Тимир аппын миинэммин

Киһи сыаллаах буолуохтаах. Сыаллаах киһи санаабытын ситиһэргэ турунна да, туохтан да толлубат, туохтан да иҥнибэт.

Хайдах саҕаламмытай?

Суруналыыс киһи түргэн-тарҕан буолара ирдэнэр. Былырыын бэс ыйын 1 күнүгэр бэлисипиэт атыыласпытым. Онтон ыла дьиэбиттэн үлэбэр сырыым быдан сыыдамсыйбыта. Бастаан утаа аҕылаан-мэҥилээн кылгас да устаҕа тылбын былас соһон кэлээччи этим. Ол да буоллар киһи этэ-хаана ноҕуруускаҕа үөрэнэр буолар эбит. Кылаабынайа, тиһигин быспакка дьарыктаннахха, сүрдээҕин эбиллэҕин, ыырыҥ кэҥиир.

Быйыл биһиги хаһыат эрэдээксийэтэ Улуу Кыайыы 75 сылыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын 25 сылыгар уонна биһиги “Ил Түмэн” хаһыаппыт 20 сыллаах үбүлүөйүнэн Кэҥкэмэ үрэххэ дылы велопробег тэрийэргэ соруннубут.

Биһиги кэлэктиипкэ икки киһи, Александра Бурнашева (суруналыыс) уонна Николай Корякин (экономист) уруккуттан бэлисипиэт тэбэллэрэ. Иккиэн баай уопуттаах буолан, сырыылара да киэҥэ, бэлисипиэт иэмин-дьаамын да билэллэрэ сөхтөрөрө. Кэлин мин “кыбылла” түһэн, куорат иһигэр-таһыгар бииргэ сылдьар буолбуппут.

Ус кыһыны быһа сылдьыахха диэн тэбэнэттээх санаа Коляҕа киирбитэ. Кыһынын бэлисипиэт тэбэр манан аҕай судургу буолбатах. Үс төгүл сэниэҕин барыыр, техническэй өттүнэн көрүүнү-харайыыны ирдиир буолар эбит. Тимир аата тимир – тоҥор, тостор, тэстэр түгэннэрин аахпатахха, кыһыннары да бэлисипиэтинэн сылдьыахха сөп. Массыына курдук арыытын-сыатын уларытан, кыһыҥҥы көлөһөнү кэтэрдэн баран тохсунньу томороон тымныытыгар, ахсынньыны аахсыбакка, тоҥон-хатан (буһан-хатан да диэтэххэ сыыспаппыт — кыһыннары бэлисипиэт тэбэргэ тоҥоргунааҕар буһарыҥ элбэх этэ) күн бүгүҥҥэ дылы тимир аппытын мииммитинэн хара сиргэ үктэммиппит.

Кылаабынай эрэдээктэрбит Наталья Попова биһиги тимир аттаах сырыыларбытын билэр буолан, Улуу Кыайыыга, итиэннэ парламент уонна хаһыат үбүлүөйүгэр сыһыары тутан велопробег тэрийдэххэ диэн этии киллэрбитин, олус үөрэ истибиппит. Ол санаабытын толорорго туруммуппут.

Бииргэ үлэлиир дьоммутун көҕүлээн, хамаандабытыгар сэттэ киһи буола эбиллибиппит. Билигин сэттиэн бэлисипиэт атыылаһан, үлэ чааһын кэннэ биитэр өрөбүллэргэ кыра-кыралаан бастаан куорат устун, онтон куорат таһынааҕы бөһүөлэктэргэ тахсыталыыр буолбуппут.

Тоҕо Кэҥкэмэ диэҥ?

1983 сыллаахха Виталий Миронов диэн геолог киһи Дьокуускайтан Дьааҥы хайатын бэлисипиэтинэн  уҥуордуур санаатын олоххо киллэрбитэ. Төрдүө буолан, ол иһигэр биир дьахтар, муус устарга — хаары-силлиэни аахсыбакка, Дьааҥы хайатын дабайбыттара. Кинилэр бу сырыыларын Улуу Кыайыыга анаабыттара. Бу санаатахха, сүрдээх да харса суох быһыы эбит. Киһи сөҕүөн курдук. Оччотооҕу бэлисипиэт билиҥҥи курдук барытыгар бэлэмнээх, араас моһуоннаах буолбатах эбээт!

Виталий Егорович билигин «Кэҥ­кэмэ» заповедникка егерь. Бу улуу сырыыларын туһунан Виталий Мироновтан бэйэтиттэн истээри Кэҥкэмэ диэки айанныыбыт диэн быһаарыммыппыт.

Бэлэмнэнии

Биллэн турар, биһиги, “офис олохтоохторо”, итинник уһун уустук сырыыттан айаммытын саҕалыырбыт сатамматын билэрбит. Велопробег кыттааччылара улахан аҥаарбыт кыыс аймах буолар чинчилээҕэ. Кэҥкэмэҕэ тиийдэхпитинэ да улахан кыайыы буолар диэн билэрбит. Онон сыыйа-баайа бэлэмнэнэн саҕалаабыппыт. Быыс булларбыт да бэлисипиэппит үрдүгэр түһэрбит. Куорат эҥэр ГРЭС-2, Хатас, Маҥан, Хаҥалас хайатыгар, Пригороднай оройуонугар, уо.д.а. айаннаан тиийэ сылдьыбыппыт.

Бу сырыыларбытын Ил Түмэн аппараатын үлэһитэ Гаврил Уваровскай сэргии көрөн, бэйэтин хамаандатын кытыарарга ыҥырбыта. Инньэ гынан хамаандабыт хаҥаабыта.

Ити курдук, сыал туруоран, дьоммутун көҕүлээн, айанныыр күммүт бу тирээн кэлбитэ. Тэрээһин өттүгэр үгүс күчүмэҕэйдэр бааллара да, ону кэпсии турдахха, кэпсээним бүтэр уһугун көрүөм суоҕа диэн, көтүтүүм.

Кэҥкэмэ, кэтэс биһигини!

Сарсыарда инньэ 7 ч ойон туран, малбын-салбын хомунан, мустар сирбитигэр Ленин болуоссатыгар туруннум. Бэлисипиэтим уруулугар чэй оргутар биэдэрэм биэтэҥнии, көхсүбэр маллаах рюкзагым хам баттыы истэ. Тиийбитим, хамандыырбыт Коля хайы-үйэ хамсанан ырааппыт, малы-салы таспыт, кыттааччылар бары кэлбиттэр. Уопсайа 8 киһи: Ил Түмэн аппараатыттан – Вячеслав Плишкинов, Сергей Паршинцев, Айсен Еремеев, биһиги хаһыаттан – Николай Корякин, Дьулус Борочков, Александра Бурнашева, Татьяна Васильева уонна мин.

Велопробегы арыаллыы диэн редакторбыт Наталья Попова дьүөгэтинээн Нина Ивановналыын кэннибититтэн турун­нулар.

Айаммыт бэрт тэтимнээхтик саҕа­ланна. Утуу-субуу субуруһан куораттан тахсан бардыбыт. Саамай уһун дабаан — Бүлүүлүүр тракт бу тиийэн кэллэ. Онно бары тэппитинэн таҕыстыбыт. Бу кыайыыга биир үктэл буолла диэн күлүкпэр имнэнним.

Суолбут көнө асфальт бүрүөһүннээх буолан, нэксиэ диэни билбэккин. Сыыйылыннары тэптэр-тэбэн истэххэ, санааҕар, ханна баҕарар тиийиэх курдуккун.

Ол да буоллар суол ортотуттан дьонум сорох-сорохтор биллэ сылайбыттара көһүннэ. Тэҥ колоннанан буолбакка, ким кыахтаах иннин диэки дьулуруйда, ким сылайбыт тэтимин бытаарта.

Уопуттаах бэлисипэдьиистэр Слава, Сергей ыппыт охтуу инники тэбэ турдулар, биһиги урут-уруккуттан былааннаабыппыт курдук, колоннабытын ыспакка айаннаатыбыт. Коля кэннибититтэн барыбытын көрө-истэ, хонтуруоллуу истэ. Хас 10-ча км аайы тохтоон, уу иһэн, кыратык үссэнэн сэниэ эбинээт, эмиэ Кэҥкэмэ диэки тэбинэбит.

Күн-дьыл да үчүгэйдик туран биэрдэ, кыра тыал буспут-хаппыт дьону сөрүүкэтэ истэ.

3,5 чааһынан 47 км Кэҥкэмэ муостата иннибитигэр көһүннэ.

Кэҥкэмэҕэ

Кэҥкэмэ үрэҕэ бултааҕынан-алтаа­ҕынан, балыктааҕынан биллэр. Дьон-сэргэ олус сөбүлээн сынньанар сирэ.

Тиийдэ тиийээт, эт киһи элэйэр диэбиккэ дылы, сынньанар аакка бардыбыт. Ким сөтүөлээн, ким шашлык буһаран, ким сытан сынньанна.

Наталья Романовна ийэбит кэриэтэ барыбытыгар ас астаан, минньигэс миининэн, итии чэйинэн күндүлээтэ. Балыктааччы балыктаата. Үс ылбайы хаптаран үөрүүм муҥура суох. Дьулус эмиэ икки балыктаах.

Ити курдук үөрэ-көтө сынньанан, ирэ-хоро кэпсэтэн, кылаабынайа, сыалбытын ситиһэн, бары эгди буоллубут. Дьокуускайга ким бэлисипиэтинэн төннөр диэн боппуруоска, алта киһи иэмэ-дьаама суох сөбүлэстэ.

Бастаан утаа 50-чэ биэрэстэни тиийэрбитин да саарбаҕалыыр эбит буоллахпытына, төннөргө холбоон 100 км буолара, тоҕо эрэ, барыбытын күөдьүттэ.

Төннөр диэн туспа остуоруйа

Өскөтүн барарга тыалы кытта тыал буолан тиийбит эбит буоллахпына, төннөргө букатын атын хартыына. Баҕар, бу мин тус санаам буолуо, ол гынан баран төннөр уон төгүл ыарахан.

Саас-сааһынан кэпсээтэххэ. Кэҥ­кэмэ үрэх сыырын дабайан тахсаат, тимир аппын миинним эрээри, атахпар уулаах ыаҕастары баайбыт курдук. Көтө-дайа тэбэр бэйэм нэһиилэ педалы баттыыр курдукпун. Бэлисипиэтим көлөһөтүн тыына тахсыбыт дуу диэн, бэл, бэрэбиэркэлээн көрдүм. 50-ча км тура тэбинэн кэлбит киһи быччыҥа хос ноҕуруускаҕа хам ылар быһыылаах. Уонча биэрэстэни бараары чуурбун биэрэ сыстым. Кыайан куоракка тийиэм дуо диэн санаалар кииртэлээн бардылар. Оннук санаа киирдэ да, быстараҕын диэн бэркэ билэр буолан, хайа кыалларынан санаабын бөҕөргөтө истим. Муҥ саатар, эр дьон ыккардыгар соҕотох буолан, ону ааһан бэлисипиэтим көлөһөтүн кээмэйэ кытта кыра буолан, тэҥэ суох киирсиигэ ылсыбыппын сэрэйдим. Ол да буоллар, хамаандалаах буоллаҕым дии. Миигин хаалларан барбаттар, өскөтүн көмө наада буоллаҕына, бырахпаттар диэн чопчу билэр буолан, тэтиммин ыһыктыбакка, дьүккүйэн истим.

Суолбут ортото буолла. Күн саҕахха чугаһаата. Бэлисипиэтим барахсан сыыры тахсар, түһэр, көлөһө тыаһа суп-сурдурҕас. Ол иһэн инники иһэр табаарыстарым көхсүлэрэ күн уотугар туртаҥныыр. Көрдөхпүнэ, инники иһээччилэр чугаһыырга дылы буоллулар. Онтон тэптэн дуу, иккис тыыным аһылыбыкка дылы буолла. Хантан кэлбит күүс буоллаҕай, кистээбэккэ эттэххэ, күрэхтэһиэх санаам уһугунна. Тэтиммин эбэн биэрдим уонна икки уолу ситэн аастым. Онтон бэйэм соһуйдум.

Куоракка чугаһаатах ахсын үөрүүм үксээн истэ, сырыыбыт да сыыдамсыйда. ГРЭС-2 кэннэ уһун сыыры сырылаан түһэр туспа өрөгөйдөөх буолла. Дьокуускай бу нэлэс гына түстэ.

Алтыа буолан: Слава, Сергей, мин, Коля, Дьулус, Айсен — маннык уочаратынан куораты буллубут.

Сырыы кэннэ санаалар

Дьулус Борочков: Тус бэйэм бу велопробегы икки тэҥ уһуннаах, биир маршруттаах эрээри букатын тус-туспа быһыылаах-майгылаах сырыыга аҥаар­дыыбын. Кэҥкэмэлиир суолга бэлисипиэтим сыыйылыннаран үчүгэйэ — сорох ардыгар көтөн иһэргэ тэҥнээх, сороҕор уунан устан иһэр курдук асфальт устун барара. Бэйэм тугу да гыммакка, олорсон эрэ иһэр курдугум. Онтон төннөр суолбар букатын атын хартыына. Тимир атым тута ыараан, таһаҕас тэҥэ буолбута. Ол таһаҕаска бэйэм туспа ыйааһын буолан олорон, бүтэһик кыахпынан педальбын үктүү сатыырга дылым. Ол да буоллар бэйэбин бэйэм тургутар санааттан, мөлтүүрү-ахсыыры суох оҥорон, биэтэккэ тиийбитим. Кэлин санаатахха, бу улахан кыайыы эбит. Хайдах да ыарахан буоллун, кэннинэн кэхтибэт, күүстээх санаа баһылыыр оруоллаах.

Айсен Еремеев: Наталья Рома­нов­наҕа, Гаврил Гаврильевичка, “Дьокуускай- Кэҥкэмэ- Дьокуускай ” велопробегы тэрийбит дьоҥҥо улахан махталбын тиэрдэбин! Олус диэн дуоһуйдум, астынным. Бэйэ-бэйэбитин билсибэт дьон манна түмсэн, биир киһи курдук биир сыалы ситиспиппититтэн, доҕордоспуппутуттан олус үөрэбин. Велопробег кэмигэр урут-уруккуттан билсэр дьон курдук эйэ-дэмнээхтик сырыттыбыт. Маннык сырыылар дьону-сэргэни, итиэннэ биир дьыала туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар дьону олус күүскэ түмэллэр эбит. Бу велопробег үтүө үгэскэ кубулуйан сыл аайы тэриллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

* * *

Былырыын баччаларга 100 км бэлисипиэтинэн эргийэн кэлиэҥ диэбиттэрэ буоллар итэҕэйиэм суох этэ. Онон барыта киһи баҕатыттан, сүрэхтээҕиттэн, бэлэмнэнэриттэн уонна күүстээх санаатыттан, ис туругуттан тутулуктаах эбит.

Уопсайынан эттэххэ, бэлисипиэттиин доҕордостоххо, өрүү көҕөрбүт атахтаах да буолларгын, сэргэх сирэйдээх, уоттаах харахтаах сылдьаргын эрэннэрэбин.

P.S. Маннык киһи уйанын-хатанын тургутан көрөр сырыылары дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатар, холобур оҥорор буоллар, чөл олоххо, эти-хааны чэбдигирдиигэ олук ууруллуо этэ. Онон күндү ааҕааччыларбытын, Ил Түмэн дьокутааттарын, үлэһиттэрин инникитин да биһиги ыытар тэрээһиммитигэр хото кыттаргытыгар ыҥырабыт.

Ирина ХАНДЫ