтара. Кинилэр тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин, туох-ханнык иннинэ, уустук кэмҥэ төрүт олохтоох норуоттары социальнай-экэнэмиичэскэй өйөөһүн эрэ буолбакка, ону таһынан аҕыйах ахсааннаах омуктары харааннааһын буолар уратылаах суолтатын барыларыгар итэҕэппиттэрэ. Бу боппуруоска атын санаалаахтар баар эбит да буоллахтарына, онтуларын тастарыгар таһаара сорумматахтара.
Ити хайҕаллаах үгэһи СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) хара бастакы үлэлиэҕиттэн бигэтик тутуһан иһэр. Үйэ чиэппэрэ кэмҥэ судаарыстыбаннай үбүлээһиҥҥэ араас быһыы-майгы кэлэн ааста. Истэр-билэр тухары, Ил Түмэн тыа сирин уонна тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһини ол иннинээҕи кээмэйиттэн түһэрэн, сарбыйан кэбиспит чахчыта суох. Биирдэ эмэтэ сыл саҥатыгар үрдээбэтэх таһымынан ылыллыбыт эбит да буоллаҕына, кэлин бюджекка уларытыылары киллэриигэ, бюджеты хаттаан көннөрүүгэ булгуччу ситиһиннэрэн, эбэн биэрэрэ мэлдьэх буолбатах.
Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын судаарыстыба субсидиялааһына сайдыылаах дойдуларга олус күүстээҕэ үчүгэйдик биллэр. Биһиги ыраахтан ымсыырабыт эрэ. Маныаха кэннибитин хайыһан, история­бытын хасыһан көрүөххэ баара. Ыраахтааҕылаах Арассыыйаны хаалларан эриэххэ, сэбиэскэй кэми ылыахха. Уоһук Ыстаалын, аныгылыынан, «эффективнэй менеджер» буолара, ханнык да күлүүтэ-элэгэ суох, мөккүөргэ турбат. Сухалаах Арассыыйаны тутан баран, аракыаталаах судаарыстыба оҥорбут кини. Дойдуга индустриализация кууруһа ыытыллан, бырамыысыланнас балысханнык сайдыбыта. Оттон тыа сирэ уонна кини тыатын хаһаайыстыбата, норуот оччотооҕу тимир тулуурунан уонна иҥииринэн, өлөрүнэн мөхсөн нэһиилэ тыыннаах эрэ олорбута. Итинник быстарыктаах олох-дьаһах, эстиилээх үлэ-хамнас ХХ үйэ 60-с сылларыгар диэри кубулуйбакка кэлбитэ.
Тыа сиригэр сыһыаннаан ыытыллыбыт уонна олоҕуран хаалбыт итинник ханнык да харысхала, аһыныыта суох дьэбир систиэмэ хайдах да суола-ииһэ суох сүтэн хаалыан сатаммат. Бу билигин даҕаны муҥурун көрдөрө илик эрэпиэрмэ сылларыгар Арассыыйаҕа ардыгар 30 тыһыынча, сороҕор 20 тыһыынча дэриэбинэ суох буол­бутун туһунан этэллэр-суруйаллар. Мантан хайаларын да ыллахха, мыыныыта суох сыыппара буоларын бэлиэтиэххэ наада. Аныгы Арассыыйа бырабыыталыстыбата эмиэ ити уһун сыллар усталарыгар, тыатын хаһаайыстыбатын үбүлээһиҥҥэ бюджетын биир бырыһыанын ырааҕынан кыайбат кээмэйин көрөн кэлбит чахчыта тугу эмэ этиэн сөп дуо? Арассыыйаҕа тыа сиригэр, кини дьонугар-сэргэтигэр былаас өттүттэн олоҕурбут тымныы сыһыан ыраахтан тардар силистээх-мутуктаах диэри гынабын.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр төнүннэххэ, биһиэхэ даҕаны үүт-тураан үчүгэй буолбатах. Оннук буолуон да табыллыбат. Судаарыстыба син биир тыыннаах организм кэриэтэ, улаханнык баалаппыт ыарыылаах буоллаҕына, ол онто бары уорганнарыгар дьайбакка буолбат. Өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үп-харчы төһө көдьүүстээхтик туһаныллара уонна үлэлиирэ, этэргэ дылы, букатын атын кэпсэтиини эрэйэн эрдэҕэ. Оттон тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыбаннай бюджет кээмэйин 15 бырыһыанын көрдөрөргө дьулуһуу – сүрдээх үчүгэй баҕа санаа! Сыл аайы көрүллэр үп-харчы көдьүүстээхтик туһаныллан иһэр буоллаҕына, ити баҕа санаа даҕаны тоҕо олоххо киириэ суоҕай.

Мээнэ туттуллубат ыарахан тыллар

Арассыыйа үтүөлээх фермерэ, өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Тоноор» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Н.Т.Винокуров «эһинним-бы­һынным» диэн тыллары төрдүттэн сөбүлээбэт уонна туттубат дьонтон биирдэстэрэ диэн санаалаахпын. Ким да сирэйин-хараҕын кэтии, илиитин-атаҕын манаһа сылдьарын көрбөппүн да, билбэппин да. Биир кэм наар үлэлээн дьүккүйэр. Үчүгэй үлэһит, сиэрдээх киһи, сатабыллаах салайааччы диэбитин кэмчи тылынан хайҕыыр, бэлиэтиир үгэстээх. Оттон кими эмэ куһаҕаннык саҥарбытын дьэ истэ иликпин. Олох уонна үлэ үрдүк муудараһын иҥэринэн сылдьар бэйэтэ, ама, киһи итэҕэһин, куһаҕан өрүтүн билбэт, бэлиэтии көрбөт бэйэлээх буолуо дуо. Үчүгэй мас хайдыбытын кэриэтэ көнө майгыта, кими даҕаны быһа этэн кэбиспэт киһиэхэ харыһылталаах сыһыана итинник киэҥ-дэлэгэй өйдөөн-санаалаан эрдэҕэ диэн таайа саныыбын.
Былаас дьонун батыһа, сырса сылдьан айхаллыыры тус бэйэм биһирээбэт суолум. Бу гынан баран, баҕар остуорас, баҕар миниистир буоллун, баҕар дьиэ хомуйааччы, баҕар үрдүк сололоох чунуобунньук буоллун, кини үчүгэй үлэтэ, туох биһирэбиллээҕи оҥорбута, айбыта-туппута, кини киһилии сиэрэ-майгыта тоҕо кэпсэммэт, суруллубат буолуой.
— «Иэдэйдибит» диир тыл туттуллар да түбэлтэтэ ханна барыай, — диир Николай Тимофеевич, — олоххо туох буолбата баарай. Ол гынан баран, тыабыт хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаан этэр буоллахха, булгуччу үлэлээтэхпитинэ эрэ сатанар. Атын суол биһиэхэ суох. Сахалар бэйэбит испититтэн үөскээн тахсыбыт «сүөһү кутуругун эрийии» туһунан барбах соҕус өйдөбүллээх этиилээхпит. Сүөһүгэ (ол иһигэр сылгыга да буоллун) наар бааллан хаалан, олох уопсай сайдыытыттан хаал­быт, ханна эрэ баар чэпчэки байылыат олохтон маппыт курдук этинээччибит. Чэпчэки олох ханна да суох ини, аан дойдуга биһиги эрэ ыарахан олохтоох буолбатахпыт чахчы. Киһи доруобуйатыгар ураты буортулаах производствоҕа үлэлиири биир бэйэм оннук улахан дьолунан ааҕыа суохпун. Төлөбүрэ өлгөм да буоллаҕына.

Ынах кутуругун эрийэртэн курутуйумуоҕуҥ

(Ньиэп сыаната түспүтүн, солкуобай кууруһа намтаабытын, күн-түүн сыана ыарыы турарын айдаана. Айыкка да айыкка! Ордук куорат олохтооҕун уйулҕата ханнык да харысхала суох айгырыыр, алдьанар. Үлэтин миэстэтин сүтэрбит, дьарыгын дьыалата хаахтыйбыт тутатына буор дьадаҥыга, оттон биэнсийэтинэн эрэ харах таһаарынан олорооччу төрүкү умнаһыкка кубулуйар үлүгэрэ. Экэниэмикэ, үп-харчы кириисиһэ олохпут арахсыспат аргыһа буолбута быданнаата. Байҕал баалланан кэлэрин курдук, сотору-сотору үрдүбүтүнэн охсо туруоҕа. Маннык туох да иэмэ-дьаама суох олох түмүктэнэр уһуга суох. Бу хапытаал систиэмэтин төрүт сокуона.
Куораты ордууламмыт сахалар, куһаҕанын талан эттэххэ, балаһыанньабыт инникитин уустугурдар уустугуран иһиэх курдук. Тыа сирин сахата өбүгэ «төрүт валютатын» — ынаҕын уонна сылгытын — кутуругун дьэ өссө тэптэн эрийиэн наада. Бастатан туран, эдэрдэр. Араас үтүргэннээх үйэлэри, күрүөйэх көһүүлэри, улахан хоргуйуулары уонна аччыктааһыннары, аас-туор кэмнэри саха сыччах ынахтаах уонна сылгылаах буолан, мүччү түһүтэлээн тыыннаах тиийэн кэлбитэ. Биир-икки ынаҕын үрүҥүнэн өллөнөн, айылҕата тугу биэрбитинэн эбинэн, ыал тыыннаах ордон хаалара. Сүрэхпитин ууран, бу «төрүт валютабытын» тутан сылдьарбыт тухары, байыытын байыахпыт суоҕа гынан баран, тыыннаах буоларбыт мэктиэлэниэҕэ. – П.И.).

Сэргэх хамсааһын баар буолла

— Өрөспүүбүлүкэ эккэ наадыйыытын 22%, оттон үүккэ 60% эрэ хааччынан олорор. Инники соруктары туруорунарга, харыны ньыппарынан үлэлииргэ, экэниэ­микэни сайыннарарга биһиги иннибитигэр туох да үлүгэрдээх киэҥ дуол нэлэһийэн сытар. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга кэлиҥҥи сылларга судаарыстыба өйөбүлэ улааттар улаатан иһэр. Мин, 1990 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба тэриммит киһи, оччотооҕу уонна бүгүҥҥү балаһыанньалары тэҥнээн көрөр кыахтаахпын. Дьыалабын саҕалыырбар сир ылбытым, атын өйөбүлү көрбөтөҕүм. Мөккүспэппин, хаһаайыстыба тэринэргэ сир биир саамай тутаах боппуруос буоларын.
Билигин «Саҥа саҕалыыр фермергэ» диэн Арассыыйатааҕы бырагыраама үлэлиир. Эдэр фермер тиэхиньикэ, сүөһү атыылаһарыгар 1,5 мөл. солк. судаарыстыбаҕа төннөрүллүбэт харчы көрүллэр. Хотон туттарыгар, технологияны киллэринэригэр өйөбүл оҥоһуллар. Бу бырагыраамаҕа кыттыыга уонна өйөбүлүнэн туһаныыга Саха сирэ үс бастакы эрэгийиэн иһигэр сылдьар. «Дьиэ кэргэн хаһаайыстыбата» эмиэ Арассыыйатааҕы бырагырааманан улахан өйөбүл оҥоһуллар. Дьиэ кэргэн сирэй счетугар төһө харчылааҕыттан көрөн, 3-4 мөл. солкуобайга диэри төннөрүллүбэт харчынан көмө оҥоһуллар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ ынах сүөһүнү иитэр тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга аналлаах «Чэбдигирдии» бырагыраама үлэлиир. Кирэдьиитинэн, уматык-оҥунуох матырыйаалларынан туһаналларыгар үчүгэй көмө оҥоһуллар. Ыанньыксыт 15 тыһ. солк. хамнастаах этэ, билигин сорох үчүгэй үлэлээх хаһаайыстыбалар ыанньыксыттара ыйга 35-40 тыһ. солк. хамнаһы аахсар буоллулар. Ускуустубаннай сиэмэлээһин үлэтэ сөргүтүлүннэ. Таас хотоннор тутуллар сыаналарын 70-80%-гар тиийэ ТХМ уйунар түбэлтэлэрэ бааллар.
2015 сылга аан бастаан үүт харчыта 1-кы кыбартаалга бэриллибитэ. Урут бэркэлээтэҕинэ күһүн эбэтэр олох да сыл бүтүүтэ бэриллэр буолара. Маннык дьаһаныы тыа хаһаайыстыбатыгар, тыа сирин дьонугар сүрдээх үчүгэй өйөбүл буолар.
Мин өрөспүүбүлүкэ үгүс бааһынайдарын сирэй билэттиибин, чаастатык көрсөбүн. Сүрүн үлэбиттэн быыс-арыт ордорон, Тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын иһинэн үлэлиир каадырдар квалификацияларын үрдэтии үнүстүүтүгэр, саҥа саҕалыыр фермердэргэ лиэксийэ ааҕабын. Олох, үлэ улахан уопутун иҥэриммит, ону сэргэ саҥа саҕалыыр бааһынайдар даҕаны миниистир А.Е.Артемьев үлэлиэҕиттэн үчүгэй хамсааһыннар олоххо сэниэлээхтик киирэн эрэллэр диэн санаалаахтар. Итинник санааны мин сэргээн истэбин уонна итиннэ толору сөбүлэһэбин. Биһиги, үлэ дьоно, тойоҥҥо-хотуҥҥа бэрт буолаары, тугу эрэ туһанаары итинник этэр буолбатахпыт. Аҕыйах киһи этэр-тыынар буоллаҕына, өссө итинник уорбалыы саныахха сөп этэ. Үлэлиир, өссө үчүгэйдик үлэлиир киһини бэлиэтээн этэргэ, туох да кыбыстыыта баар буолуон сатаммат. Быстах ыарахаттартан самнан хаалбакка, өссө тэптэн, өссө тыыллан-хабыллан үлэлээтэр диэн баҕа санаалаахпын.
Билиҥҥи кэмҥэ тыа хаһаа­йыстыбатын салалтатын уонна анал үөрэхтээх испэсэлиис­тэрин кэккэтигэр эрэ буолбакка, оҥорон таһаарыы бары эйгэтигэр үчүгэй профессиональнай билиилээх-көрүүлээх, толору бэлэмнээх дьон үлэлиэхтээх. Бириэмэ уонна сайдыы ирдэбиллэрэ оннуктар. Бүгүҥҥү ТХМ хамаандатыгар бастыҥ профессиональнай бэлэмнээх салайааччылар уонна испэсэлиистэр аҕыйаҕа суохтар. Бэйэм өр кэмҥэ алтыһан ылбыт түгэннэрбэр олоҕуран сыаналаатахпына, миниистири солбуйааччы Н.С.Афанасьев, территориялары сайыннарыы департаменын салайааччыта Н.И.Петров, сүөһү иитиитин салаатын сүрүннүүр испэсэлииһэ Г.Н.Осипова чахчы бэйэлэрин дьыалаларын баһылаабыт дьон.
Тыа сиригэр кластердары тэрийиигэ биһиэхэ үчүгэй хамсааһын баар буолла. Дьиҥэр, маннык тэрээһин Арассыыйа үрдүнэн даҕаны оннук күүскэ тэнийэ илик. Эдэр дьону тыа сиригэр олохсутууга, тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар сыһыарыыга туһуламмыт бу сүрдээх үчүгэй саҕалааһын буолар. Биһиэхэ Чурапчыга, Намҥа бастакы кластердар үөскээтилэр, инникитин маннык хамсааһын күүскэ тэнийэригэр саарбахтыы барыллыбат.
Табаһыт хамнаһа, үүккэ сыана үрдээтилэр. Сылгы иитиитэ барыстаах уонна дьоҕус ороскуоттаах салаанан ааҕыллар буолан, үлэһиттэригэр хамнас көрүллүбэт. Сылгы иитиитин салаата Арассыыйа национальнай бырайыагар киирэн турар, ол биһигини өйүүр. Хас биирдии сылгы баһыгар 500 солк. харчы көрүллэр. Сылгыҥ ахсаанын элбэтэргэ көҕүлүүр күүс буолар. Судаарыстыба племенной хаһаайыстыба хас биирдии төрүүр биэтигэр 2-3 тыһ. солк. көрөр. Бу улахан өйөбүл.

Судаарыстыбаҕа эрэн – оттон бэйэҥ өссө күүскэ хамсан

Билигин иитиллибит убаһаҕа субсидия харчы көрүллэрэ буоллар, сылгы ахсаана дыгдас гына түһүө этэ. Сэрии кэннинээҕи сылларга өрөспүүбүлүкэ сылгытын ахсаана түһэн хаалан, анал уурааҕынан убаһаны өлөрүү быраактыката тохтотулла сылдьыбыт. Ол түмүгэр аҕыйах сылынан сылгы ахсаана биллэрдик элбээбит. 1962 сыллаахха эмиэ анал дьаһалынан, убаһа 50% тыыннаахтыы иитиллэ сылдьыбыта. Түмүгэр племенной үлэ туруга тупсубута, судаарыстыбаҕа туттарыллар эт кээмэйэ элбээбитэ.
Билигин биһиэхэ убаһа 20% тыыннаахтыы иитиллэр. Кэнэҕэски төрүөхтээх-ууһуохтаах ыччаккын кэрдэн кэбиһэн баран үүнүөҥ, элбиэҥ этэ дуо? Урут судаарыстыба эппитэ халбаҥа суох толоруллара. Билигин кэтэх бас билээччи бэйэтэ билэринэн дьаһанар. Убаһа этэ атыыга хамаҕатык барар, кини сүрүн дохуотун убаһатын этиттэн киллэринэр. Урукку хамаандалыыр систиэмэ билигин үлэлиир кыаҕа суох. Ол оннугар судаарыстыба хайа да өттүгэр барыстаах өйөбүлүнэн хааччыйдаҕына, сыалын түргэнник ситиэҕэ.
Тыа сирэ, тыа хаһаайыс­тыбата сүрдээх улахан уустуктары уонна ыарахаттары көрсөр. Бүгүн судаарыстыба өйөөбөт диэн кэх түһэрбит сатаммата буолуо. Оҥоһуллар көмө чуолкайдык сааһыламмыт, имигэстик хамсаан-имсээн биэрэр, төһө кыалларынан эрэгийиэннэр олохтоох уратыларын учуоттуур ис хоһоонноох буолара наада. Оттон көмөнү ылбыт, көмөнөн туһаммыт махталлаах эрэ буолбакка, хардалаах буолуохтааҕа эмиэ дьэҥкэ.

Прокопий ИВАНОВ