Бигэ сүрүннээх хаһыат ааҕааччытын булар

«Ил Түмэн» хаһыат үлэлээн кэлбитэ 20 сылын туолла. Хаһыат историятыгар уонна олоҕор сыһыаннаан, күлүм гынан хаалар чыпчылҕан түгэн. Оннугун да иһин, хаһыат айыллыбыт аналынан, аныгы кэмҥэ саха барылааманын лиэтэпиһин төрүттээһиҥҥэ бастакы омоон суолу үктээбит үтүөлээх диэтэххэ, улахан дарбатыы буолуо суоҕа.

Одоҥ-додоҥ, ойом-со­йом быһыта тардан, өссө эбиитин сыы­һалардаах-халтылардаах да буолуо буоллар, үлэлээн кэлбит хаһыатым туһунан кэмчи кэпсээним маннык.
Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара урут да, хойут да ахтан хаалларбыттарынан, саҥа барылааман норуокка быһаччы тахсан, бэйэтин үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэр, аахтарар, көрдөрөр анал тиһиктэнэр (СМИ) туһунан боппуруоһу дьирээ­лэһиилээхтик туруорсан барбыта. Баар быһыы-май­гы онуоха бэйэтэ күһэй­битэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү бэрэстэбиитэллээх бы­лаа­һын үлэтин-хамнаһын систиэмэтэ суох эрэ буолбакка, ааһан иһэн күдээринэ, өссө аһара түһэн кэлтэйдээһиннээхтик, баайсыылаахтык сырдатыы нуормаҕа кубулуйуох майгыннаммыта.
Хаһан да, ханна да былаас былдьаһыылаах, күөнтэһиилээх буолара – кини айылҕатын, өссө бөлүһүөпүйэтин кытта ситимнээх. Былаас куһаҕаныттан дуу эбэтэр бэрдиттэн дуу ол тутулуктаммат. Сиэрдээх былааска сөптөөх быһыы-майгы сыыйа-баайа хайаан да оннун булар.
1999 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр «Ил Түмэн» хаһыат бастакы нүөмэрэ күн сирин көрбүтэ. Суруналыыстыка эйгэтигэр син балачча кэмҥэ үлэлээбит үөрүйэхпэр олоҕуран эттэхпинэ, саҥа хаһыаппыт чэпчэки уонна сырдык тыыннаах этэ. Ону, бастатан туран, кэлэктиибэ сүнньүнэн эдэр, олох обургу хаҕыс илиитинэн өссө «үлбүрүйэ илик», ол быһыытынан ситэ «буорту буола илик» дьон мустубутунан быһаарыахха сөп буолуо. Саамай кылаабынайа, барылааман айыллыбыт айылгыта, дэмэкирээтийэлээх төрүтэ, үйэлэргэ тутуһуохтаах уонна салайтарыахтаах, хайа да түбэлтэҕэ киэр тибиллибэт, хаалбат үрдүк сыаннастара буолар.
Биллэрин курдук, барылааман куолас­тааһынынан, бүттүүн сүбэнэн бүтэһиктээх быһаарыыны ылынар уорган буолар. Норуот талбыт дьокутааттара маныаха бары тэҥ бырааптаахтар уонна куоластаахтар. Биирдиилээн дьокутаат эбэтэр бөлөх дьокутааттар быһаарыылаах боппуруоска куоластааһынынан кыайтарар да түгэннэригэр, бэйэлэрин санааларын, толкуйдарын, этиилэрин аһаҕастык туруорсар, туруулаһар кыахтаахтар, онно толору бырааптаахтар. Оттон итинтэн атын түбэлтэҕэ, үрдүкү былаас атын кэбиниэтин хайа эрэ тойонуттан, үрдүк сололооҕуттан ыга күргүйдэнэн, кырыктаахтык кынчарыллан, түмүгэр өссө өскө баран хаалар кутталтан ньыкыс гынан биэрэр кыһалҕаҕа кыбылла сылдьыы, төрдүттэн атын сулууспалаах «дьылҕа» буоллаҕа.
Маны тоҕо ахтылларый? Атын барылааманнары билбэтим. Ил Түмэҥҥэ суруналыыс тустаах үлэтин толороругар, кинини кыаһылыы, бохсо, араастаан үтүрүйэ сатааһын биир эмэ түбэлтэтэ таһаарыллыбытын өйдөөбөппүн. 70 дьокутаат хайдах да гынан биир кэккэнэн тэҥҥэ үктээн хаамар кыаҕа суох. Өскөтө оннук кыаллара эбитэ буоллар, киһи курустук сонньуйар эрэ дьыалата буолуох этэ. Ил Түмэн бары ыҥырыытыгар «баппат» дьокутааттар бааллара уонна баар буола да туруохтара. Биһиги, суруналыыстар, бу дьону булгуччу тэҥҥэ тутан сырдатыахпытын наада. Ол биһиги биир эбээһинэспит буолар. Онуоха эмиэ Ил Түмэҥҥэ ким эмэ мэһэйдэспитэ, сөбүлээбэт тылы-өһү быктарбыта, ыҥыран ылан «кэпсэппитэ» төрдүттэн суоҕун бэлиэтиэххэ наада. Киһиэхэ, ол иһигэр суруналыыска эмиэ, кыра наада. Буолартан-буолбаттан барытыттан куттана, дьигиҥнии, сэрэнэ сылдьан суруйа сатааһын туһугар күн накааһа буоллаҕа.
Официальнай судаарыстыбаннай бэчээккэ үлэлээһин бэйэтэ туспа уратылардааҕа уонна уустуктардааҕа толору өйдөнүөн сөп. Тус бэйэбэр сыһыаран эттэхпинэ, оройуон хаһыатыгар, тэлэбиидэнньэҕэ уонна араа­дьыйаҕа, урукку хомунньуустуу «Кыымҥа», «Саха сиригэр» үлэлээбитим. Норуот хаһыата «Сахаада» саамай аатыран тахсар кэмин эмиэ баттаспытым. Хомунньуусуманы хооһурҕатарга, сэбиэскэйи «ыкка быраҕарга» эрдэттэн толору бэлэмнээх киһи этим эрээри, эргэ былаас эстэригэр ол өйүм-санаам, эрдэтээҥҥи «уһаарыллыым» уларыйан биэрбиттэрэ баара. Түмүгэр, үтүөкэннээх «Сахаадаҕа», убаастыыр табаарыспар уонна эрэдээктэрбэр Гавриил Стручковка үчүгэй күүс-көмө буолбакка хаалбытым. Билиҥҥи бэйэм толкуйбар, санаа-оноо уонна үлэлиир настарыанньа өттүнэн, «Ил Түмэн» хаһыакка балачча чэпчэкитик сыстан үлэлээбит курдук сананабын. Ол онуоха ити инники этэн аһарбыт төрүөттэрим олук буолбут буолуохтарын сөп.
СӨ Судаарыстыбаннай Мун­ньаҕа (Ил Түмэнэ) бэйэтэ анал хаһыаттаммыта, тэлэбиидэнньэ устуудьуйаламмыта. Чугастыы уонна билэрдии хаһыакка тохтуур буоллахха, кыайыылаахтык тэриллэрин тэриллибитэ эрээри, биир саамай тутаах уонна уустук боппуруоһа көтүтүүгэ хаалан хаалбыта. Ол – хаһыаты сурутуу дьыалата. Мин, кыра киһи, оччолорго да, билигин да бу дьыала хайдах салаллыбытын билбэппин. Хаһыаты сурутууну тэрийиигэ анал үп-харчы көрүллүбүтэ эбитэ дуу… Саҥа хаһыат сурутуутун боппуруоһа үөһээ да, эрээдэксийэ да салалталарын таһымнарыгар турбутун өйдөөбөппүн. Маныаха сыыстарар буолуохпун сөп гынан баран, дьаныардаах тус сыаллаах үлэ ыытыллыбатаҕа.

Дьиҥэр, ити 90-с сыллар бүтүү­лэригэр, 2000 сыллар саҥаларыгар хаһыаты сурутууну тэрийиигэ балачча хамсатыылаахтык ылсар кыах баара. Дьон-сэргэ куоратынан да, тыанан да ол-бу бассаабынан “ииригирэ” илигэ. Кумааҕы бэчээт өссө да илиигэ сылдьара. Биир тылынан, барылааман хаһыата сурутуута суох хаалан хаалбыта. Маныаха, «Кыым» хаһыаты холобурдуохха сөп. Хаһыат саҥалыы тыыны ылбыт хара бастакы кэмиттэн, күн бүгүнүгэр диэри сурутуутун боппуруоһун бэбиэскэ киинигэр тутар. Бэчээт — ырыынак интеллектуальнай бородууксуйата, ол быһыытынан булгуччу күрэстэһии уонна батарыы үөһүгэр сылдьыахтаах.
Улуустар, онтон нэһилиэктэр дьокутааттарын мунньахтара бастаан тэриллэн үлэлииллэрин саҕана, ханнык да муоҕа-чуоҕа суох, ситэриилээх былаас самалык уорганнара этилэр. Дьокутааттар мунньахтарын сир ахсын баһылыктар салайаллара. Итинник балаһыанньа уһун сылларга салҕанан барбыта. Тыа сирин дьокутааттара, баһан эттэххэ, Ил Түмэннээхтэрин ситэрэн өйдөөбөт да буолуохтарын сөп курдук балаһыанньа эмиэ баара. Дьокутаат, ханнык ыстаатыстааҕыттан тутулуга суох, көхтөөх, наада буоллаҕына кимиилээх бойобуой позициялаах буолуохтааҕа ханнык да мөккүөргэ турбат. «Ил Түмэн» хаһыат сурутааччыта эрэ буолбакка, саамай тыын интэриэстээх дьорҕоот көмөлөһөөччүлэрин кэккэтэ хаҥыырыгар, өрөс­пүүбүлүкэ МТ-рин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын күүстэ­рин көдьүүстээхтик туһаныы кыайтарбатаҕа.
Хаһыат ааҕыллымтыа, ааҕаач­­чыга тиийимтиэ буоларыгар бэрэбиэркэлэммит биир олох кылгас ыллык баар. Ол — “араҕастыйыы”, ол эбэтэр “саһарымтыйыы”. Бүгүҥҥү күн көҥүлүттэн, тугу барытын бииргэ «балбаахтаан» чөкөтөн кэбиһии. Бу маны си буолуохтааҕар таах тыл дэгэтигэр эрэ этиллэр. Дьиҥнээҕэ, ити ааҕааччы өйүгэр-санаатыгар буолбакка, кини айылҕаттан бэриһин­нэрбит сүнньүнэн араас хараҥа кыдьыктарын уһугуннарарга уонна онуоха оонньуурга туһуламмыт, уйулҕаҕа кытта дьайыылаах бэйэтин туһугар угаайылаах кимэн киирии буолар.
Хаһыат бары кэмҥэ итэҕэс­тэри кытта эйэлэһимтиэтэ суох эрдээх позициялаах буолара ирдэнэр. Сөрү-сөптөөх суол, маны ким да утарыа суоҕа. Маннык бигэ сүрүннээх хаһыат булгуччу бэйэтин ааҕааччытын булуоҕа, медиа эйгэтигэр убаастабылынан туһаныаҕа. Ол эрэн, уһун дьоллоох олоҕу киниэхэ ким да, туох да мэктиэлиэ суоҕа. Бу күн сиригэр тутулуга суох туох да суох. Ол иһигэр хаһыат кытары. Ол туһунан тэнийэ барарга ханнык да наада суох буолуо оҥоробун.
Хаһыат эрэдээктэрэ — бу хараабыл хапытаана. Хаһыат хайысхатын, бэлиитикэтин кини оҥорор. Кэлэктиип, суруналыыс үлэтэ-хамнаһа таһаарыылаах буолуута эрэдээктэртэн олус улахан тутулуктаах. Кини тимир хонтуруолуттан уонна суоһуттан-суодалыттан буолбакка, кини суруналыыстарыгар эрэлиттэн уонна итэҕэлиттэн. Баҕа хоту, эрэдээктэр профессионал быһыытынан аптарытыаттаах, тэрийээччитигэр уонна үөһэ турааччыларга тылын ылыннарар, сөптөөх түбэлтэтигэр бэйэтин быһаарыытын көмүскүүр эрдээх санаалаах буолара наада.
Саҥаны, сонуну эппэтим, барыта үчүгэйдик биллэр суолу лэбэйдим. Олоҕум 20 сылын биэрбит хаһыатым барахсан үүнэ-сайда турдун. Саха барылааманын лиэтэпиһэ уонна илдьитэ буолар аналын чиэстээхтик толордун!

Прокопий ИВАНОВ