Ирбэт тоҥ сокуонунан көмүскэниэҕэ

Сылыйыы куттала суоһуур

Учуонайдар быһа барыллаан бу үйэ аҥаарын диэки Россияҕа ирбэт тоҥ билигин ылар иэниттэн биэс гыммыт биирэ эрэ хаалыа диэн билгэлииллэр. Россия айылҕатыгар уонна экономикаҕа ити улахан хоромньулаах буолуон сөп, ол эбэтэр дойду сирин иэнин 65 бырыһыана ирбэт тоҥҥо тайаан сытар.
Саха Өрөспүү­бүлү­кэтин Судаа­рыс­ты­баннай Мунньаҕын сир сыһыанна­һыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев кэнники уон сылга Арктика климатын уларыйыыта уопсай аан дойдуга буоларыттан 3-4 төгүл түргэтээбитин эттэ. Ол курдук, кини кэнники 50 сылга салгын орто температурата Цельсийинэн 2,1 кыраадыс үрдээбитин иһитиннэрдэ.
Тоҥ араҥа ириититтэн сир үрүт ара­ҥатын туруга уларыйар, ол инженернэй тутуулар, олорор дьиэлэр уйар кыахтарын намтатар, саахал тахсар куттала үөскүүр.
Ааспыт үйэ кэнники уон сылыгар ирбэт тоҥ зонатыгар тутуулар олохторо тэҥэ суох хамсааһыныттан алдьаммыт-кээһэммит дьиэ ахсаана улааппыт: Норильскайга – 42 бырыһыан, Дьокуускайга – 61, Амдермаҕа – 90 бырыһыан. Игаркаҕа, Диксоҥҥа, Бүлүүгэ тутуулар 60-ча бырыһыаннара хамсаабыт, 100 бырыһыан – Таймыыр национальнай бөһүөлэктэригэр, 40-ча бырыһыан – Воркутаҕа. Норильскайга 300 кэриҥэ тутуу алдьанан-кээһэнэн, көтүрүллүбүт.

Ороскуоттаах ирбэт тоҥ

Россия сокуоннарыгар бүгүҥҥү күҥ­ҥэ тоҥ араҥаны, ол иһигэр Арктикаҕа, харыстааһын боппуруостарын быһаччы сүрүннүүр нуормалыыр аактар суохтар. Ол иһин регионнар ити балаһыанньаҕа бэйэлэрэ сабыдыаллыы сатыыллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2017 с. ахсынньытыгар парламент ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыммыта. Саха сирин сокуону оҥорооччуларын өссө биир хардыытынан федеральнай сокуон барылын оҥоруулара буолла. Ити сокуон дьайыытын кинилэр Арктика зонатыгар бүтүннүүтүгэр тарҕатар баҕалаахтар.
Сэбиэт чилиэннэрэ дьүүл­лэһии кэмигэр ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан федеральнай сокуон айылҕа ураты көстүүтүн харыстыырга көмөлөһүөҕэ, ол аата Арктика зонатыгар энергетика уонна тырааныспар суолталаах бырайыактарын олоххо киллэриигэ тирэх буолуоҕа диэн санааны кытта сөбүлэстилэр. Арктика зонатын билгэлэнэр баайа 100 млрд туонна ньиэпкэ тэҥинэн сыаналанар. Ол эрэн, бу кэтирээһиннэргэ климат уларыйыыта кэнэҕэс сырьену хостооһуҥҥа улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.
Хостуур тэрилтэлэр дааннайдарын быһыы­ты­нан, Ханты-Мансийскай автономнай уокурукка ньиэп үөскүүр сирдэригэр сир араҥата уларыйыытыттан сыл аайы ортотунан 1900 кэриҥэ саахал тахсар. Оттон турбалар үлэлэрин хааччыйыыга уонна ирбэт тоҥ уларыйыытын түмүгэр хоромньуну туоратыыга 55 млрд кэриҥэ солкуобай ороскуоттанар.
Ирбэт тоҥу харыстааһын бөдөҥ бырамыысыланнас комплекстарын тутууга наадалаах диэн ааҕар Арктикаҕа уонна Антарктикаҕа Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, Федерация Сэбиэтин оборонаҕа уонна куттал суох буолуутугар кэмитиэтин чилиэнэ Вячеслав Штыров.
Соторутааҕыта ньиэп, гаас салаатыгар өс­сө биир улаханнык үөрэтиллэ илик “өстөөх” баар буолла: тоҥ сир ириитигэр сүүнэ улахан кээмэйдээх метан тахсар. Итинник сиртэн тахсыыта 2014 сыл сайыныгар Ямалга буолбута. Туундара иэнигэр 60 миэтэрэ диаметрдаах боруоҥка үөскээбитэ. Ардыгар маннык көстүүлэри кытта умайыы буолар. Сенатор санаатынан, итинник көстүүлэри эрдэттэн билгэлиир туһугар судаарыстыба өттүттэн мониторинг уонна хонтуруол ирдэнэр.
Арктиканы туһаҕа таһаарыы бырагырааматын олоххо киллэриигэ эппиэтинэстээҕинэн Тутуу, Айылҕа харыстабылын уонна Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэлэрэ буолуохтаахтар. «Объектар туруктаах буолууларын кыһалҕатын быһаарыыга анал бырайыактар наадалар. Маныаха Арктиканы туһаҕа таһаарыыга салайынар сүрүн бириинсибинэн “буортулаама” буолуохтаах», — диэн бэлиэтээтэ Штыров.
Мунньах кыттыылаахтара Арктика тулалыыр эйгэтин харыстааһыны кытта сибээстээх нуормалыыр аакталарга көннөрүүлэри Бырабыыталыстыба көҕүлүүрүгэр, онон Россия ирбэт тоҥун харыстааһыны хааччыйарыгар сүбэлээтилэр.
Оттон Тутуу уонна Айылҕа харыстабылын министиэристибэлэригэр тоҥ сир араҥатын туругун ыраахтан кэтээн көрүү ньымаларын оҥороллоругар сүбэлэннэ.