684 ырыанньыктаах Мариса Евсеевна

Олунньу ый 6-с күнүгэр Мариса 68-с хаарын этэҥҥэ бэлиэтээн ааспыт. Ити эттэххэ дөбөҥ. Кэргэнэ Васильев Семен Гаврильевич үйэтин тухары аатырбыт механизатор, хоһуун тырахтарыыс «Чемпион-тракторист» аатын 1976 сыллаахха ылар чиэскэ тиксибит, 1971 с. көҥүл тустууга ветераннарга чемпионнаабыт, 1970 с. оройуоҥҥа ыытыллыбыт ветеран ыаллар 1-кы спартакиадаларыгар «Эһээ, эбээ, сиэн» диэн эстафетаҕа бастакы миэстэни ылан ыал үөрүүтэ үрдээбиттээх. Кинилэр 4 оҕолоро – Евгений, Матрена, Вера, Петр билигин бэйэлэрэ эмиэ ыал аҕалара, ийэлэрэ буолан, оҕолору төрөтөн-иитэн, атахтарыгар туруортаабыт, аҕалаах ийэлэригэр уон биэс сиэни, үс хос сиэни бэлэхтээбит дьон буолбуттар. Мариса Евсеевна олоҕун аргыһын кэриэстээн, «Сэмэнчикпин хайгыыбын» диэн ахтыы кинигэ таһааттарбыта олус кэрэхсэбиллээх.

Төрүөҕүттэн бэриллибит Мариса диэн аата да дьикти. Чурапчы Чакырыттан силис тардан сайдыбыт, айар-суруйар дьоҕурдаах, саха литературатын классига Эрилик Эристиин “Бурхалей” диэн чулууттан-чулуу сонуннардаах сэһэҥҥэ Мариса уобараһын умсугуйан аахпыт балыыһа үлэһитэ иҥэрэн үйэтиппит аатын бу очерк геройа Мариса Евсеевна чиэстээхтик сүгэ, ону өссө тупсара сылдьарын үөһэ этэн-кэпсээн аһардыбыт. “Элбэх оҕолонуу уонна эбиитин өссө элбэх сиэннэнии бэтэрээнэн эрэ буолбат социальнай даҕаны, демографическай уонна патриотическай тыын баарын туоһутунан буолар!”— диир үгэстээхпин.

САХА ЫАЛА диэн өйдөбүл тыын боппуруоска кубулуйбута ыраатта. Онтубут ыараханнык быһаарыллар проблема курдук үйэтэ кэллэ. Сааскы халаан уутун кэнниттэн от ыйын саҕаланыыта окко киирии муҥутаан турдаҕына, аны атырдьах ыйын маҥнайгы күннэриттэн хара уу халыйан ходуһалар ууга барыылара уустуктары таһаарара сыл аайы эбиллэн иһэргэ дылы буолла. Ол оннук балаһыанньалартан чаҕыйбакка, Мариса Евсеевна төрөппүт уолаттара тракторга олороот, массыынаны собуоттаат оттуу-мастыы барыылара баар чахчы. Отуччаҕа чугаһыыр ынах сүөһүнү үгэс үктэллэригэр тирэнэн көрө-истэ, бүөбэйдии да сылдьаллара элбэҕи этэр эбээт. Аны от үүнэр кэмигэр хахсаат тымныы тыаллар сабыта түһэн, күөх от барахсан бытыгырыы үүнэн силигилиирэ да сыл аайы ахсааннаах буолла. Ону ол диэбэккэ, САХА ЫАЛА – Мариса Евсеевна уолаттара-кыргыттара, улааппыт сиэннэрэ (бэл үстүү сиэнэ тэҥинэн Арассыыйа аармыйатыгар сулууспалаан кэлбиттэр) кэтэх хаһаайыстыба чэрчитинэн үлэлииллэриттэн, үүтү-хайаҕаһы булуталаан туһалаах дьарыктарын булан олорууларыттан ийэ, эбээ киһи үөрэрэ кэмнээх буолуо дуо ?..

Дьиэ ис- тас үлэтин үмүрүтэлии охсоот, 15 сааһыттан саҕалаабыт дьарыгын: саха ырыаларын биир сиргэ түмүү, араас паапкаларынан наардааһын, өссө эбитэлээн иһэр коллекционер аатын сүкпүтэ номнуо үйэ аҥаарыттан ордубута үһүс сылыгар барбыт эбит.

2015 сыл сэтинньи ыйыгар бэчээккэ “Саха ырыаларын антологията” диэн хап-халыҥ уонна улахан кинигэ “Маҥнайгы томун” Андросов Виталий Тимофеевич, Егоров Алексей Васильевич, Семенова Тамара Николаевна хомуйан таһаарбыттара. Ол кинигэҕэ Мариса Евсеевнаҕа анаан махтал тылларын анаабыттара баар: “Уус-Алдан Тулунатыгар олорор, өр кэмҥэ сопхуоска, сельсовекка буҕаалтырынан үлэлээбит II Лөгөй нэһилиэгин олохтооҕо Мариса Евсеевна Васильева тус бэйэтин сүрэҕин баҕатынан сүүрэн-көтөн, Адам Скрябинтан уонна Федор Корниловтан саҕалаан, барыта 430 устуука  типографияҕа бэчээттэммит ырыанньыктары, ырыа туһунан 18 тиэмэҕэ арахсар сүүнэ матырыйаалы муспута, харайбыта, харыстаабыта, таҥмыта киһини сөхтөрөр”.

Мариса Евсеевна кинигэлэрин быыстапкалара “ Ырыа — олох аргыһа”, “Ырыа-тойук дьикти алыба” уо.д.а. ааттарынан бар дьон ортолоругар умсугуйуу долгуннарын арҕастарыгар сыыдам сырыылаах айар тыытынан хаста-хаста Уус-Алдан усталаах туоратыгар талаан дайбаахатын көмөтүнэн кэллэ-барда, айаннаата аххан этэй ?!. Олору аахпыта, алта уонча быыстапкаҕа кыттыбыт эбит. Олор норуокка улахан туһалаахтарын тустарынан 1992 сылтан ылата – ол аата үйэ чиэппэрэ кэмнэргэ этэн-тыынан, ыстатыйалары ыпсаран, сурукка-бичиккэ киллэртээн кэлбитин сөҕөбүт-махтайабыт эрэ. Кини 2005 сылтан бэттэх суруйталаабыт темалара манныктар: культура сонуннара, оҕуруоту олордуу (Мариса Евсеевна бэйэтин оҕуруотугар араас оҕуруот астарын тыыкыбаҕа тиийэ, араас сибэккилэри гладиолуска тиийэ хото үүннэрэр), олох-дьаһах сайдыытын уонна тупсуутун тустарынан сэргэх кэпсээннэр.

Мариса Евсеевна дэгиттэр талаана арыллыбыт уонна салгыы сайдыбыт эйгэлэрэ манныктар:

 – Уус-Алдан оройуонугар олохсуйбут «Умсулҕан» диэн коллекционердар түмсүүлэрин биир тутаах чилиэнэ;

 – «Эркээйи» түмсүү бэрэссэдээтэлэ;

– «Мүрү саһарҕата» хаһыат общественнай корреспондена.

Ити этиллибити, бэлиэлэри кытта бииргэ бэриллибит дипломнарынан бигэргэтиэм этэ:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин уус-ураннык айар сайдыытыгар өҥөлөрүн иһин;

Уус-Алдан социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар өҥөлөрүн иһин;

Уус-Алдан культурата сайдарыгар өҥөлөрүн иһин;

Коллекциялааһын сайдыытыгар өҥөлөрүн иһин;

Махтал суругунан наҕараа­далыырга “Мүрү саһарҕата”, “ДоброДум” хаһыаттар общественнай корреспонденын, Уус-Алдан социальнай, демографическай эйгэтигэр элбэх кылаатын учуоттаан, 4 оҕо амарах төрөппүтүгэр, 15 сиэн эбээтигэр уонна үс хос сиэн элэккэй эбээлэригэр.

Итиниэхэ майгынныыр маҥнайгы миэстэлэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүнэн үгэскэ кубулуйбут “Булчуттар”, “Балыксыттар” күрэхтэригэр хотоҕостуу субуллан утуу-субуу ситиһиллэн испиттэрэ биллэр. Ол курдук оройуоннааҕы спартакиадаларга, ветераннар ортолоругар чулууттан чулуу ситиһиилэрэ киһи ааҕан сиппэт элбэхтэрэ киһини сөхтөрөр.

Оттон 2009 сыл түмүгүнэн Уус-Алдан улууһун үрдүнэн Мариса Евсеевна “Бастыҥ селькор” диэн чыпчаал ааты ылары ситиспитэ элбэҕи кэпсиир.

«Саха ырыата» диэн тиэмэҕэ бүтүн биир ыскаап иһигэр толору коллекцияларын көрөн киһи сөҕөр-махтайар.

Кинигэлэриттэн ураты дьарыгын астына көрдүбүт. “Играй гармонь, живи частушка” тиэмэлэргэ фарфоровай статуэткалары хомуйбутун уруйдаан уонна умсугуйа одуулаан көрөөччүлэр куруук сэргииллэрин биллибит.

Хаартыскаҕа «Хормуоскаһыт саллаат» чөҥөчөххө олорон хормуоска тардан эрэрин сэргии уонна бэлиэтии көрөбүт. Статуэтка эчи кээмэйэ, киэбэ миэтэрэ аҥаарын саҕа дии!

Араас музыкальнай инструменнары тутан турар дьоннордоох, кыыллардаах статуэткалара, музыкальнай инструменнарга анаммыт статуэткалара элбэҕин! Аны сахалыы музыкальнай тиэмэҕэ муспут фарфоровай статуэткалара номнуо элбээбиттэр. Ырыаһыттар, олоҥхоһуттар… Олортон сахалыы ырыа дорҕоонноро кутуллар курдуктар.

Мариса Евсеевна сахалыы, нууччалыы, буряттыы ырыанньыгын коллекцията бу күҥҥэ 684 буолбут. Саамай былыргылара латыын тылынан суруллан тахсыбыттар. 1935 сылга тахсыбыт ЬRЬАNJЬК аннынан ХТЗ трактордар сир хорута сылдьаллара көстөр. ЫҺыы үлэтэ?!. Былдьаһыктаах кэмнэр. Сиик саптарыы – күнүстэри-түүннэри күргүөм үлэ күүрүүтүн көрөбүт. 1936 сыллаахха тахсыбыт ЬRЬАNJNJЬК тас хаҕар суруллубуту ааҕабыт:

Өrөвөlууssуje, Кьһьl Aarmьja, qolguos, qomsomuol, pijenier ьrьalara

Манан Мариса Евсеевна историческай суолталаах, социальнай уонна культура хайысхалардаах дьарыктарын араҥаларын барбах эрэ сэгэтэ түһэн кэпсээтим.

Түмүктүүр өйдөбүллэр манныктар:

 – Ырыа-хоһоон – биһиги олохпут аргыстара. Ардыгар кинилэр бар дьону сомоҕолуур уратылаахтар, сороҕор дьону-сэргэни түмэр күүстээхтэр.

– Хайа да бириэмэ, хайа да үйэ бэйэтин Үрдүкү Айыылара ыллатар ырыалардаах, таптыыр хоһооннордоох буолар.

– Саха тыллаах омук долгун курдук өйө-санаата үчүгэй ырыаттан өрө түллэр, сырдыкка тардыһар, аллараттан үөһэ диэки дьулуһар.

– Ылбаҕай ырыа, уус-уран тыллардаах хоһоон киһи кутун-сүрүн күүһүрдэр. Холобура. «Манчаары туһунан ырыа» киһи сүрэҕин-быарын ортотунан ааһарын оҕо сылдьыахпыттан ылата бэйэм сүрэхпэр сылаанньыйа соҕус чугастык ылынар үгэстээхпин.

– Ырыа-тойук норуокка олус наадалааҕа уонна туһалааҕа элбэх!

Улахан ыал ийэтигэр, элбэх сиэн, хос сиэн эбээтигэр, республика, улуус киэн туттар общественнигар, ырыа-музыка эйгэтин сүдү коллекционерыгар Мариса Евсеевна Васильеваҕа барҕа махталбын, сүгүрүйүүбүн тиэрдэбин !..

 Николай Корнилов – Сардаҥа.