Ырыынак чычырбас усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн

Былыргы саамай быстар дьадаҥы ыал уонча ынах сүөһүлээҕэ. Бу баайынан кини нэһиилэ айаҕын ииттэн олороро. Билигин даҕаны итиччэ сүөһүлээх, 4-5 киһилээх дьиэ кэргэннээх ыал, бэйэтэ айаҕар үрүҥү аһаабакка туран, харчы оҥорон кылахтаһан, барбах күннээҕи олоҕун наадыйыытын эрэ толунуоҕа. Биллэн турар, саха былыргы уонна аныгы ыалларын олоххо ирдэбиллэрэ улаханнык араастаһан эрдэҕэ буолуо гынан баран, онтон дьыала сүнньэ уларыйбат. Урукку да, билиҥҥи да олоххо дьадаҥы тэҥинэн баар.

«Дабаай да дабаай» диир былааннаах экэниэмикэҕэ сөп түбэһэн, төрүт сүөһүбүтүн кырган туран, элбэх үүттээх уонна эттээх дэнэр боруодаҕа бэрт улгумнук көспүппүт. Судаарыстыба улууканнаах өйөбүлүнэн, ынах сүөһү ахсаанын элбэтэн, аһылыгын баазатын оҥорон, көрүүтүн-истиитин тупсаран, үтүмэн үлэһити үчүгэй хамнастаан, сыра-сылба баранан туран, үөһэттэн түһэриллэр эт-үүт былаанын сылтан сыл ахсын толорон сыһаҕастаһан кэлбиппит. Үчүгэй үүттээх уонна эттээх сэмэнтээл уонна холмогуор боруодалары иитэн.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, олох кэлин сопхуос систиэмэтигэр толору киирэн баран, биир ынахтан ортотунан 2–2,5 тыһыынча киилэ үүт ыанара. Биирдии ынахтарыттан 3-түү– 4-түү тыһыынча киилэ үүтү ылар бүтүн үлэ кэлэктииптэрэ бааллара гынан баран, ахсааннара элбэҕэ суоҕа. 5–6 тыһыынча киилэ үүтү ыыр чөмпүйүөн, рекордсмен дэнэр ыанньыксыттар эмиэ бааллара. Кинилэр, бука, уон тарбах иһинэн-таһынан ааҕыллан эрдэхтэрэ буолуо. Бу үлэ дьоруойдара этилэр, доруобуйаларын сиэртибэлээн туран маннык түмүгү ситиһэллэрэ. Кинилэргэ улахан өйөбүл оҥоһуллара. Үлэлиир кэлэктииптэрин, сопхуостарын, олорор нэһилиэктэрин уонна оройуоннарын моральнай, матырыйаалынай өйөбүллэрэ баара.

Былааннаах экэниэмикэҕэ үүт ыаныыта судаарыстыба көрөр улахан дотациятын суотугар ситиһиллэрэ. Саха ынаҕа хаһан да оннук далбарга сылдьыбатаҕа. Кырдьык, кини айылҕатынан кыра үүттээх дэниэн сөптөөх. Олох боростуой усулуобуйаҕа, аҥаардас хоччоххой отунан аһаан туран, сылга ортотунан 680-750 киилэ үүтү биэрэр. Үүтүн сыата ортотунан 4,5-5,2 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр. Үчүгэй хотоҥҥо, бастыҥ зоотехническай көрүүгэ-истиигэ турдаҕына, көрдөрүүтэ биллэ тупсар кыахтааҕын испэсэлиистэр бигэргэтэллэр.
Билэр-көрөр испэсэлиистэр ааҕан-суоттаан көрөллөрүнэн, сэмэнтээл уонна саха ынаҕа үктүүр ыйааһыннарын, ылыллар үүттэрин түмүгүн уонна олор сыаларын (хойууларын) араастаһыыларыгар төгүл­лэтэлээн көрөн баран, ынахтар 1 киилэ тыыннаах ыйааһыннарыгар түҥэттэхтэринэ, саха ынаҕын үүтэ баһыйан тахсар. Чэ, ол уустук суоттааһыҥҥа биһиги өйбүтүн улаханнык оҕустара сатаамыаҕыҥ. Күннээҕитинэн ыаммыт үүтэ уонна ол сыллааҕы түмүгэ элбэх буоллаҕына, син-биир элбэх үүт диэхпит турдаҕа. Оттон хаачыстыбалара, дьэ, кырдьык, улаханнык араастаһыаҕа. Мөлбөккөй хойуу үүт бэйэтэ эриллибэтэх сүөгэй кэриэтэ буоллаҕа.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр элбэх үүт ыанар, эт ылыллар дэнэр эрдэҕинэ, куорат нэһилиэнньэтэ ыйга 1-1,5 киилэ эти сиир нуормалааҕа. Оттон эти уонна үүтү быһаччы оҥорон таһаарааччы, тыа киһитэ, күһүҥҥү уонна кыһыҥҥы улахан бырааһынньыктарга эрэ 1-2 киилэ эккэ тиксэрэ. Бүттэ. Оччолорго арай бороһуок уонна ускуустубаннай оҥоһуу үүт арыый аҕыйах эбитэ буолуо. Бырамыысыланнай куораттары, бөһүөлэктэри аһатан олорбуппут диибит эрээри, ол дойду нэһилиэнньэтэ, оччоттон баччаҕа диэри, тастан тиэйэн киллэрии аһынан-үөлүнэн аһаан олорор. Оччотооҕуга сүөһү-ас бүттүүнэ кэриэтэ судаарыстыба бас билиитигэр баара. Кэтэх хаһаайыстыба икки ыанар ынахтан ордугу тутар бырааба суоҕа. Н.С. Хрущев былааска олорорун саҕана, 50-с сыллар бүтүүлэрин диэки, кэтэх хаһаайыстыбаны төрдүттэн эһии бэлиитикэтэ саҕаланан иһэн тохтообуттаах. Ол бэлиитикэ олоххо киирбитэ буоллар, бука, сэбиэскэй былаас 70-с сылларга эстибит буолуох этэ.

Бу кэлин кэмҥэ өрөспүү­бүлүкэбитигэр үүтү ыаһын былаанын туһунан мэктиэтигэр тыл да турбат курдук буолла. Уонтан тахса сыл устата халбаҥнаабат 80 тыһыынча туонна үүт ыаныахтааҕын туһунан истэн кэллибит. Өскөтө биһиги ол 80-ча тыһыынча туонна үүппүт ыанар уонна туттарыллар эбит да буоллаҕына, бу бүгүн тугу да эппэт, туоһулаабат уонна, кылаабынайа, эмиэ тугу да быһаарбат сыыппара. Бастаан утаа тыа сирин олохтоохторо үүттэрин туттаран, харчы сыыһа дохуоттанан, онон харах таһаарынан олорон испит эбит буоллахтарына, урааннаах уһун сылларга үүт туттарыллар сыаната оннуттан хамсаабакка, уопсай кэхтиигэ тиэртэ. Сүөһү ахсаана харыыта суох аҕыйыы турар, дьон сүөһүнү иитэр дьарыктан улам тэйдэр тэйэн иһэр. Ол аата үүт эмиэ кыайан ыаммат. Тыа сирин нэһилиэнньэтин ордук саастаах өттө, кыракый биэнсийэтин сыыһыттан ураты, ханнык да дохуота суох буолла. Бу маннык балаһыанньа үөскээһинэ – быста дьадайыы көстүүтэ.
Сүөһү иитиитин салаатыгар маннык иитэ-саҕата биллибэт быһыы-майгы үөскээбит кэмигэр, саха төрүт сүөһүтүгэр төннүү бэлиитикэтэ сыыйа-баайа олоххо киириэхтээх этэ. Бүттүүн уонна аҥаардастыы саха сүөһүтүгэр төннүү туһунан тыл турбат. Оннук өтөрүнэн кыаллар кыаҕа да суох. Туох баар муостааҕынан 1,5 тыһыынчаны кыайбат сүөһү баар. Туспа боруода быһыытынан, ончу уонна бүтэһиктээхтик сүтэр кутталтан тахса илик турукка сылдьар сүөһүнэн ааҕыллар. Аҥаардас төрүүр-ууһуур ийэ сүөһүтүн ахсаанынан тыһыынчаттан таҕыстаҕына, ити кутталын мүччү түспүт курдук буолуоҕа. Дьоммут өбүгэлэрин кыра ороскуотунан иитиллэр төрүт сүөһүтүгэр хаттаан төннөн, кини биэрэр илгэтин муҥ саатар айахтарыгар аһаан абыраныа этилэр. Күннээҕи ас-үөл улам ыараан, күндүркэтийэн иһэр. Инникитин өссө хайдах буолуо биллибэт. Ыраас харчынан дохуоттаах дэнэр, куорат сир боростуой олохтооҕо, ылар хамнаһын улахан аҥаара аһыгар барар. Хомунаалынай өҥөтүн төлөөбүтүн кэнниттэн, сыр-мыр бытархай эрэ хаалар. Онон, боростуой дьон, куораттыын-тыалыын бука бары, айахпыт эрэ туһугар олоробут. Маны тоҕо этиллэрий?

Төһө даҕаны тыа сирин киһитэ уһулуччу ыарахан социальнай балаһыанньалааҕын иһин, кини кэтэх натуральнай хаһаайыстыбалаах буоллаҕына, хайдахтаах да экэниэмикэ кириисиһэ кэллин, аччыктыыр куттал киниэхэ суоһуо суоҕа. Олоҕо быстар дьадаҥытынан хаалбытын да иһин. Оттон кыра хамнастаах куорат олохтооҕун ол бүтэҥи сыккыһа, араас биричиинэнэн, быстан хааллаҕына, кини айаҕын аппытынан олорон хаалыаҕа. Тыа сирин олохтооҕун муҥ саатар үлэни кыайар өттө, хайа да түбэлтэҕэ кэтэх хаһаайыстыбатын тутуһуон наада. Ыарахан үлэлээх, көрүүлээх-истиилээх, баҕалаах дохуоту биэрбэт да буоллун. Киэһээҥҥи уонна сарсыҥҥы аһыырыҥ баар буоларын туһугар мөхсүөххүн наада. Өссө туох-туох кириисистэр кэлиэхтэрин, быһылааннар ааҥныахтарын биһиэхэ ким да этэн биэриэ суоҕа.

Саха ынах сүөһүтэ 2004 сыл­тан судаарыстыба харалтатыгар киирэн сылдьар. Маныаха биһиги оччотооҕу президент В.А.Штыровка махта­ныах тустаахпыт. Кини, бэлиитик киһи быһыытынан, национальнай суолтаны таарыйар боппуруоска сэргэхтик сыһыаннаһан турар. Президент анал ыйааҕынан саха ынах сүөһүтүн удьуорун харыстыыр уонна ууһатар, бюджеттан үбүлэнэр питомник тэриллэн үлэлээбитэ уонтан тахса сыл буолла. Тус бэйэм судаарыстыба көдьүүһэ суох менеджер диэн бигэргэтэллэрин кытта сөпсөспөппүн. Судаарыстыбаны эмиэ дьон салайар, ол кинилэр көдьүүһэ суох менеджердэр буолуохтарын сөп. Эмиэ ол курдук, чааһынай бас билээччи буолла да, көдьүүстээх хаһаайын буолара улахан саарбахтардаах.

Оттон судаарыстыба харалтатыгар киирбит туох барыта чэчирии сайдан барара эмиэ кыаллыбат эбит. Бюджеттан үбүлэнии сыккырыыр тыыныҥ эрэ баар буоларын мэктиэлиир чахчыта эмиэ аҕыйаҕа суох. Оннук чахчыны саха сүөһүтэ бүгүн иитиллэн турар балаһыанньатыгар эмиэ көрүөххэ сөп. Баҕар, арыый да хойуу соҕус кыраасканан биһиллэн суруллубута буолуо эрээри, баар кырдьыктан улахан туорааһын суох. Былыр быраҕыллыбыт, өтөхсүйбүт хотоннорго, сайылыктарга тутуллан турар сүөһүлэр тустарынан, баҕарбытыҥ-баҕарбатаҕыҥ иһин, атыннык этэр кыах суох.

Саха төрүт ынах сүөһүтэ, туспа боруода быһыытынан сүтэр кутталга сылдьар билиҥҥи балаһыанньатыгар, наука төрүтүгэр олоҕуран, кини биологиятынан, удьуорунан утумнаахтык дьарыктаныы бастакы уочараттаах сорук буолар. Саха сүөһүтүн харыстааһын уонна генофондун салгыы туһаныы анал лабораторията тэриллэн, Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр үнүстүүтүн иһинэн үлэлиир. Тэриллибитэ уонтан тахса сыл буолбут. Баҕар, наука хайысхатынан саха сүөһүтүн чинчийиигэ, үөрэтиигэ уонна удьуорун ууһатыыга үчүгэй ситиһиилэр баар буолаайаллар.

— 2,5 үлэһиттээхпин, — диир лаборатория сэбиэдиссэйэ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата Руслан Попов. Кырдьыга баара, ол «аҥаардаах» ахсааннаах үлэһиттээҕин истээт, мин тутатына «сүрэхпэр ыттардым». – Уруурҕаһыы тахсыбатын хонтуруоллуубут, генетика ньымаларын туһанан салгыы хайдах тыыннаах хаалларары уонна ууһатары үөрэтэбит. Саха сүөһүтүн ахсаанын элбэтэргэ билигин үлэлии сылдьар икки судаарыстыбаннай питомнигы кииннээн сайыннарыахха наада. Эстии-сүтүү кутталыттан төлөрүйэргэ төрүүр-ууһуур ынаҕын ахсаанын 1 тыһыынчаттан таһаарыахха, оттон уопсай ахсаанын 3,5 тыһыынчаҕа тиэрдиэххэ наада. Аны уонча сылынан төрүүр-ууһуур ынаҕа 1 тыһыынча төбөҕө тиийиэн сөп этэ. Маныаха хаан буккуһуута төрдүттэн тахсыа суохтаах. Хааннарын анаалыстаан көрдөххө, маарыннаһар антигеннар баар буолаллар. «Сэдэх антигеннаах» дэнэр оҕус төрөөтөҕүнэ, киниэхэ уһулуччу харыстабыллаах сыһыан наада. Оннук оҕустар ууһатар дьоҕурдара да күүстээх буолар, төрүөхтэрэ да үчүгэй ахсааҥҥа киирэллэр. Саха ынаҕын төрүөҕүн 60 бырыһыана оҕус буолар, ол үксүтэ өлөрүүгэ барар. Ол оҕус сүөһүлэр антигеннарын бэрэбиэркэлииргэ күүстээх анаалыстыыр үлэни ыытыахха наада. Оттон биһиэхэ үп-харчы суох. Биһиги үнүстүүппүт федеральнай суолталаах тэрилтэ, киин салалта саха ынаҕын чинчийиигэ диэн биһиэхэ үп-харчы көрбөт. Аны туран, манна өрөспүүбүлүкэҕэ итинник хайысхалаах лабораториябыт суох. Анаалыстары араас куораттарга, ол иһигэр саамай чугаһаабыта, Новосибирскайга ыытыаххын наада. Оҕус сүөһү үксүтэ өлөрүүгэ бара турар буоллаҕына, олор истэригэр удьуорун ууһатыыга ураты дьоҕурдаах «сэдэх антигеннаах» дэнэр төһөлөөх атыыры илиибитигэр туппакка, кыайан туһаммакка хааларбыт буолуой. Ол барыта сыччах үп-харчы тиийбэтиттэн. (Били кэпсэтиибит саҕаланыытыгар «сүрэхпэр ыттарбытым» дьиҥнээх дьыалатыгар буолан таҕыста. Хара бастакыттан харчы суоҕун, тиийбэтин соро-муҥа уруттата тутулунна. Дэлэҕэ даҕаны, икки киһи уонна киһи быһаҕаһа штат көрүллүө дуо. – П.И.).

Саха төрүт сүөһүтүн социальнай суолтатын бэлиэтиир буоллулар. Улахан ороскуоту кыайбат, кыра үптээх-астаах дьон иитэллэригэр сөптөөх сүөһүнэн ааҕыллар. Кырдьык, саха ынаҕа аһылыгар олох бор, аҥаардас отунан аһаан кыстыгы холкутук туоруур кыахтаах. Аһылыгар улахан кэмчилээһиннээх, 1-1,5 туонна отунан дьылы туоруон сөп. Ыарыыга ылларбат, кытараабатын кэриэтэ, 80-90% төрүөҕүн биэрэр. Оттон этин уонна үүтүн туйгун хаачыстыбатынан тэҥнээҕэ өссө баара эбитэ дуу. Билигин ынах сүөһүнү иитии ороскуотун дьон үксэ кыайан уйуммат буолбут кэмигэр, саха ынаҕар төннүү боппуруоһа туруон наада этэ.

Сэмэнтээли саха оҕуһунан сиэмэлээн, сүөһү зонатааҕы тиибин — «сахатыйбыт» сэмэнтээли ылыахха диэн этиилээхпит. Экэниэмикэтигэр барыстаах буолуо этэ. Наар киинтэн салалла, киин салалта сорудаҕын толоро үөрэнэн хаалбыт буоламмыт, биһиги тыһыбыт наар кэлии атыыр удьуорун ууһатыыга туһаныллан кэллэ. Ол оннугар олохтоох атыыр ууһатар дьоҕурун итинник хайысхалаан туттубакка кэллибит.

Үп-харчы кэмчитинэн, биирдиилээн тус сыһыан­наһыылары туһанан, үлэлии сатыыбыт. Зоя Ивановна Иванова диэн саха сүөһүтүн иммуногенетикатыгар үлэлээн биология наукатын дуоктара буолбут дьахтар билигин АХШ-ка олорор уонна үлэлиир. Кини биһигини Юха Кантанен диэн финн омук киэҥ биллиилээх генетик учуонайын кытта били­һиннэрбитэ. Хотугу эргимтэҕэ иитиллэр ынах сүөһү генетикатын үөрэтэр соруктаах финн учуонайдарын бөлөҕө 2002 уонна 2005 сыллардаахха биһиэхэ кэлэ сылдьыбыттара. Дьиҥэр, хотугу ынах сүөһүнү бары өттүнэн кэлимсэ көрөн үөрэтэллэр эбит. Ол иһигэр социальнай оруолун кытары. Финн учуонайдарын үлэлэрин түмүгүнэн, «Саха ынаҕа» диэн ааттаах монография аангылыйалыы тылынан 2006 сылга тахсан турар. Бу үлэҕэ Зоя Иванова, Иннокентий Аммосов уонна мин кыттыыны ылбыппыт. Иннокентий Аммосовтыын биир ый Финляндияҕа стажировкаламмыппыт.

Финнэр бэйэлэрэ төрүт сүөһүлээхтэр. Онтуларын хотугу, соҕуруу уонна илиҥҥи боруодаларга араартыыллар. Төрүт сүөһүлэригэр эмиэ харыстабыллаахтык сыһыаннаспатахтар эбит, ол алҕастарын көнөтүнэн аһаҕастык билинэллэр. Төрүт сүөһүлэригэр наһаа күүстээх сэлиэксийэлиир үлэни ыытаннар, барыларын биир өҥнөөх-талалаах боруода оҥорон кэбиспиттэр. Дьыала ол өҥҥө сытар буолбатах Сүөһүлэрин айылҕатыгар кэһиллии таһаарыллан, иммунитеттара эстэн хаалан, ыарыы турдар эрэ бары ыалдьаллар, өлүү-сүтүү даҕаны үгүстүк тахсар үһү. Бэйэлэрин алҕастарыттан үөрэнэн буолуо, эстэн эрэр аборигеннай сүөһүлэргэ ураты интэриэстээхтэр. Абориген сүөһү — айылҕа оҕото. Бэйэтэ бэйэтинэн, хайдах айыллыбытынан сылдьыахтаах, ууһуохтаах-тэнийиэхтээх диэн түмүгү оҥороллор.

Саха төрүт ынах сүөһүтэ, ийэ өттүн ДНК-нан, тураан-монгуол боруодаҕа киирэр. Эр киһиэхэ эрэ баар игрек-хромосоматынан Черногория сүөһүтүгэр чугасаһар. Тас дьүһүнүнэн Исландия сүөһүтүгэр маарынныырын бэлиэтииллэр. Тураан-монгуол боруода сүөһү Монголияҕа, Кытайга, Кэриэйэҕэ, Дьоппуонньаҕа баара биллэр. Оттон Сибиирдээҕи тураан-монгуол боруода сүөһү соҕотох көрүҥэ саха ынаҕа эрэ баар.

Финнэр төрүт сүөһүлэрин аборигеннай фонда быһыытынан туталлар. Биһиги билиҥҥи балаһыанньабыт эмиэ итинник. Өскөтө төрүт сүөһүбүтүн зоопарка кыылын курдук көрдөрүүгэ диэн туппакка, ахсаанын хаҥатыахпытын, олоххо дьиҥнээхтик төнүннэриэхпитин баҕарар буоллахпытына, сөптөөх бааза оҥорон, производство тэрийиэхпитин наада. Кыра, кыараҕас ыырдаах да буоллун, кэлин көстөн иһиэ. Саха ынаҕын үүтүнэн оҕо саадтарын, оскуолалары, спорт тэрилтэлэрин хааччыйыахха. Кэлин ыалларынан, нэһилиэктэринэн тарҕанан бардаҕына, ол буолуо этэ саха ынаҕа олоххо хаттаан төннүүтэ.

Бу кэпсэтииттэн сиэттэрэн, түмүккэ тугу этиэххэ сөбүй? Саха ынаҕа сир үрдүттэн эстэн, симэлийэн эрэр туспа боруода сүөһү быһыытынан, судаарыстыба уонна кини наукатын харалтатыгар киирбитэ 15 сылыгар барда. Үлэ барбат буолбатах, тустаах эппиэтинэстээх дьон күн бүгүн үлэлии-хамсыы олороллор. Тус бэйэм саха ынаҕа хараллан турар икки сиригэр сылдьыбытым. Кыстыыр хотоннорун, мэччийэр сайылыктарын көрөн баран, туораттан санаам кэхтибитэ. Саха ынаҕын бүгүҥҥү кытаанах балаһыанньатыгар наука ылар суолтата туохтааҕар да улахан буолуохтаах этэ. Сүөһүбүт наука ирдэбиллэринэн хааччыллыытын туһунан туһааннаах испэсэлиис санаатын иһиттигит. Кэнэн санаабар, сахабыт ынаҕа науканан салайтарыыта ,баҕар, арыый да тыыппалааҕа дуу диэн толкуйдаах этим. Кураанах эбит.

Ама, саха ынаҕын миэстэтэ зоопаркаҕа эбитэ буолуо дуо? Төрүт баайын эһэр туһунан үөһээҥҥи уурааҕы истигэн норуот улгумнук толоруоҕуттан, 50-80 сыллар устан аастылар. Ол уураах кэмигэр чиэстээхтик толоруллубута. Аны билигин төрүт сүөһүтүн чөлүгэр түһэриигэ норуот бэйэтэ ылсар кэмэ кэлбитэ буолаарай?

Прокопий ИВАНОВ.