Тыа сирэ ХVIII-ХIХ үйэлэртэн өнүйбэккэ олорор биричиинэтэ туохха сытарый?

Дьиҥэ, саха киһитэ алааһыттан тэйэн бөһүөлэктэргэ мустубута, олохсуйбута соччо ырааҕа суох кэм буоллаҕа. 60-с сыллар бүтүүлэригэр, 70-с сыллар саҕаланыыларыгар, холкуостары бөдөҥсүтүү, кииннээһин саҕаламмыта. Кырыс сирдэр быраҕылланнар, дьон бөһүөлэктэргэ, киин сирдэргэ тоҕуоруспута.

Өйдүүргүт буолуо, өрөс­пүүбүлүкэҕэ тыа сиригэр тутууну ыытар «Межколхозстрой» уонна «Сельстрой» диэн икки тутуу тэрилтэтэ баара. Олор холбоһоннор, «Агропромстрой» диэн тутуу улахан тэрилтэтэ буолбута. Тыа сиригэр бастакы таас тутуулар баар буолбуттара. Саха дьоно аан бастаан таас тутууга сыстыыта итинтэн саҕаламмыта. Оччолорго тыа сирин куораты кытта тэҥниэххэ диэн лозунг баара.

Билигин тыа сирин дьоно-сэргэтэ таһырдьа “тахсан киирэр”, ХVIII-ХIХ үйэлэртэн улаханнык өнүйбэккэ олорор биричиинэлэрэ туохха сытарый? Туох да диэбит иһин, ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сыллара итиннэ биир улахан төрүөтүнэн буолар. Ол курдук, ити кэм бэйэбитигэр үөскээн, сайдан испит тутуу индустриятын эһэн кэбиспитэ. Тыа сирдэригэр үгүс үлэһиттээх, техникалардаах тутуу тэрилтэлэрэ үлэлэрин тохтоппуттара. Дьон өйө-санаата саҥардыы уларыйан эрдэҕинэ, ити кэм харгыс буолбута диэтэхпинэ, улаханнык сыыспат буолуохтаахпын.

Саха киһитигэр дэриэбинэ буолла эрэ, хайаан да таһырдьа туалеттаах буолуохтаах диэн өй-санаа кытаанахтык иҥпитэ эмиэ баар суол. Итини ханнык баҕарар тыыннаах холобурдартан көрөбүт. Экономическай-политическай кризис дойдуга ааҥныан иннинэ, дьоммут-сэргэбит киэҥ сирдэринэн, сайдыылаах судаарыстыбаларынан тилийэ көттүлэр. Бастаан тас дойдуга тахсан баран, Саха сирин туристарын бөлөҕүн дэриэбинэҕэ илтилэр. Үгүспүт хараҕар бэйэбит бөһүөлэктэрбит курдук, дэриэбинэни харахпытыгар ойуулаан көрөбүт. Онтукайбыт чыҥха атын хартыына буолан таҕыста. Куораттан туох да итэҕэһэ суох дьиэлэрдээх-уоттардаах, суоллаах-иистээх дэриэбинэҕэ тиийэн кэллибит. Дэриэбинэ куораты кытта тэҥин аан маҥнай итиннэ көрбүппүт уонна сөхпүппүт. Куораттан уратыта диэн, нэһилиэнньэтэ уонна маҕаһыыннара аҕыйаҕар эрэ сытара. Мас, хааччыллыыта суох дьиэлэрдээх бөһүөлэктэрбит оччо өйбүтүгэр-санаабытыгар кыым курдук хатаммыт этэ.

«Төгүрүк остуолга» норуот депутата Алексей Еремеев саха дьоно өйбүтүн-санаабытын (менталитеппытын) уларытыахпытын наада диэбитигэр толору сөпсөһөбүн. Алексей Ильич: «Оҕолорбутугар кредит ыла-ылабыт 50-60 тыһ. солк. айфон ылан биэрэбит. Ол оннугар олорор дьиэлэрбитин толору хааччыллыылаах оҥордохпутуна, тоҕо табыллыбатый?» – диэн эттэ. Чааһынай дьиэни уулаах-хаардаах, душтаах, туалеттаах толору хааччыллыылаах оҥо­рууга 130-150 тыһ. солк. наада. Кырдьык, билигин хас биирдии ыал массыыналаах. Ол оннугар дьиэлэрбитин толору хааччыллыылаах оҥордохпутуна тоҕо табыллыбатый? Мас, хааччыллыыта суох дьиэлэрдээх бөһүөлэктэрбит оччо өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥпиттэр эбит.

Омук дьоно дэриэ­бинэ­лэрбитигэр сырыт­тах­тарына, былыргылыы дьаһанан олорорбутуттан сөҕөллөрө эмиэ баар суол. Сирэйгэр эппэтэллэр даҕаны, көрөллөрүттэн-истэллэриттэн киһи тута сэрэйэр.

Оһохторбутун маһынан оттор буоламмыт, бөһүөлэктэрбит тулатынааҕы ойуурдарбытын кэрдэн бүтэрэн эрэбит. Айылҕабытыгар өтөрүнэн көннөһүллүбэт охсууну оҥоробут. Бөһүөлэк тулатынааҕы мастары кэрпиппит түмүгэр, ирбэт тоҥмут ирэн, уулуссаларбыт кута курдук дыгдаҥнас, сыырдарбыт намтаан, хайа барыылара баар көстүү. Билигин олорор дьиэлэри киин ититэр ситимҥэ холбооһун маассабайдык ыытыллара хайҕаллаах дьыала. Дьон кыһыҥҥы өттүгэр оһохторун манааннар, ханна да барар-кэлэр кыахтара суох. Ити эмиэ өйү-санааны, сайдыыны харгыстыыра биллэр.

Тэрээһин кыттыылаахтара өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана 2016 сылы Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сылынан биллэрбитин олус сөптөөҕүнэн аахтылар. Өй-санаа уларыйыытыгар төһүүнэн буолуоҕун бэлиэтээтилэр. Дьон киэҥ сиринэн тэлэһийэн, харахтара аһыллыбыта, ыырдара кэҥээбитэ эмиэ дьайар. Аны, киһи үтүөнү, сырдыгы, кэрэни батыһара, үтүктэрэ — баар суол. Итилэртэн сэдиптээн, тыабыт сиригэр толору хааччыллыылаах дьиэлэрбит ахсааннара элбиир.

Саҕалааһын аата саҕалааһын. Кыһалҕалар суох буолбатахтар, бааллар. «Төгүрүк остуолга» Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтин баһылыгын Тимофей Нестеров этиитин сэргии иһиттим. Кини олохтоох бэйэни салайыныы киириэҕиттэн ылата балачча кэм ааспытын, баһылыктар үбү-харчыны көдьүүстээхтик туттарга, үлэлииргэ үөрэммиттэрин, билигин көрүллэр үп-харчы ханна да тиийбэтин бэлиэтээтэ. Баһылык: «Муниципальнай тэриллиилэргэ нолуоктан киирэр үп 10% буолбакка, 30% биэрэллэрэ буоллар, бөһүөлэктэрбит чыҥха атын көстүүлээх буолуохтара», – диэн оруннаах санааны эттэ.

Кырдьык, билигин нэһилиэнньэ, быыбардааччылар баһылыгынан ырааҕы өтө көрөн үлэлиир-хамсыыр дьону таларга үөрэнэн эрэллэр. Аҕыйах сыллаахха диэри атын хартыына этэ.

Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу сыла, аҕыйах сылынан тыабыт сирэ киһи билбэт гына уларыйарыгар, сайдарыгар далаһанан буолуохтун! Оччоҕо дьон-сэргэ даҕаны, киин сиргэ үмүөрүспэккэ, тыа сиригэр олохсуйарга тардыһыах этэ.